7. STRUKTURA KOMUNIKOWANIA SIĘ: WOLNOŚĆ JEDNOSTKI A WYMOGI STRUKTURY

• komunikowanie się to jeden z podstawowych procesów grupowych

• swobodny przepływ informacji pomiędzy różnymi członkami determinuje w dużym stopniu efektywność grupy i satysfakcję jej członków

7.1. struktury scentralizowane i descentralizowane

7.1.1. pięć typów struktur komunikowania się (Bavelas)

• wszystkie pozostałe typy struktur spotykane w literaturze w mniejszym lub w większym stopniu mogą zostać zakwalifikowane jako pochodne któregoś z niżej wymienionych

1. „koło”

• charakteryzuje się wysokim stopniem symetryczności - cztery pozycje są pozycjami peryferyjnymi

• pozycja centralna może kontrolować przebieg całego procesu komunikowania się w grupie, albowiem żadna z osób zajmujących pozycje peryferyjne nie może skontaktować się z kimkolwiek z pozostałych członków grupy bezpośrednio

• totalne uzależnienie informacyjne pozycji peryferyjnych od pozycji centralnej

2. „łańcuch”

• słabszy stopień scentralizowania, bo z żadną pozycją nie jest związana możliwość totalnego sterowania przepływem informacji

• jest to struktura umiarkowanie scentralizowana, bo brak tu pozycji dominującej, chociaż istnieją pozycje zdominowane

• Bavelas wprowadził miarę zwaną indeksem centralności, określającą centralność położenia danej pozycji; zdefiniował najpierw sumę dystansów (d_x,y) dla danej pozycji (minimalna liczba linii komunikacyjnych, które muszą zostać użyte przez osobę zajmującą daną pozycję w celu skomunikowania się ze wszystkimi pozostałymi pozycjami w grupie); indywidualna suma dystansów może zostać zsumowana w celu uzyskania sumy dystansów danego układu; dokonywanie późniejszych porównań pozycji w układzie i między układami jest możliwe dopiero po zastosowaniu miary centralności położenia danej pozycji w układzie

• koło jest wysoce scentralizowane, bo jedna z pozycji uzyskuje miarę 8,0, a pozostałe 4,6

• obie powyższe wzory (koło i łańcuch) są scentralizowane, bo w każdym z nich istnieje pozycja dominująca nad pozostałymi - zdolność do kontrolowania procesu przepływu informacji w grupie

3. struktura „Y”

• jedna z pozycji jest zdecydowanie bardziej peryferyjna od pozostałych i to przede wszystkim wyróżnia tę strukturę od innych

• pozycja dominująca osiąga wyższą liczbę punktów niż w „łańcuchu” ale niższą niż w „kole”

• osoba zajmująca pozycję peryferyjną w strukturze „Y” uzyskuje większą wolność, bo nie jest bezpośrednio kontrolowana przez osobę zajmującą pozycję dominującą

4. „okrąg”

• istnieją w nim zależność liniowa i powiązanie komunikacyjne między wszystkimi osobami w grupie

5. COMCON

• ogólny układ pozycji w strukturze jest ten sam co w kole, lecz wszyscy członkowie grupy mają możność bezpośredniego kontaktu ze sobą

• okrąg i COMCON tym różnią się od poprzednich wzorów, że brak w nich pozycji centralnej, dominującej nad innymi, mającej zdolność do kontrolowania całości lub części grupy (współczynnik Bavelasa dla każdej pozycji = 5,0)

• wzory organizacyjne cechujące koło, łańcuch i „Y” polegają na tym, że zwykle informacja jest dostarczana do pozycji centralnej, gdzie podejmuje się stosowną decyzję przesyłaną z kolei do pozycji peryferyjnych; tymczasem okrąg i COMCON nie wykazują żadnej spójnej organizacji tego typu (Shaw)

7.1.2. efektywność, satysfakcja i rodzaj zadania w strukturach scentralizowanych i zdecentralizowanych (Shaw)

• dwie generalne tendencje:

1. główne różnice sposobu działania grupy i poziomu satysfakcji członków z uczestnictwa w grupie występują między układami scentralizowanymi i zdecentralizowanymi

2. kierunek różnic działania grupy jest uzależniony od rodzaju zadania, jakie grupa ma przed sobą do rozwiązania

Stąd też:

1. zakładając, że zadanie grupowe jest proste, układ scentralizowany potrzebuje mniej czasu na rozwiązanie tego zadania niż struktura zdecentralizowana

2. zakładając, że zadanie grupowe jest złożone, układ zdecentralizowany musi zużyć znacznie mniej czasu na rozwiązanie zadania, niż struktura scentralizowana

