Socjologia małych grup
Ludzkie życie społeczne jest życiem grupowym. Jednostki są związane
z rodzinami, grupami zawodowymi, społecznymi, wypoczynkowymi i szkolnymi. Każda osoba rodzi się w jakiejś grupie społecznej, zdobywa w niej pierwsze doświadczenia, wzrasta i dojrzewa; w grupie zarabia na życie i zazwyczaj opuszcza ten świat w kontekście grupowego doświadczenia. Grupę można zdefiniować
jako względnie trwałą, posiadającą wewnętrzną organizację zbiorowość społeczną, składającą się z co najmniej dwóch, a według niektórych socjologów trzech osób, połączonych więzią społeczną, powstałą na bazie zespołu wspólnych wartości
i poczuciu odrębności od innych grup. Jest to dość ogólna definicja i nie wolno zapomnieć, że w rzeczywistości istnieją różne typy grup. Ja zajmę się małymi grupami, czyli działem zwanym mikrosocjologią.
Mikrosocjologia jest jednym z głównych działów socjologii obejmujący głównie mikrostruktury społeczne, rodzinę, codzienne relacje występujące pomiędzy jednostkami i małymi grupami, jak również relacje zachodzące w ramach społeczności lokalnych i wspólnot. Zajmuje się również badaniami nad społecznymi zachowaniami, działaniami i czynnościami pojawiającymi się w małych grupach.
Grupy małe, to grupy nieliczne, składające się najwyżej z kilkunastu członków. Najczęściej są one połączone więzią stosunków przyjacielskich, w których przeważają styczności bezpośrednie osobiste a stosunki między nimi są regulowane poprzez instytucje nieformalne. Charakteryzują się one prosta strukturą, tzn. brakiem odrębnych podgrup. Lecz mogą także istnieć małe grupy celowe, powołane
do wykonywania specjalnych zadań, wysoce sformalizowane, w których to stosunki między członkami są regulowane rygorystycznymi przepisami służbowymi,
np.: mała grupa wojskowa komandosów działająca na terytorium wroga.
Nawet w tak sformalizowanych małych grupach przeważają styczności bezpośrednie, w skutek czego wytwarza się wzór wzajemnych oddziaływań członków oparty
na ich bezpośredniej znajomości. Inaczej mówiąc, między członkami występuje element bliskości personalnej, co pokazuje, że nawet w tak głęboko zinstytucjonalizowanych małych grupach stosunki nie są wyłącznie służbowe,
jak to bywa w wielkich grupach, gdzie oddziaływają na siebie ludzie zupełnie anonimowi. O tym trzeba pamiętać, gdyż często utożsamia się małe grupy z grupami pierwotnymi, choć nie zawsze tak musi być, gdyż nie każda mała grupa jest grupą pierwotną. Stąd w małych grupach wytwarza się pewien rodzaj więzi, który pozwala na identyfikację członka z grupą, w przeciwieństwie do grup wielkich.
Małe grupy stanowią jądro wszelkich organizacji i zawsze w jakiejś formie istnieją nawet w najbardziej złożonych systemach struktury społecznej,
są jej komórkami. Uważa się często, bowiem, że badania małych grup stanowić powinny podstawę wszelkiej analizy socjologicznej. Tzw. mikrosocjologia polega właśnie na uprawianiu badań skierowanych przede wszystkim na małe grupy.
Grupy pierwotne są szczególną odmianą grup małych. Więź w tych grupach oparta jest na stycznościach osobistych, na wysokim zaangażowaniu emocjonalnym członków w sprawy grupy. Grupą pierwotną jest przede wszystkim rodzina złożona
z rodziców i dzieci oraz dziadków. Grupa skupiona jest na zainteresowaniach osobistych jej członków. Podobny charakter posiadają także grupy rówieśników powstających w dzieciństwie i wczesnej młodości, jak również kręgi sąsiedzkie.
W grupach takich wytwarzają się cechy osobowości człowieka, a zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa. Może być ona nawet sformalizowana, ale mimo to nie ma charakteru rzeczowego, gdy jednak ta więź zaczyna odgrywać ważną rolę, to znaczy, że grupa pierwotna uległa rozkładowi i przekształciła się w małą grupę sformalizowaną.
