BADANIA SPOŁECZNE I ICH SPECYFIKA - PRZEDMIOT I ZAKRES BADAŃ SPOŁECZNYCH
Badania społeczne stanowią próbę zrozumienia życia społecznego. Dwa filary nauki to logika i obserwacja. Oba te elementy odnoszą się do trzech głównych aspektów działalności nauk społecznych, teorii, gromadzenia danych i ich analizy. Teoria naukowa zajmuje się logiką, podczas gdy gromadzenie danych - obserwacją jako aspektem nauki. Badania społeczne zmierzają w dużej części do odkrywania prawidłowości w życiu społecznym. Choć znalezienie prawidłowości jest dążeniem każdej nauki, cel ten niekiedy stanowi przeszkodę dla ludzi, którzy po raz pierwszy stykają się z naukami społecznymi. Dokumentowanie tego, co oczywiste, jest cenną funkcją każdej nauki, zarówno przyrodniczej jak i społecznej. Teorie nauk społecznych zajmują się na ogół zbiorowymi, a nie indywidualnymi zachowaniami. Ich celem jest wyjaśnienie, dlaczego zagregowane wzorce zachowań wykazują taką regularność, nawet, gdy uczestniczące w nich osoby mogą zmieniać się w czasie. Można by rzec, że nauki społeczne nawet nie starają się pojąć systemu, który wyjaśnia, dlaczego ludzie robią to, co robią. Elementami takiego systemu nie są ludzie, lecz zmienna. Zatem badania społeczne wiążą się ze studiowaniem zmiennych i związków między nimi. Teorie społeczne są sformułowane w języku zmiennych, a ludzie uwikłani są w nie tylko jako „nosiciele” tych zmiennych. Zmienne z kolei mają coś, co badacze społeczni nazywają wartościami lub atrybutami. Wartości to własności lub cechy, które opisują przedmiot - w tym przypadku osobę. Zmienne to logiczne pogrupowanie wartości. Związek między zmiennymi, a wartościami to samo sedno zarówno opisu, jak i wyjaśniania w nauce. Czasem znaczenie pojęć w naukach społecznych jest od razu jasne. W innych przypadkach tak nie jest. Związek między zmiennymi a ich wartościami jest bardziej skomplikowany w przypadku wyjaśnienia, a dotyczy on sedna języka zmiennych używanych w teoriach naukowych. Teorie opisują takie związki między zmiennymi, których z logicznego punktu widzenia można się spodziewać. Oczekiwanie takie często związane jest z ideą przyczynowości. Znaczy to, że spodziewamy się, iż pewne cechy osoby w ramach jednej zmiennej powodują, wywołują czy wspomagają pojawienie się określonych wartości innej zmiennej. Są to odpowiednia zmienna niezależna i zmienna zależna. Nie istnieje jeden sposób przeprowadzania badań społecznych. W istocie wiele siły i potencjału badania społeczne czerpią właśnie z wielości uprawnionych podejść. Jednak u podstaw rozmaitości orientacji badawczych leży trzy szeroko rozumiane i wzajemnie powiązane rozróżnienia. Choć rozróżnienia te mogą być postrzegane jako wybory konkurencyjne, to dobry badacz społeczny uczy się każdego podejścia. Wyżej opisane podejście nazywane jest „dialektyką” badania społecznego. Wyjaśnienia idiograficzne dążą do pełnego zrozumienia poszczególnych przypadków, nomotetyczne zaś mają na celu uogólnione rozumienie wielu przypadków. Są dwie metody, by dojść do wniosku. W teoriach indukcyjnych rozumowanie przebiega od poszczególnych obserwacji do ogólnych reguł. Teorie dedukcyjne zaczynają od stwierdzeń ogólnych i przewidują konkretne obserwacje. Dane ilościowe są liczbowe, jakościowe nie są. Oba rodzaje danych są użyteczne dla różnych celów badawczych. Przy planowaniu badań społecznych kluczową kwestią jest etyka. Stwierdzenie, że uczestnictwo w badaniu powinno być dobrowolne oraz, że nie należy w żaden sposób krzywdzić badanych to dwie podstawowe wskazówki etyczne. Badacze społeczni, aby usystematyzować swój sposób rozumienia i badania życia społecznego, korzystają z rozmaitych paradygmatów. Rozróżnienie typów teorii, odnoszące się do różnych paradygmatów, przeciwstawia makroteorie (teorie dotyczące złożonych cech społeczeństwa) mikroteoriom (teoriom dotyczącym mniejszych jednostek czy cech społeczeństwa). Paradygmat pozytywistyczny zakłada, że możemy w sposób naukowy odkryć reguły rządzące życiem społecznym. Paradygmat darwinizmu społecznego widział w życiu