3. w strukturach zdecentralizowanych jednostki są bardziej aktywne (przesyłają więcej informacji) i przejawiają większą satysfakcję z uczestnictwa w grupie niż osoby w grupach scentralizowanych, bez względu na rodzaj zadania

4. struktury scentralizowane sprzyjają wytwarzaniu scentralizowanej organizacji (przesyłanie inf. do pozycji centralnej a wyniku do pozycji peryferyjnych), podczas gdy w strukturach zdecentralizowanych z równym prawdopodobieństwem powstaje albo organizacja całkowicie egalitarna, albo scentralizowana

7.2. stopień niezależności pozycji w strukturze komunikowania się

• struktury scentralizowane i zdecentralizowane wywierają bardzo różnorodny wpływ na sposób działania całej grupy

• Leavitt: w każdej grupie istnieją różnice między pozycjami pod względem ich potencjalnego dostępu do informacji; osoby zajmujące poszczególne pozycje szybko dostrzegają specyfikę swego położenia, co przekształca się w czynnik strukturalizujący postrzeganie przez jednostkę jej roli w grupie

• w kole fakt, że centralna osoba w grupie jest autonomiczna i zdolna do kontroli nad grupą jest jedną z najszybciej rozpoznawanych cech, w okręgu zaś postrzeganie swojej roli w grupie jest stosunkowo niezróżnicowane

• zagadnienie wolności jednostki w grupie:

• w pewnych typach struktur wolność i niezależność prowadzi do dezorganizacji układu społecznego, bo naciski struktury regulujące zachowanie jednostki są zbyt słabe i traci ona zdolność orientacji w grupie; podobnie zbyt silny wpływ i nacisk może wywołać niepożądaną deindywidualizację; wskazanie optymalnego stopnia nacisków strukturalnych nie jest możliwe, bo czynnikiem interweniującym jest kultura

• centralizm zawsze ogranicza niezależność w działaniu, wywołuje jednakże strukturalnie kontrolowane zróżnicowanie działania, satysfakcji, rodzaju przywództwa, zdolności do rozpoznawania struktury itd.; jednak dezorganizacja zaczyna się, gdy w zderzeniu z określonym typem kultury ograniczenie niezależności wywołuje procesy deindywidualizacji

7.3. poziom nasycenia informacyjnego pozycji w strukturze komunikowania się

• nasycenie informacyjne pozycji w strukturze lub struktury jako całości związane jest z ilością informacji, jakie dana pozycja lub struktura winny przetworzyć w celu rozwiązywania zadania

• gdy liczba informacji lub przekazów, jakie dana pozycja musi przetworzyć, przekroczy pewien optymalny poziom, wówczas może dojść do częściowego zablokowania informacyjnego struktury jako całości lub niektórych jej segmentów

• może się okazać, że korzystne efekty centralizacji struktury, które mają znaczenie zwłaszcza w wypadku zadań prostych, zostaną zneutralizowane lub wyeliminowane przez nadmierne nasycenie pozycji centralnej lub całej struktury

• nasycenie kanałami informacyjnymi: liczba kanałów komunikacyjnych, z którymi dana pozycja ma do czynienia

• nasycenie jednostkami informacji: liczba przekazów, z jaką dana pozycja musi sobie poradzić

• totalne nasycenie doświadczane przez daną pozycję: suma wszystkich wymogów nałożonych na tę pozycję, a wynikających z sumy wszystkich „wejść” oraz „wyjść” o charakterze informacyjnym, z którymi pozycja ta musi się uporać

• nasycenie ma znaczenie wykraczające poza ramy struktur komunikowania się - jest to ogólny zespół wymogów strukturalnych skierowanych na daną pozycję (a zatem i jednostkę) charakterystyczny dla danego typu struktury

7.3.1. nasycenie i niezależność jako główne determinanty zachowania grupy

• struktury scentralizowane są efektywniejsze, gdy grupa ma do czynienia z prostymi problemami, podczas gdy grupy o strukturze zdecentralizowanej wykazują większą efektywność przy rozwiązywaniu problemów bardziej złożonych

• zarówno niezależność, jak i nasycenie są pierwotnymi determinantami grupowymi wyjaśniającymi fenomen słabszej efektywności struktur scentralizowanych w przypadku rozwiązywania zadania złożonego

• pozycje peryferyjne - ograniczona wolność w działaniu z powodu niskiego stopnia niezależności; pozycje centralne - wysoki stopień niezależności i duży margines wolności

• stopień niezależności członków grupy wyraźnie determinuje efektywność struktury w zależności od typu zadania

