Renata komorowska

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

obraz relacji uczeń - nauczyciel

na łamach dwutygodnika „gimnazjalista viktor”

Wprowadzenie

We współczesnym świecie coraz mocniej uwidacznia się tendencja do zmian ról społecznych, które do tej pory - w mniejszym lub większym stopniu - przypisywane były poszczególnym jednostkom, np. rodzinie, nauczycielom lub instytucjom, tj. np. szkoła, czy kościół. Coraz mocniej zarysowuje się tendencja do zmian obiektów identyfikacji, norm społecznych i wzorów zachowań. Miejscem, w którym można zaobserwować jakość oraz siłę tych przemian, jest szkoła, a zwłaszcza płaszczyzna relacji między uczniami a nauczycielami. Jednym z kreatorów tych relacji jest prasa a zwłaszcza czasopisma młodzieżowe, które obok upowszechniania informacji propagują określone zachowania, postawy i sposoby myślenia. Czasopisma skierowane do tej grupy społecznej odgrywają szczególnie ważną rolę ze względu na cechy swoich odbiorców. Jest to pokolenie dopiero wkraczające w dorosłe życie a z racji specyfiki okresu rozwojowego, w którym się znaleźli stanowią grupę szczególnie narażoną na oddziaływanie mass mediów.

Cel artykułu

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie zrekonstruowanego obrazu relacji uczeń - nauczyciel, jaki wyłania się z analizy dwutygodnika edukacyjnego „Gimnazjalista Victor”. Obraz (wizerunek) zdefiniowano za S. Blackiem jako ogólne wyobrażenie niektórych zjawisk, osób lub instytucji, odbierany przez osoby z zewnątrz. Na jego podstawie ocenia się, czy dana instytucja, osoba (tu: relacja) jest dobra, czy zła. Natomiast termin „relacja” rozumiany jest jako związek zachodzący między dwoma lub więcej przedmiotami/podmiotami w określonym czasie i przestrzeni. Interesujące jest, jakiego rodzaju są to relacje (pozytywne, negatywne), w czym się one przejawiają (sympatia, antypatia, obojętność) oraz w jakich sytuacjach i miejscach się uwidaczniają.

Metoda badawcza

W badaniach posłużono się metodą socjologicznej analizy zawartości przekazów masowych opracowaną przez Georga Gerbera, której celem jest wyłonienie i przedstawienie wzorów kulturowych kreowanych przez środki masowego przekazu oraz rozpoznanie przekazów masowych, określenie tego, co jest w nich wspólne, co jest przedstawione publiczności jako istniejące, ważne, słuszne (lub niesłuszne), dobre (lub złe). Schemat analizy opiera się na czterech podstawowych płaszczyznach (wymiarach), które dotyczą kolejno: istnienia (Existens), priorytetów (Priorities), wartości (Values) oraz relacji (Relationships).

Dla lepszego zobrazowania umieszczono poniżej tabelę modelu.

Tabela nr 1. Płaszczyzny analizy zawartości.

WYMIARY	ISTNIENIE	PRIORYTETY	WARTOŚCI	RELACJE
Założenia, co do zakresu analizy	Co jest?	Co jest ważne?	Co jest słuszne lub nie słuszne?	Co jest, z czym powiązane i w jaki sposób?
Pytania	Co jest dostępne dla publiczności, z jaką częstotliwością i jak wiele?	W jakim kontekście lub porządku ważności?	W jakim świetle, z jakiego punktu widzenia z jakimi ocenami?	W jakiej całościowej strukturze: logicznej czy przyczynowej?
Terminy, miary, analizy	UWAGA Obecność, złożoność, frekwencja	NACISK Uporządkowanie, rangowanie, skalowanie, centralność, intensywność	TENDENCJA Mierzenie krytycznych i różnicujących tendencji	STRUKTURA Korelowanie, grupowanie, struktura akcji

Analizie poddano trzy losowo wybrane numery dwutygodnika, które ukazały się w 2003 roku. Pragnę zaznaczyć, że analizie nie zostały poddane wkładki z testami egzaminacyjnymi, powtórkami oraz testy do nauki języka angielskiego.