Grupę pierwotną cechuje bliskość stosunków społecznych jej członków. Stosunki te są „twarzą w twarz”, czyli cechuje je bezpośredni kontakt osobników wchodzących w skład grupy. W kontakcie takim pozostają mieszkający razem członkowie małej rodziny lub grupa przyjaciół, zazwyczaj młodocianych. Założeniu grupy pierwotnej nie towarzyszy deklaracja na temat celu, któremu na służyć, a nowi jej członkowie o cel ten nie pytają. Najbardziej klarowny jest tu przykład grupy nastoletnich przyjaciół. Grupa taka zawiązuje się w pełni spontanicznie i nikt
z osobników do niej wchodzących nie wnosi ze sobą programu opartego
na założeniach celowych. Ludzie zawiązują takie grupy ze względów czysto emocjonalnych, ponieważ jedni drugich lubią. Chcą ze sobą obcować często
i intymnie, chcą dzielić te same sądy i uczucia. Z tych powodów grupa pierwotna
nie może być grupą liczną, składa się zawsze wyłącznie z kilku lub kilkunastu osobników. Choć małe grupy często pozbawione są celu, to jednak zawsze spełniają jakieś funkcje, niezależnie od tego, w jakim stopniu członkowie są ich świadomi.
W „Rzeczy o socjologii” Andrzej Zajączkowski podaje jako przykład trzech emerytów, którzy spotykają się w kawiarni, po to, by w sposób przyjemny dla siebie zabić czas, patrząc na młode kobiety i o nich plotkując, dyskutując o polityce itp.
Grupy nieformalne są także zazwyczaj małe, nie wytwarzają instytucji sformalizowanych, ale mogą być oparte zarówno na stycznościach rzeczowych
jak i osobowych. Grupa nieformalna powstaje wówczas, gdy wytwarza zasadę odrębności ustalającą jej skład członkowski, gdy rozwija swoje instytucje i system kontroli społecznej, choć niesformalizowane. Grupą nieformalną może być grupa koleżeńska czy grupa znajomych wewnątrz grupy celowej, która solidarnie dąży
do osiągnięcia celu wewnątrz dawnej organizacji, np.: grupa studentów spotykających się regularnie, dyskutujących, czy studiujących dodatkowo, dla własnej ciekawości jakieś zagadnienie, w sposób zorganizowany, lecz nieformalny.
Każda grupa, nawet najmniejsza, łączy jednostki za pomocą więzi społecznej. Więź społeczna jest to układ stosunków, instytucji i środków kontroli społecznej łączących jednostki w grupy społeczne. I nawet w większej zbiorowości istnieje jakaś mała grupa wyraźnie się wyróżniająca od reszty jako „my” i jest swym istnieniem zainteresowana tak długo, jak długo istnieje niezależna od nich sytuacja powodująca ich wzajemne zainteresowanie. Np.: w klasie szkolnej zawsze istnieje jakaś grupa bardziej zintegrowana, przyjaźniąca się i przejawiająca zainteresowanie sobą.
Takie właśnie, osobnicze zainteresowanie w obrębie grupy możemy nazwać więzią społeczną. Z punktu widzenia nie osobnika, ale grupy, dostrzegamy, że istotnym elementem jej integracji jest współpraca członków w zakresie grupy. Najlepiej widać to na przykładzie rodziny, gdzie nie tylko małżonkowie tworzą wspólnotę emocjonalną, ale także pomagają sobie nawzajem. Zakres kompetencji ulega zatarciu
i trudno dopatrzyć się ścisłych reguł współpracy wewnątrzgrupowej, chyba, że jest to wysoce sformalizowana grupa.
Następnym elementem integracji grupy jest zgoda wszystkich jej członków na normy w niej obowiązujące. I nawet w tak mała grupa, jak np.: wspomniana już trójka emerytów, posiada takie elementy. W tym przypadku może to być ustalona godzina spotkania w kawiarni i brak zgody na tę normę zniweczył by tę grupę.
Układ małych grup społecznych tworzy mikrostrukturę z której składa się większa zbiorowość, a także układ pozycji społecznych i stanowisk członków
w ramach poszczególnych grup. Składa się na nią całość istniejących w danym społeczeństwie wzorów wzajemnych oddziaływań (interakcji) i stosunków społecznych, układ małych, formalnych i nieformalnych grup, grupy rodzinne
i społeczności lokalne. Mikrostruktura wywiera decydujący wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego. Od niej przede wszystkim zależy przebieg wielu ważnych procesów społecznych. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba procesy socjalizacji i kształtowania typów osobowości. W układach mikrostrukturalnych przebiega również proces kształtowania opinii członków społeczeństwa o rozmaitych sprawach, np.: problemach politycznych, społecznych, gospodarczych.