społecznym postępującą ewolucję. Paradygmat konfliktu koncentruje się na dążeniu jednostek lub grup do zdominowania innych jednostek lub grup i do uniknięcia ich dominacji. Paradygmat symbolicznego interakcjonizmu bada, jak uznawane znaczenia i wzorce społeczne są rozwijane w toku społecznej interakcji. Etnometodologia koncentruje się na sposobach, jakie stosują ludzie, by zrozumieć życie społeczne w procesie jego przeżywania, tak jak gdyby każdy był badaczem prowadzącym badania. Paradygmat funkcjonalizmu strukturalnego (albo systemów społecznych) usiłuje odkryć funkcje, jakie liczne elementy społeczeństwa pełnią w całym systemie. Paradygmaty feministyczne, poza tym, że kierują uwagę na ucisk kobiet w większości społeczeństw, uwidaczniają, że dotychczasowe wyobrażenia rzeczywistości społecznej często wynikały z doświadczeń mężczyzn i dodatkowo je wzmacniały. Kilku współczesnych teoretyków i badaczy podważyło długo utrzymującą się wiarę w obiektywną rzeczywistość, która podporządkowana jest racjonalnym regułom. Wskazują oni, że możliwa jest zgoda na rzeczywistość „intersubiektywną”. Do składników teorii społecznej należą obserwacje, fakty i prawa, (które odnoszą się do obserwowanej rzeczywistości) oraz pojęcia, zmienne, aksjomaty czy założenia, tezy i hipotezy, (które są logicznymi klockami samej teorii). W tradycyjnym wyobrażeniu nauki badacze przechodzą do teorii przez operacjonalizację do obserwacji. Wyobrażenie to nie jest jednak poprawnym obrazem tego, jak w rzeczywistości prowadzi się badania naukowe. Teoria i badania w naukach społecznych są połączone za pomocą dwóch metod logicznych: dedukcji (wyprowadzania z teorii przewidywań i hipotez) oraz indukcji (formułowanie uogólnień na podstawie konkretnych obserwacji). W praktyce nauka jest procesem obejmującym następowanie po sobie dedukcji i indukcji. Teoria sprawiedliwości dystrybutywnej Guillerminy Jasso obrazuje, jak formalne rozumowanie może prowadzić do rozmaitych teoretycznych przewidywań, które można przetestować za pomocą obserwacji. Badania Davida Takeuchiego dotyczące czynników wpływających na palenie marihuany przez studentów Uniwersytetu Hawajskiego pokazują, jak zbieranie obserwacji może prowadzić do uogólnień i teorii wyjaśniającej. W praktyce istnieje wiele możliwych powiązań teorii z badaniami oraz wiele sposobów zajmowania się badaniami społecznymi. Badania naukowe o charakterze wyjaśniającym zależą bezpośrednio od pojęcia przyczyny i skutku. Badania wyjaśniające w naukach społecznych zależą bezpośrednio od deterministycznego modelu ludzkiego zachowania. Zarówno idiograficzne, jak i nomotetyczne modele wyjaśniania oparte są na pojęciu związku przyczynowego. Model idiograficzny ma na celu wyjaśnienie ogólne - niekoniecznie pełne - klasy zjawisk przy wykorzystaniu niewielu odpowiednich czynników przyczynowych. Przy wyjaśnianiu idiograficznym zasadnicze kryteria ustalania związku przyczynowego to: (1) wiarygodność wyjaśnienia oraz (2) wykazanie, że inne możliwe wyjaśnienia należy odrzucić. Istnieją trzy główne kryteria przy ustalaniu w analizach nomotetycznych: (1) zmienne muszą być empirycznie powiązane czy też skorelowane, (2) zmienna będąca przyczyną musi występować wcześniej od zmiennej, na którą jakoby wpływa oraz (3) obserwowany skutek nie może być wyjaśniony jako skutek działania innej zmiennej. Sam związek czy korelacja nie stanowi jeszcze zależności przyczynowej. Pozorna zależność przyczynowa jest to związek, który w rzeczywistości jest spowodowany przez jedną lub wiele innych zmiennych. Doskonała zależność statystyczna między dwiema zmiennymi nie jest właściwym kryterium ustalania związku przyczynowego w badaniach społecznych. Możemy więc powiedzieć, że między X a Y istnieje związek przyczynowy, nawet jeżeli X nie jest wyłączną przyczyną Y. Większość wyjaśniających badań społecznych stosuje probabilistyczny model przyczynowości. O X można rzec, że jest przyczyną Y, jeżeli widać, że ma pewien wpływ na Y. Istnieją dwa główne typy przyczyn: konieczna i wystarczająca. X jest