Prezentacja wyników analizy

Prezentowane w artykule badania przebiegały w trzech etapach. Pierwszym było dokonanie wstępnej analizy jakościowej, która polegała na wyodrębnieniu z poddanych analizie numerów czasopism, treści dotyczących relacji uczeń - nauczyciel. W etapie drugim zebrane treści poddano analizie ilościowej, która wskazała m.in. na ilość i częstotliwość występowania poszczególnych wątków oraz ujawniła zależności występujące pomiędzy nimi. Trzeci, ostatni etap to poddanie wyników analizy interpretacji (analiza jakościowa), co pozwoliło na zrekonstruowanie pewnej całościowej struktury, którą w tym przypadku jest obraz relacji nauczyciel - uczeń lansowany przez analizowany dwutygodnik.

Jak wykazują badania, tematyka relacji uczeń - nauczyciel jest w analizowanym czasopiśmie potraktowana dość marginalnie. Zajmuje ona tylko 23,5% wszystkich znajdujących się w dwutygodniku treści. Może to być zaskoczeniem z uwagi na fakt edukacyjnego profilu dwutygodnika, po którym spodziewać się można przywiązywania większej wagi do relacji, jakie zachodzą między tymi dwoma grupami. Jest to istotne tym bardziej, iż według G. Gerbnera, brak pewnych treści bądź ich niewielka ilość świadczy o ich nie ważności.

Jedna z wyłonionych i poddanych analizie płaszczyzn dotyczy stosunku uczeń - nauczyciel. Wskaźnikami uczyniono tu wszystkie wypowiedzi dotyczące badanego problemu (istnienie), ich zabarwienie emocjonalne (wartość), wyeksponowanie badanych treści (priorytetowość) oraz zbadanie ich współzależności (relacje).

Badania wykazały, że wypowiedzi wyrażające stosunek uczniów do nauczycieli są częściej i silniej zabarwione emocjonalnie. Wyraża się to w charakterystycznym doborze słów, posługiwaniu się epitetami, przenośniami czy wyrażaniu osądów na temat nauczyciela. W poniższej tabeli znajdują się wszystkie, pogrupowane na pozytywne i negatywne wypowiedzi uczniów na temat nauczycieli.

Tabela nr 2. Zwroty o nauczycielach zawierające określenia wartościujące.

Pozytywne	Negatywne
…nawet pani Czajka sama przyniosła im do klasy gazetę ze zdjęciami zza kulis filmu…	… Każdy nowy dzień to stres… Strach przed wszystkim - nowymi kolegami, nauczycielami i otoczeniem… Zawsze, zawsze tak jest…(…)
Pani Stec obiecała, że pożyczy nam kolumny z nagraniami, jej mąż ma przynieść sprzęt. No i dyrektor się już zgodził…	Nauczyciele właściwie nie kontrolowali sytuacji. Aż dziw że nikomu nic się nie stało…
… bardzo lubię mojego nauczyciela (…) Jest fajny.	Odjęła aż trzy punkty za takie głupstwo. Co za piła .Gdyby tak odjęła tylko dwa…
	Nauczyciel oddaje klasówki. Wpisuje oceny do dziennika. Patrzysz na swoją kartkę i na usta cisną ci się niecenzuralne określenia pod adresem nauczyciela, bo uważasz, że ocena daleko odbiega od tego, czego się spodziewałeś….
	Słabsi uczniowie zawsze ponoszą niewspółmiernie wysokie kary. Dobremu uczniowi nauczyciel łatwiej i chętniej wybaczy, nawet sam znajdzie dla niego usprawiedliwienie…
	Ty sobie nawet nie wyobrażasz jak ta historyca mnie wykończyła. Całą lekcję pytała….
	Na każdym korytarzu dyżuruje nauczyciel - przyczajony strażnik….
	W szkole trzeba się dopasować - i nie ukrywajmy tego, że ci popularni właśnie się dopasowali…
	…to jedno z podchwytliwych pytań, które uwielbiają zadawać nauczyciele…
	…prócz jednej aktywnej - baby z WOS-u, która wciągnęła mnie do gazetki szkolnej…

