Teoria funkcjonalno- strukturalna jest dominującą i najstarszą teorią socjologiczną, która wyjaśnia zbiorowe życie ludzi. Jej korzenie sięgają organicystycznych koncepcji Augusta Comte'a, Herberta Spencera i przede wszystkim Emila Durkheima, którzy w wyjaśnianiu problematyki grupy społecznej odwoływali się do analogii z organizmami biologicznymi.
Wielki wpływ na rozwój tej koncepcji wywarł również Vilfredo Pareto, który wprowadził pojęcie „systemu” wewnętrznego i zewnętrznego jako ważnych narzędzi w badaniu życia społecznego.
Współczesnymi twórcami teoretycznej perspektywy funkcjonalno- strukturalnej są: Claude Levi- Strauss oraz Alfred Radcliffe- Brown - w zakresie strukturalnego odłamu tej orientacji oraz Bronisław Malinowski, Talcot Parsons i inni- w zakresie odłamu funkcjonalnego.
Istotną tezą teorii funkcjonalno- strukturalnej jest pogląd, iż życie społeczne jest zawsze i przede wszystkim ustrukturalizowane w postaci systemów społecznych. Systemy społeczne- to całości spełniające określone funkcje względem większych całości, które same także są złożone z określonych elementów, wzajemnie od siebie funkcjonalnie zależnych. Punktem wyjścia analizy socjologicznej jest badanie struktury danego systemu społecznego i funkcji, jakie on spełnia na rzecz systemu szerszego. Teoria funkcjonalna nie operuje pojęciami grupy społecznej, ale pojęciami systemu społecznego jako powszechną kategoria pojęciową obejmującą wszelkie rodzaje tworów społecznych, niezależnie od ich wielkości.
Drugim pojęciem podstawowym stosowanym w analizie i wyjaśnianiu socjologicznym jest funkcja. Pojęcie funkcji w teorii tej jest rozumiane jako określające rodzaj aktywności spełnianej przez dany element na rzecz określonego systemu społecznego czy tez rodzaj wkładu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewnętrznego.
Radcliffe- Brown reprezentuje strukturalizm funkcjonalny, przedmiotem głównym analiz czyni bowiem strukturę społeczną systemu. Rozpatruje zasadnicze struktury w skali całego społeczeństwa i innych wielkich struktur społecznych. Poznanie struktury społecznej danego systemu pozwala dopiero- wg Radcliffa- Browna- wyjaśniać zjawiska kulturowe, obyczaje, wierzenia, wzory życia w społeczeństwie. Struktura społeczna bowiem stanowi uregulowane stosunki między jednostkami i zbiorowościami osób w danym systemie społecznym i zapewnia systemowi społecznemu jego jedność i zwartość.
Zdaniem Clauda Levi- Straussa strukturalizm jest „lunetą do rozszyfrowania cywilizacji”. W ujęciu strukturalisty kultura stanowi ponadczłowieczą, ahistoryczną całość, niezależną od woli jednostek, ich indywidualnych pragnień oraz dążeń sferę rzeczywistości materialnej a także duchowej. Kultura wszystkich zbiorowości ludzkich - bez względu na ich lokalizację w czasoprzestrzeni - posiada identyczne wyznaczniki zachowań, tak zwane niezbędniki strukturalne, które regulują oraz określają aktywność społeczną człowieka. Sieć relacji kulturowych, kodów komunikacyjno-symbolicznych, podstawowych wartości, nakazów i zakazów pozostaje w istocie niezmienna oraz nienaruszalna, bez względu na rodzaj systemu społecznego, poziom jego zawansowania technologicznego i rozwoju organizacji. Kultura posiada niewidoczną i nieczytelną często dla zwykłych ludzi logiczną, ponadczasową strukturę. Jej odzwierciedleniem jest między innymi język jak również kategorie pojęciowe i poznawcze.