Dla mikrostruktury społecznej ogromne znaczenie mają zwłaszcza nieformalne stosunki społeczne, takie jak: przyjaźń, koleżeństwo, stosunki sąsiedzkie i rodzinne. Stosunki te zbudowane są na podstawie lojalności wobec własnych nieformalnych grup i kręgów społecznych.
Małe grupy społeczne w układach mikrostrukturalnych ustalają w życiu zbiorowości normy dla podstawowych stosunków społecznych i roztaczają kontrolę nad zachowaniami swych członków. Dlatego są one odpowiedzialne za przebieg
i ukierunkowanie procesów socjalizacji. Ogólnie mówiąc znaczenie małych grup polega na tym, że stanowią one niezbędną więź łączącą jednostkę z wielkimi grupami społecznymi. Właśnie te małe nieformalne grupy decydują o tym, czy jednostka wypełni zadania, które wyznacza jej społeczeństwo. Bowiem w ich obrębie człowiek jest przygotowany do życia w społeczeństwie i one wpajają mu podstawowe wartości, zasady i przekonania. W związku z tym są one często dla jednostki grupami odniesienia, czyli takimi, które dostarczają jej w rozmaitych sytuacjach i układach społecznych kryteriów postępowania i ocen.
Małymi grupami nieformalnymi są także kliki (choć często bazujące
na wykorzystaniu formalnej struktury przedsiębiorstw). Mają one charakter pasożytniczy i są oparte na działalności przestępczej. Cechuje je wspólnota interesów jej członków, cel działania sprzeczny z ogólnie przyjętym systemem wartości i norm oraz dążenie do osiągania korzyści cudzym kosztem. O przystąpieniu człowieka
do kliki decydują rozmaite przyczyny. Niektóre z nich tkwią w pozycji i roli jednostki w środowisku, w którym zawiązuje się klika. Również wiele osób przystępuje do nich, aby nie narazić się ludziom, z którymi są one związane służbowo, aby pozyskać
ich przychylność i poparcie. Klika często szantażem i groźbami zmusza ludzi,
na których jej zależy, do włączenia się w jej działalność. Zaś żerując na formalnej strukturze służbowej uzyskuje z reguły znaczną władzę i szerokie możliwości manipulowania tą strukturą dla realizacji swoich celów. Choć motywem działalności klik jest najczęściej chęć zysku, to nie jest to jedyny motyw. Niekiedy odgrywają istotna rolę wygórowane ambicje, szczególnie w środowiskach twórczych,
np.: artystycznych czy naukowych. W tym przypadku prowadzi to do prób uzyskiwania niezasłużonych korzyści w postaci zaszczytów, tytułów, autorytetu, osiąganych oczywiście kosztem pracy i zasług innych.
W skład mikrostruktury społecznej wchodzą także grupy sformalizowane i są to przede wszystkim grupy związane z instytucjami pracy. Pełnią one ważną rolę
w przekształcaniu wzorów interakcji i stosunków społecznych wewnątrz przedsiębiorstw. Najczęściej kierowane są przez związki zawodowe, partie polityczne, organizacje społeczne. J. Szczepański wyróżnia pięć takich grup: 1) brygady pracy socjalistycznej; 2) grupy związane z podziałem i organizacją pracy; 3) partie polityczne; 4) grupy zorganizowane dla spełniania specjalnych zadań, takich jak pomoc w nagłych sytuacjach, pomoc w pracach publicznych; 5) grupy zorganizowane dla rozwijania działalności kulturalnej i rekreacyjnej, zespoły artystyczne, turystyczne, sportowe.
Istnieją także grupy związane z siedliskami mieszkalnymi: komitety blokowe, samorządowe, grupy organizujące działalność wychowawczą i rekreacyjną, grupy partyjne i związkowe, a także grupy takie jak ochotnicza straż pożarna na wsiach. Grupy takie zwiększają wpływy makrostruktury na mikrostrukturę i w ten sposób przyczyniają się do ich przekształcania.
Małe grupy, pierwotne i nieformalne stanowią istotną „treść” życia społecznego. W nich powstają i w nich zostają zaspokojone najważniejsze potrzeby
i dążenia, które stanowią mechanizm napędowy zachowań jednostek. W grupach tych, jednostka uczy się sposobów zachowań i one też kształtują jej postawy i wzory osobowości.
Bibliografia
Malinowski, Socjologia ogólna,
Szczepański Jan, Elementarne pojęcia socjologii,
Wiatr Jerzy, Społeczeństwo. Wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1973.
Zajączkowski Andrzej, Rzecz o socjologii, PAN, Warszawa 1993.
1