konieczną przyczyną Y, jeżeli Y nie może zdarzyć się bez X. X jest wystarczającą przyczyną Y, jeżeli Y zdarza się zawsze wtedy, gdy zdarza się X. Najbardziej z naukowego punktu widzenia satysfakcjonującym odkryciem jest przyczyna jednocześnie konieczna i wystarczająca. Badacze w rozumowaniu dotyczącym przyczyn muszą się strzec kilku powszechnych rodzajów błędów, do których należą: prowincjonalizm, pochopne wnioski, ustalenie wątpliwych przyczyn, przemilczanie dowodów i fałszywe dylematy. Choć dedukcyjny model nauki w swej idealizowanej postaci sugeruje, że definiowanie i pomiar zmiennych są oddzielone od określania związków między nimi, to owocne okazuje się dostrzeganie bliskich związków między tymi procesami. Zanim zaakceptujemy wnioski dotyczące związku przyczynowego, powinniśmy prześledzić, jak zmienne zostały zopeeracjonalizowane, jak silna jest między nimi zależność oraz czy sformułowane wnioski dokładnie odzwierciedlają to, na co pozwalają wyniki badania. Głównymi celami badań społecznych są eksploracja, opis oraz wyjaśnianie. Badania często mają więcej niż jeden cel. Eksploracja to próba wstępnego, ogólnego zrozumienia jakiegoś zjawiska. Opis to dokładne sprawozdanie i/lub pomiar cech badanej populacji albo zjawiska. Wyjaśnianie jest odkrywaniem i opisywaniem związków między różnymi aspektami badanego zjawiska. Badania opisowe odpowiadają na pytanie „jak jest?”, pytania wyjaśniające natomiast odpowiadają na pytanie „dlaczego?”. Jednostkami analizy są ludzie lub rzeczy, których cechy badacz społeczny obserwuje, opisuje i wyjaśnia. Najczęściej w badaniach społecznych jednostką analizy jest pojedynczy człowiek, ale może być to także grupa społeczna, organizacja formalna, wytwór społeczny albo jakieś inne zjawisko, takie jak style życia czy interakcje społeczne. Błąd ekologiczny polega na wyciąganiu wniosków z analizy cech grup (na przykład osiedli) i odnoszeniu ich do jednostek (na przykład mieszkańców tych osiedli). Redukcjonizm jest próbą wyjaśnienia złożonego zjawiska w kategoriach wąskiego zestawu pojęć. Przykładem jest próba wyjaśniania rewolucji amerykańskiej wyłącznie w kategoriach ekonomicznych (albo psychologicznych, albo w kategoriach idealizmu politycznego). Badania procesów zachodzących w czasie mogą być zrealizowane w postaci badań przekrojowych lub dynamicznych. Badania przekrojowe są oparte na obserwacjach prowadzonych w jednym punkcie w czasie. Mimo, że cecha ta stanowi ograniczenie tych badań, badacze mogą czasami wyciągać z nich wnioski dotyczące procesów zachodzących w czasie. W badaniach dynamicznych przeprowadza się obserwacje w różnych okresach. Takie obserwacje mogą być prowadzone na próbach dobranych z populacji generalnej (badania trendów), na próbach dobranych z pewnej liczby określonych subpopulacji (badania kohort demograficznych) albo za każdym razem na tej samej próbie (badania panelowe). Planowanie badań zaczyna się od początkowych zainteresowań badacza, idei lub oczekiwań teoretycznych i zmierza poprzez serię wzajemnie powiązanych etapów do zawężenia zakresu badań. Dzieje się tak poprzez ścisłe zdefiniowanie pojęć, metod oraz procedur badawczych. Dobry plan badań z góry uwzględnia wszystkie te kroki. Na samym początku badacz określa znaczenie pojęć lub zmiennych, które ma zamiar studiować (konceptualizacja), wybiera metodę lub metody badawcze (np. eksperyment, a nie sondaż), określa badaną populację oraz, tam gdzie ma to zastosowanie, sposób doboru próby. Badacz operacjonalizuje badane pojęcia poprzez precyzyjne określenie, jak będą mierzone zmienne. Badania przechodzą do fazy przeprowadzania obserwacji, przetwarzania danych, analizy i zastosowania w postaci opisania wyników i określenia ich implikacji. Oferta badawcza zawiera uzasadnienie, dlaczego badania zostaną podjęte, oraz skrócony opis procedury badawczej. Często potrzebne jest zezwolenie na realizację projektu badawczego, bądź trzeba zdobyć niezbędne środki. Nawet gdy nie jest wymagane przedstawienie oferty, jest ona poręcznym narzędziem planowania badań.