Jak widać wśród zanalizowanych numerów czasopisma zdecydowanie przeważają określenia o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym. Stanowią one 76,9% wszystkich wypowiedzi. Warto zwrócić uwagę, że nauczyciel kojarzy się uczniom przede wszystkim z niesprawiedliwością (4 razy), złośliwością (3 razy) i lekiem (1 raz). Interesujące jest także, że coraz częściej uczniowie wskazują na bezradność wychowawców względem zachowania swoich podopiecznych. Przykładem może być opis poniższych sytuacji, które miały miejsce na kilku lekcjach: … Ale afera u nas dziś na polskim. Klaudia z Anetą wyprowadziły panią Jaworską z równowagi. Pani dyktowała pytania do sprawdzianu, a Klaudia bezczelnie odpisywała od Anety, zagadując do pani, jaką ma ładną sukienkę itp. Pani bez słowa zabrała jej kartkę. Klaudia próbowała się ze słodkim uśmiechem bronić, ale pani straciła panowanie nad sobą i wykrzyczała Klaudii, co o niej myśli: „Ściągasz, próbujesz oszukiwać i bezczelnie odwracasz moją uwagę tanimi komplementami. Zastanów się, co robisz. Jesteś … jesteś bezczelną, niewychowaną dziewczyną!”...

A oto przykład dialogu, jaki miał miejsce w czasie lekcji:

Nauczyciel: Czytaj!

Uczeń: Nie.

Nauczyciel: Czytaj!

Uczeń: Nie.

Nauczyciel: Czytasz czy nie?

Uczeń: Głowa mnie boli.

Nauczyciel: Jedynka!

Klasa: Za co?!

Nauczyciel: Kolega nie wykonuje moich poleceń.

Klasa: Eeee…

Nauczyciel: Więc słucham!

Uczeń: Czy mógłby pan powtórzyć pytanie?

I jeszcze dwa przykłady ukazujące brak respektu uczniów, tym razem do dyrektora szkoły: … Dziki został wreszcie wezwany przed oblicze dyrektora. I tam z całą szczerością oświadczył, że on po prostu cierpi na kotowstręt i nie potrafi zmienić swojego zachowania… Dodam tylko, że sprawa owego „Dzikiego” dotyczyła wielokrotnego znęcania się nad pierwszoklasistami, czyli tzw. „kotami”. W szkole nazywany był mistrzem prześladowań, gdyż ponoć nikt nie potrafił dorównać jego „pomysłowości” w znęcaniu się nad swoimi ofiarami.

Relacja dyrektora: … poszedłem na zastępstwo, a tam kompletny chaos. Dziewczynka w pierwszej klasie je jak gdyby nigdy nic kanapkę na lekcji i mówi, że pani im pozwala…

Uczniowie w analizowanym czasopiśmie często zwracają się do nauczycieli używając formy bezosobowej: …odjęła aż trzy punkty…, … ta historyca…, …prócz jednej aktywnej baby… czy … nagle złapała dziennik i… z całej siły trzasnęła nim o biurko… Charakterystyczna jest także duża liczba używanych epitetów np. piła, historyca, baba czy przyczajony strażnik. Wynika to zapewne ze zmiany statusu tego zawodu. Zawód nauczyciela przestał być, bowiem zawodem prestiżowym. Coraz częściej nauczyciel nie budzi wśród wychowanków respektu. A wskazanie nauczyciela jako autorytetu graniczy wręcz z cudem. Ponadto uczniowie mają świadomość swojej bezkarności. No, bo czymże jest dla większości z nich kara w postaci wpisania uwagi do „zeszytu uwag” np. za używanie niecenzuralnych słów na lekcji, lub odebranie im punktu np. za palenie papierosów w szkole, który i tak zostanie przywrócony po przyniesieniu do szkoły jakieś pomocy naukowej, w postaci choćby charakterystyki Aleksandra Wielkiego wydrukowanej z Internetu.