• pozycja centralna w strukturze scentralizowanej jest bardziej podatna na nasycenie niż jakakolwiek dowolna pozycja w strukturze zdecentralizowanej, jednak pojawienie się potencjalnego przesycenia pozycji zależy od wymogów zadania i nastawienia osobników zajmujących poszczególne pozycje

• gdy struktura scentralizowana ma do czynienia z zadaniem złożonym, wzrastają wymagania, jakim musi sprostać osoba zajmująca pozycję centralną i łatwo może dojść do przesycenia lub nawet zablokowania struktury

→ prawdopodobieństwo przesycenia struktury jest większe przy złożonych, niż przy prostych zadaniach oraz większe dla scentralizowanych niż zdecentralizowanych układów

• efekt niezależności a stopień nasycenia:

• w sytuacjach społecznych w skali ponadjednostkowej istnieje potrzeba osiągnięć i uznania; negatywny efekt wywołany wzrostem nasycenia struktury scentralizowanej, z będący funkcją złożoności zadania, powinien być dodatkowo wzmocniony przez niechęć członków grupy do zaakceptowania dyktatu centralnej osoby

• w przypadku zadania prostego, w ramach scentralizowanej grupy możliwe jest zrealizowanie potrzeby osiągnięć i uznania, a poziom niezależności nie obniża się; jednostki akceptują wówczas wnioski osoby zajmującej pozycję centralną

• gdy zadanie jest złożone, struktura scentralizowana okazuje się podwójnie zawodna:

1. nie jest w stanie zrealizować potrzeby osiągnięć i uznania bo prosty akt przekazu informacji jest tu dysfunkcjonalny

2. członkowie nie są już skłonni akceptować rozwiązania, do którego dochodzi pozycja centralna, żądają danych, npdst których uzyskała ona rozwiązanie, a to obciąża kanały komunikacyjne i zazwyczaj struktura osiąga wysoki stopień nasycenia

• w strukturach zdecentralizowanych nie dochodzi do przekroczenia bezpiecznego progu nasycenia, bo każda osoba zazwyczaj dysponuje tym samym zakresem informacji potrzebnych do zrealizowania zadania, a nierzadko dochodzi sama do rozwiązania

⇒ ogólne prawidłowości działania struktur komunikowania się:

1. struktury zdecentralizowane cechują się wyższym stopniem niezależności w stosunku do struktur scentralizowanych, bez względu na rodzaj zadania

2. jeśli grupa rozwiązuje zadanie proste, wówczas nasycenie będzie mniejsze w strukturach scentralizowanych

3. jeśli grupa rozwiązuje zadanie złożone, wówczas nasycenie będzie mniejsze w strukturach zdecentralizowanych

4. grupę działającą w ramach struktur zdecentralizowanych będzie cechować wyższy poziom satysfakcji

5. niezależnie od rodzaju zadania i typu struktury, im bardziej centralna jest pozycja jednostki, tym wyższy poziom jej satysfakcji

6. efektywność struktur komunikowania się jest uzależniona od stopnia scentralizowania i typu zadania w następujący sposób:

1. jeśli zadanie jest proste, bardziej efektywna jest struktura scentralizowana

2. jeśli zadanie jest złożone, bardziej efektywna jest struktura zdecentralizowana

7.4. wpływ zmiennych ponadjednostkowych na sposób działania struktur komunikowania się

7.4.1. wielkość grupy a procesy komunikowania się w grupie

• rozrost struktury komunikowania się wpływa ogólnie na osłabienie grupy jako całości

• wzrost wielkości grupy wpływa na obniżenie się stopnia niezależności każdej pozycji; jest to sytuacja nietypowa, bo zwykle wzrost wielkości grupy powoduje spadek stopnia jej wewnętrznej spójności, spadek zdolności grupy do kontrolowania swoich członków, zanik interakcji bezpośrednich na rzecz pośrednich, zwiększenie anonimowości członków i ich niezależności

• wzrostowi wielkości struktury komunikowania się towarzyszy spadek niezależności każdego członka, ponieważ niezależność jednostki odnosi się tu do dostępu do informacji i do stopnia podporządkowania lub uzależnienia pod tym względem innych osób w grupie → wzrost wielkości struktury powoduje wzrost liczby pozycji i wzrost rozczłonkowania procesu przepływu informacji w grupie → im większa grupa, z tym większą liczbą pozycji należy wejść w interakcję w celu skompletowania informacji niezbędnej do rozwiązania zadania; większa grupa cechuje się też większym poziomem nasycenia, bo więcej jest kanałów informacyjnych i informacji

7.4.2. skutki narzucenia grupie nowej struktury komunikowania się

• jak zachowa się grupa, która ma już spontanicznie wytworzoną strukturę komunikowania się, gdy narzuci się jej nową strukturę komunikowania?