Koncepcja to obrazy mentalne, których używamy jako syntetycznych sposobów gromadzenia obserwacji i doświadczeń, które, jak się zdaje, mają ze sobą coś wspólnego. Odwołując się do tych koncepcji używamy pewnych terminów lub etykiet. Pojęcia są konstruktami; odzwierciedlają one uzgodnione znaczenie przypisywane terminom. Nasze pojęcia nie istnieją w świecie rzeczywistym, tak więc nie jest możliwy ich bezpośredni pomiar. Możemy jednak mierzyć zjawiska, które one podsumowują. Konceptualizacja to proces określania obserwacji i pomiarów, które nadają pojęciom konkretne znaczenie dla celów badań. Konceptualizacja wymaga określenia wskaźników pojęcia i opisania jego wymiarów. Definicje operacyjne precyzują, jak będą mierzone zmienne odnoszące się do danego pojęcia. Precyzyjne definicje są bardziej istotne w badaniach opisowych niż w wyjaśniających. Stopień niezbędnej precyzji zależy od typu i celu badań. Operacjonalizacja to przedłużenie konceptualizacji, kiedy określa się konkretne procedury, które mają być zastosowane do pomiaru wartości zmiennych. Operacjonalizacja wymaga dokonania wielu wzajemnie powiązanych wyborów: określenia zakresu zmienności właściwego dla celów badań, oznaczenia stopnia precyzji pomiaru zmiennych, wyjaśnienia istotnych wymiarów zmiennych, jasnego zdefiniowania wartości zmiennych i zależności między nimi oraz decyzji dotyczących właściwego poziomu pomiaru. Badacze muszą wybrać jeden z czterech poziomów pomiaru, które zawierają coraz więcej informacji: nominalny, porządkowy, interwałowy lub ilorazowy. Wybór najodpowiedniejszego poziomu pomiaru zależy od celów pomiaru. Określoną zmienną można niekiedy mierzyć na różnych poziomach. W razie wątpliwości badacze powinni wybierać najwyższy możliwy poziom pomiaru danej zmiennej, aby uzyskać maksymalną ilość informacji. Operacjonalizacja zaczyna się w fazie planowania badań i trwa przez wszystkie fazy projektu badawczego, włącznie z analizą danych. Kryteria jakości pomiaru to między innymi precyzja, poprawność, rzetelność i trafność. Rzetelność oznacza otrzymywanie spójnych wyników za pomocą tego samego miernika, trafność zaś oznacza uzyskiwanie wyników, które są adekwatnym odbiciem mierzonego pojęcia. Badacze mogą testować i poprawiać rzetelność pomiarów dzięki metodzie testu powtórnego, metodzie połówkowej, dzięki użyciu ustalonych mierników oraz kontroli pracy osób zatrudnionych przy przeprowadzaniu badań. Do standardów oceny trafności miernika należą: trafność fasadowa, trafność kryterialna, trafność teoretyczna i trafność treściwa. Tworzenie precyzyjnych, rzetelnych mierników wpływa często na zubożenie bogactwa znaczeń naszych ogólnych pojęć. Problemu tego nie da się uniknąć. Najlepszym jego rozwiązaniem jest wykorzystanie kilku różnych mierników, ujmujących różne aspekty danego pojęcia.
Ze względu na objętość opracowania przedstawiłam część zagadnień dotyczących specyfiki badań społecznych. Dla kompletności należy jeszcze zwrócić uwagę na takie zagadnienia jak:
1. budowa indeksów i skali
2. logika doboru próby
3. typy obserwacji:
eksperyment
badania sondażowe
jakościowe badania terenowe
badania niereaktywne
badania ewaluacyjne
4. analiza danych
analiza danych jakościowych
kwantyfikacja danych
podstawy analizy ilościowej
model analizy rozbudowanej
statystyka w badaniach społecznych.
Aleksandra Kopcińska
Metodologia badań ekonomicznych
Ekonomia semestr II
1
1