W analizowanym dwutygodniku znajdują się także opisy i wypowiedzi uczniów wyrażające sympatię, szacunek a czasem wręcz uwielbienie swoich nauczycieli. Wychowankowie cenią nauczycieli, którzy potrafią im powierzyć odpowiedzialne zadania, w których mogą się wykazać swą dojrzałością i odpowiedzialnością. Przykładem jest opis zaangażowania młodzieży w akcję pomocy zbierania pieniędzy na rehabilitację chorego na porażenie mózgowe Dominika. Oto cytat: … Nie miałem pojęcia, co mógłbym zrobić - mówi dyrektor. Zwołałem nawet posiedzenie rady pedagogicznej. Na próżno, nic nie mogliśmy wymyślić - wspomina dyrektor. Dopiero w połowie września wpadłem na pomysł, że przecież możemy zbierać złom i w ogóle surowce wtórne. (…) Uczniom nie trzeba było dwa razy powtarzać o zbiórce. Kiedy usłyszeli o Dominiku, zgłaszali się, jeden przez drugiego deklarując pomoc …

Jak widać, młodzi ludzie chcą czuć się potrzebni i jeżeli widzą, że cel jest naprawdę ważny, nie szczędzą czasu ani zaangażowania. Jest to również, jeden z czynników budowania więzi między uczniami oraz uczniami i nauczycielami. To z kolei oddziałuje na kształtowanie pozytywnego wizerunku szkoły. Potwierdzeniem tego mogą być wypowiedzi uczniów biorących udział w opisywanej akcji: W naszej szkole w zbiórkach chcą brać udział chyba wszyscy uczniowie … (Adam). … Naprawdę trudno chyba znaleźć szkołę, w której uczniowie są tak zgrani jak u nas. Właśnie, dlatego że wspólnie i dobrowolnie pracujemy. Zresztą nie kończy się tylko na tym. Dominik uczy się indywidualnie, często go odwiedzamy, spędzamy z nim wolny czas, pomagamy w lekcjach. To przecież jeden z nas… (Bartosz).

Nieco inny, obraz relacji miedzy uczniem a nauczycielem wyłania się z listu jednej z uczennic wrocławskiego gimnazjum: …Bardzo lubię mojego nauczyciela od muzyki. Chciałabym mu mówić po imieniu, jak do przyjaciela. Nie wiem ile on mam lat, gdzieś ok. 30. Ale co to ma do rzeczy? Na razie pożyczam mu moje płyty z zespołami, aby przesłuchał. Nabijam się z niego, czasem na lekcjach żartujemy. Wiem, że mnie lubi, to widać. Jest fajny. Moje pytanie brzmi jak zostać kumplem swojego ulubionego belfra??? (Załamana z Wrocławia).

Zacytowany list jest wyrazem dużego zaangażowania emocjonalnego uczennicy, które objawia się w charakterystycznych dla tego wieku, uczuciach zauroczenia i fascynacji daną osobą. Nauczyciel staje się obiektem uwielbienia, czego konsekwencją może być, zatarcie się granicy właściwego w tym okresie, dystansu między wychowawcą a wychowankiem. Ireneusz Kawecki zwraca jednak uwagę, że chociaż niektóre relacje są dla uczniów znaczące, czasem dość bliskie i intensywne, to jednak rzadko mają charakter osobisty i emocjonalny, tak jak w wypadku relacji rodzinnych lub przyjacielskich. Są one ponadto, ograniczone czasowo i przestrzennie, tzn. dotyczą określonego czasu spędzanego w szkole.