1. grupom, które rozwinęły scentralizowany układ komunikowania się, narzucono inną, także scentralizowaną strukturę (koło) z przywódcą na centralnej lub peryferyjnej pozycji

2. grupom, które rozwinęły scentralizowaną organizację i scentralizowany układ komunikowania się, narzucono strukturę „łańcucha” z przywódcą zajmującym centralną lub peryferyjną pozycję

• w przypadku zadania prostego, grupy oparte na strukturze „koła” dochodziły szybciej do rozwiązania zadania niż grupy działające w „łańcuchu”

• gdy przywódca w nowej strukturze zajmował centralną pozycję, grupa działała efektywniej niż wówczas, gdy w narzuconej strukturze przywódca został ulokowany na pozycji peryferyjnej

• stratyfikacja grupy okazała się większa w tych narzuconych strukturach, gdzie przywódca był ulokowany na pozycji centralnej

• gdy nowa struktura uniemożliwiała grupie funkcjonowanie zgodnie z regułami poprzednio utworzonego układu, niezależność ulegała zmniejszeniu, nasycenie zaś zwiększeniu

• efekt ten wyjaśnia prawo petryfikacji form społecznego działania: wszelkie formy zbiorowego życia społecznego mają „konserwatywną” skłonność do utrwalania się w swej pierwotnej postaci i trwania przez możliwie najdłuższy okres

• nowe struktury mają silną skłonność do powrotu do swej starej, pierwotnej postaci

• jeśli zmiana polega na narzuceniu grupie struktury mniej restryktywnej, wówczas powyższe prawo nie obowiązuje, bo zakres wolności doświadczanej w działaniu wzrasta, co powoduje wzrost rzeczywistej i postrzeganej niezależności

7.5. wpływ indywidualnych charakterystyk członków grupy na struktury komunikowania się

7.5.1. tendencja do dominowania nad innymi a struktura komunikowania się

• niektóre osoby cechuje skłonność do dominacji nad innymi oraz sztywność postaw i poglądów, czyli zmniejszona zdolność do zmiany postaw

• osoby skłonne do dominacji wywierają niekorzystny wpływ na działanie struktury jako całości, jednak ich lokalizacja w strukturze może przyczynić się albo do neutralizacji albo wzmocnienia ich negatywnego wpływu

• jednostki o skłonnościach do dominacji będą wpływać na spadek niezależności wielu pozycji w strukturze i wzrost nasycenia struktury jako całości

• do pewnego stopnia neutralizująco wpływa na te osoby ulokowanie ich na pozycjach dających możliwość sprawowania prawomocnej władzy nad innymi

• gdy osoby o dużych skłonnościach do dominacji (w przeciwieństwie do osób o małych skłonnościach do dominacji) znajdują się na pozycjach centralnych, wówczas wydłuży się czas, jakiego grupa będzie potrzebować do rozwiązania zadania, a ponadto obniżeniu ulegnie poziom satysfakcji z uczestnictwa w grupie pozostałych jej członków

• cechy indywidualne, aczkolwiek nie mają decydującego wpływu na działanie struktury, która cechuje się autonomią i wewnętrzną logiką, wywierają pewien modyfikujący, pośredni wpływ

7.5.2. autorytaryzm jednostek w strukturach komunikowania się

• autorytaryzm jednostki nie ma bezpośredniego wpływu na to, na jakiej pozycji znajdzie się taka jednostka w grupie

• jeśli osoba o osobowości autorytarnej zajmie pozycję władzy w grupie, wówczas będzie dążyła do maksymalizacji swej władzy, kontrolowania innych, itd.

• Jeśli osoba ta znajdzie się na pozycji peryferyjnej, zazwyczaj zaakceptuje ten status i podporządkuje się osobom zajmującym wyższe pozycje

• osoba autorytarna, zajmując pozycję przywódcy, wydaje wiele rozkazów, ale niewiele komunikatów; w efekcie zmniejsza się zarówno nasycenie, jak i niezależność, ale nie logika i charakter struktury, osoba ta może co najwyżej wzmocnić pewne cechy struktury, lub osłabić inne

• w strukturach zdecentralizowanych wpływ osoby autorytarnej na obniżenie poziomu niezależności innych członków grupy będzie mniejszy, bo tego typu struktura komunikacyjna nie pozwoli na silne kontrolowanie innych

1

---