TRADYCYJNE KONCEPCJE ŚRODOWISKA SPOŁECZNEGO
Zagadnienie środowiska społecznego i jego wpływu na osobowość człowieka, jego zachowanie, postawy i wartości jest jednym z podstawowych problemów socjologii.
Środowisko społeczne obejmuje kręgi osób, wytwory kulturowe tak, aby otoczenie mogło oddziaływać na jednostkę a zasięg środowiska wyznaczała bliskość otoczenia lub ruchliwość przestrzenna danej osoby lub kategorii osób.
Liczni polscy socjologowie zajmowali się problematyką środowiska społecznego.
Według Tadeusza Szczurkiewicza środowisko społeczne to: „ogół jednostek, zbiorów społecznych, zbiorowości(obojętnie realnych czy fikcyjnych) oraz materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi dany osobnik wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe czy przelotne, uregulowane i wyznaczane grupowo czy nieregulowane, ale współwyznaczane grupowo, oparte na stycznościach bezpośrednich czy pośrednich”.
Z koncepcją Tadeusza Szczurkiewicza nie zgadzał się natomiast Paweł Rybicki, który określał takie pojmowanie środowiska jako ujęcie indywidualistyczne. Twierdził on, że nie można jednakowo traktować kontaktów przelotnych z kontaktami, które stale się powtarzają i które tworzą dla jednostki rzeczywiste środowisko(rodzinne, sąsiedzkie, szkoła, zakład pracy). Rybicki stworzył koncepcję typowego środowiska społecznego, która opierała się na tym, że środowisko społeczne tworzą grupy przynależności, które oddziałują i kształtują osobowość jednostki.
To pojmowanie środowiska zostało zakwestionowane przez teorię grup odniesienia, która na podstawie badań empirycznych wykazała, że środowiska społecznego nie tworzą tylko grupy przynależności jednostki. Odrzuciła ona także socjalizujący wpływ grup przynależności. Według teorii grup odniesienia, grupy obce i grupy nieprzynależności są obiektami oddziałującymi na osobowość jednostki, która do nich nie należy.
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE TEORII GRUP ODNIESIENIA
Teoria grup odniesienia nawiązuje do poglądów G. Meada i Cooleya, ale jest teorią stosunkowo młodą.
Termin „grupa odniesienia” po raz pierwszy został użyty w 1942 r. przez Herberta Hymana w pracy pt. „The Psychology of Status”, w której napisał iż ludzie zajmujący te same lub podobne pozycje społeczne subiektywnie odczuwają, a odczucie to zależne jest od układu odniesienia, które dana jednostka przyjmuje do porównania”. To właśnie tę grupę, na tle której jednostka się postrzega nazwał grupą odniesienia porównawczego. W późniejszym czasie wprowadził do tej teorii tzw. Koncepcję względnego upośledzenia społecznego i względnego uprzywilejowania społecznego.
DWA RODZAJE GRUP ODNIESIENIA- MECHANIZM WZGLĘDNEGO UPOŚLEDZENIA LUB UPRZYWILEJOWANIA SPOŁECZNEGO
Głównym założeniem teorii grup odniesienia jest to, że w codziennym życiu ludzie porównują się, odnoszą się do innych aby się samookreślić lub też zidentyfikować swoje postępowanie. Porównywanie się dzieje automatycznie, rzadziej refleksyjnie i w pełni świadomie.
Wyróżniamy dwa rodzaje grup, do których jednostki się odnoszą: grupy odniesienia porównawczego i grupy odniesienia normatywnego.
Grupy odniesienia porównawczego dostarczają układu odniesienia do oceny samego siebie i kształtowania postaw. Pozwalają one jednostce określić siebie, swoje cechy oraz ustalać rodzaj swojego postępowania. Grupy odniesienia normatywnego to te, z których dana jednostka czerpie dla siebie normy, wartości czy wzory zachowań.
Sammuel Stouffer zauważył, że porównywanie się jednostki z różnymi grupami odniesienia prowadzi do poczucia upośledzenia społecznego(deprywacji) albo też do poczucia uprzywilejowania społecznego(wysokiej samooceny). Poczucie upośledzenia oznacza świadomość zajmowania przez jednostkę gorszej pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami lub w porównaniu z pozycją zajmowaną poprzednio. Natomiast poczucie uprzywilejowania społecznego to świadomość zajmowania wyższej pozycji w stosunku do innych podobnych do siebie lub też do swojej pozycji zajmowanej poprzednio. Jednostka, kategoria jednostek czy też jakaś grupa społeczna czuje się tym bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się z grupą odniesienia zajmującą najwyższe miejsce pod danym porównywanym względem. Następstwem poczucia względnego upośledzenia społecznego czy uprzywilejowania jest przejmowanie interesów, postaw, wzorów zachowań grup, z którymi następuje identyfikacja. Jednostki bowiem poszukują swej grupy odniesienia normatywnego raczej wśród jednostek znajdujących się na tym samym poziomie upośledzenia lub uprzywilejowania.
UWARUNKOWANIA WYBORU GRUP ODNIESIENIA NORMATYWNEGO
Do zmiennych warunkujących wybór grupy odniesienia zaliczamy zmienne osobowościowe oraz zmienne strukturalne.
Do zmiennych osobowościowych zaliczamy potrzeby jednostki i stopień ich natężenia. Abraham Maslow ustalił mechanizm i warunki motywacyjnego działania oraz ujął ludzkie potrzeby w system Stwierdził on, że ludzkie potrzeby stanowią pewną hierarchię od potrzeb podstawowych do metapotrzeb. Do potrzeb podstawowych zaliczył on potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, potrzeby społeczne. Do metapotrzeb natomiast potrzeby społecznego uznania i potrzeby samorealizacji. Metapotrzeby można zaspokoić dopiero po uprzednim zaspokojeniu potrzeb podstawowych.
Dokonano również ustaleń na temat roli zmiennych strukturalnych. Najważniejsza jest zależność pomiędzy pozycją społeczną danej jednostki w danej grupie a szansami stania się przez nią grupą odniesienia normatywnego. W analizach tej zależności rozróżnia się trzy rodzaje pozycji: pozycje najwyższe(liderów), pozycje średnie i pozycje najniższe. Do tej struktury nie należą osoby zajmujące pozycje sympatyków, kandydatów do grupy.
W pozycjach liderów wyróżnić można dwie kategorie: przywódcy(bezwzględnie wierni wartościom, wzorom postępowania i normom grupy swej przynależności) oraz liderzy(wiążą obowiązki zachowań reformatorskich, twórczych).
Członkowie różnych grup zajmujący pozycje średnie wykazują tendencje do konformizmu wobec wartości, norm, wzorów zachowań występujących w grupie a dla tych właśnie członków grupy istnieje realna szansa awansu i zajęcia pozycji wyższych. Jednostki zajmujące pozycje najwyższe są najmniej konformistyczne i w najmniejszym stopniu przyjmują wartości. W ich obrębie wyróżniamy dwa odłamy: ci, którzy w pewnym stopniu stosują się do norm przyjętych w grupie tylko po to, aby nie zostać z niej usuniętym, oraz ci, którym nie zależy już na przynależności do grupy.
Najbardziej konformistyczne są dwie kategorie społeczne- sympatycy i kandydaci da danej grupy oraz neofici(nowo przyjęci członkowie grupy).