Zakończenie

Przeprowadzona analiza wskazuje, że obraz relacji zachodzących między nauczycielem a uczniem, prezentowany na łamach dwutygodnika „Gimnazjalista Victor”, jest raczej negatywny. Wypowiedzi znajdujące się w czasopiśmie, w znacznym stopniu potwierdzają ogólnie przyjętą tezę, że nauczyciel jest „wrogiem” ucznia. Ich kontakty nie mają, bowiem charakteru dobrowolnego, ale są narzucone przez istniejący system. Są odzwierciedleniem „(…) niesymetrycznych relacji władzy, które regulują związki łączące zwierzchnika i podwładnego”.

Nauczycielom zarzuca się - z jednej strony - brak wyrozumiałości, złośliwość i niesprawiedliwość - natomiast z drugiej - nauczyciel kojarzony jest z bezradnością i coraz częściej utożsamiany z mitycznym Syzyfem, który zmaga się - oczywiście bezskutecznie - z „wychowywaniem młodego pokolenia”. Problem zaburzonych relacji jest bardzo złożony. Wynika zarówno z cech osobowościowych, ogólnej sytuacji społeczno - ekonomicznej oraz zdobytego doświadczenia. Wraz z rozwojem cywilizacji zmieniają się także potrzeby uczniów i ich oczekiwania względem nauczycieli.

Co zatem powinien zrobić nauczyciel, aby w tak trudnych dla niego czasach „uzdrowić” relacje z uczniami? W jednym z analizowanych numerów „Gimnazjalisty Victora” zamieszczono „przepis” na „dobrego nauczyciela”:

Lubi swoją pracę,

Kocha przedmiot, którego uczy, i potrafi innych zarazić tą miłością

Lubi uczniów

Jest sprawiedliwy

Cierpliwy

Spokojny, zrównoważony

Wyrozumiały

Wymagający (także od siebie), ale nie wzbudza lęku

Ma dużą wiedzę, nieustannie się dokształca

Jest gotowy do poświęcania się

Z poczuciem humoru

Jest pewny tego, co robi, ale...

… potrafi przyznać się do własnego błędu

Ma dar przekazywania wiedzy w ciekawy sposób

Potrafi słuchać innych ludzi, umie z nimi rozmawiać

Wierzy w możliwości innych ludzi

Nie zniechęca się niepowodzeniami

Dostrzega indywidualne cechy każdego człowieka…….

A zatem … wystarczy (tylko!) posiadać „cechy dobrego nauczyciela”, a odwieczny konflikt pomiędzy wychowankiem a jego mistrzem zniknie…

Por.: A. Tyszka: Ludzie sukcesu sportowego jako przedmiot zainteresowania prasy. „Zeszyty Prasoznawcze” 1975, nr 2; J. Thompson: Media i nowoczesność. Społeczna teoria mediów. Wrocław 2001; P. Tober: Niepokojąca nowoczesność. „Kultura i Społeczeństwo” 2000, nr 3; G. Sartori: Teoria demokracji. Warszawa 1998; J. Storey: Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody. Kraków 2003; A. Toffler: Trzecia fala. Warszawa 1997

P.T. Nowakowski: Modele człowieka propagowane w wybranych czasopismach młodzieżowych. Analiza antropologiczno-etyczna. Tychy 2004

P. Kempa: Kształtowanie wizerunku medialnego Radia Zet. W: A. Woźny (red.): Translokacje i transpozycje w mediach. Wrocław 2003, s. 188

W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1987, s. 258

T. Goban-Klas: Media i komunikacja masowa. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa 2004

G. Gerbner: Cultural Indicators - The Third Voice. In: G. Gerbner, L. Gross, W. Melody (ed.): Communication Technology and Social Policy. New York 1973

I. Kawecki: Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu. Kraków 2003, s. 256

Ibidem

160

---