W przeciwieństwie do Radcliffa- Browna Malinowski reprezentuje orientację funkcjonalną, odwołuje się już nie do jakiegoś ogólnego społeczeństwa, ale do wielości grup społecznych i operuje pojęciem grupy społecznej. Zdaniem Malinowskiego u podstaw powstawania i funkcjonowania grup społecznych tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka. Potrzeby te grupuje on w trzy ogólne kategorie. Stanowią je potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczno- kulturalne. Aby grupy społeczne mogły realnie funkcjonować, muszą być określane sposoby działania, normy, symbole, kultura. Dla Bronisława Malinowskiego podstawowym elementem kultury była instytucja. Instytucje pojmowane jako zorganizowane układy działań ludzkich tworzą spójny system kultury. System ów jest stabilny dopóki instytucje spełniają swoje funkcje w odpowiedni sposób.
Szczególnie wybitne miejsce wśród przedstawicieli teorii funkcjonalno- strukturalnych zajmuje Talcott Parsons. Rozwinął on teorię funkcjonalną jeszcze w innym kierunku. System społeczny oznacza wg Parsonsa każdy zorganizowany wzór- model interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyjaśnianie, jak istnieją i funkcjonują systemy społeczne, jak osobowości ludzkie jako podmioty działające, podejmując interakcję, doprowadzają do ukształtowania systemu społecznego, czyli jakiejś grupy społecznej.
Natomiast Robert Merton jest już nowoczesnym przedstawicielem funkcjonalizmu, zorientowanym nie na tworzenie ogólnej teorii socjologicznej wzorem swych poprzedników, ale promującym tworzenie tzw. teorii średniego zasięgu. W ujęciu Mertona teorie te są teoriami specjalnymi,, mającymi zastosowanie w ograniczonych pojęciowo obszarach, zawierają hipotezy dające się empirycznie weryfikować i twierdzenia empirycznie potwierdzone, odnoszące się do pewnego tylko zakresu zjawisk przestrzennie i czasowo ograniczonych. Merton dokonał ogromnego wkładu do zagadnień budowy i strategii konstruowania teorii w socjologii oraz zasad analizy funkcjonalnej zjawisk społecznych. Jego koncepcję funkcjonalizmu nazywa się często funkcjonalizmem socjologicznym, gdyż opiera się w swych twierdzeniach na wynikach badań empirycznych.
Pod adresem teorii funkcjonalno- strukturalnej kierowano wiele zarzutów. Przede wszystkim krytycy podnosili, że paradygmat tej teorii, nakazujący badanie grup społecznych w kategoriach pojęciowych systemu i funkcji jest całkowicie abstrakcyjny i ogólnikowy, skoro z tego punktu widzenia badany być może każdy obiekt rzeczywistości. Teoria ta nie stwarza możliwości poznania poszczególnych grup społecznych ani ich cech, funkcjonowania grup, wyjaśniania zmian, jakim ulegają, konfliktów, jakie między nimi czy w nich występują. Prowadzi jedynie do ustalania zależności funkcjonalnych i analizowania „ systemu społecznego” pod kątem spełniania tzw. wymogów czy imperatywów funkcjonalnych.
Przeciwieństwem funkcjonalno- strukturalnej koncepcji społecznej jest teoria interakcjonizmu symbolicznego. Geneza jej sięga do amerykańskich prekursorów takich jak William James i George Mead. Wspierając się na koncepcji jaźni i interakcji Meada jego następcy i zwolennicy poszli jednak w różnych kierunkach w wyjaśnianiu społecznego działania, a przede wszystkim w wyjaśnianiu zjawiska organizacji społecznej czy społeczeństwa, a w takich właśnie kierunkach problematyka działania zbiorowego w teorii Meada była rozważana. Koncepcja interakcji w ujęciu Meada mówiła o „organizacji społecznej” jako zorganizowanej działalności wielu podmiotów- jednostek odnoszonych do „uogólnionego innego', w której jednostki wzajemnie przystosowują się i współdziałają. Rzeczywistość społeczna sprowadza się do wzajemnych oddziaływań czy działań między jednostkami jako suwerennymi podmiotami tych czynności. Tym, co rzeczywiście istnieje, są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące na siebie za pomocą symboli.
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg. której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli zachodząca w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.
Terminu „symboliczny interakcjonizm” po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi miedzy świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.
Podstawowe założenia:
Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie maja dla nich rzeczy.
Znaczenia pochodzą z interakcji.
Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.
Trzema podstawowymi dla interakcjonizm społecznego kategoriami analizy są:
Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności
Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania
Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalna zbiorowość