Teoria grup odniesienia

Zagadnienie, które poruszymy dotyczące środowiska społecznego jest w socjologii jednym z głównych problemów. Powstały pytania na co składa się środowisko społeczne i jak wymierzyć jego zasięg. Występowały wątpliwości odnośnie jednostronności wpływu oraz czy jednostka nie ma wpływu i jak bardzo na kształtowanie środowiska, w którym bytuje.

Tak więc tradycyjne koncepcje środowiska społecznego zakładały:

- zasięg środowiska wyznacza bliskość otoczenia lub ruchliwość przestrzenna danej osoby czy kategorii osób.

- tożsamość osób i innych obiektów jest względna i ma niezmienny, statyczny charakter

- otoczenie wpływa jednostronnie na osobowość jednostki i jej dostosowaniu do środowiska

Tradycyjne definicje środowiska społecznego:

• według Tadeusza Szczurkiewicza jest to „ogół jednostek, zbiorów społecznych, zbiorowości oraz materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi dany osobnik wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe czy przelotne, uregulowane i wyznaczone grupowo czy nieregulowane, ale współwytwarzane grupowo, oparte na stycznościach bezpośrednich czy pośrednich

• koncepcja typowego środowiska społecznego według Pawła Rybickiego polemizującego ze Szczurkiewiczem mówi o – grupach przynależności, z którymi jednostka utrzymuje trwałe, powtarzalne styczności i stosunki społeczne; grupy obce nie mogą być natomiast elementami otoczenia; grupy przynależności oddziałują i kształtują osobowość jednostki.

Tradycyjne pojmowanie środowiska społecznego zakwestionowała teoria grup odniesienia. Zakładała ona, iż:

- grupy obce, grupy nieprzynależności mogą być i są obiektami oddziałującymi na osobowość jednostki, to znaczy, że środowisko społeczne tworzą więc nie tylko grupy przynależności;

- grupa przynależności nie musi mieć wpływu socjalizującego – możliwe jest formalne uczestnictwo w grupie jeśli się z nią nie identyfikuje,

- pojęcie oddziaływania grupy na jednostkę zostało zastąpione koncepcją „odnoszenia się”, „odniesienia”.

Podsumowując- ŚRODOWISKO SPOŁECZNE – grupy, do których jednostka odnosi swoje postępowanie. porównuje się z nimi, oraz te grupy, z których czerpie ona swoje wartości, wzory zachowań; mogą to być grupy przynależności jak i nieprzynależności.

• Po raz pierwszy terminu „grupa odniesienia” użył Herbert H. Hyman twierdząc, iż ludzie zajmujący te same lub podobne pozycje społeczne, innymi słowy swój status, subiektywnie odczuwają, a odczucie to zależne jest od układu odniesienia , który dana jednostka przyjmuje do porównania i właśnie tę grupę, na tle której jednostka się postrzega, nazwał grupę odniesienia porównawczego (jednostki zajmujące podobną pozycję społeczną odczuwają swój status subiektywnie, bo odnoszą tę pozycję do różnych „grup odniesienia porównawczego”).

• Ważną rolę odegrały badania Theodore M. Newcomba nad postawami studentek (ich postawy po studiach stały się bardziej radykalne i postępowe)

• W dalszym rozwoju tej teorii dużą rolę odegrały badania i omówienia Samuela A. Stouffera, przeprowadzone wśród żołnierzy armii amerykańskiej. Wprowadził on do swych analiz koncepcję tzw. względnego upośledzenia społecznego, która charakteryzowała się deprywacją i niską samooceną oraz względnego uprzywilejowania społecznego, które określała wysoka samoocena Koncepcja odkrywała mechanizmy psychospołeczne dokonywania wyboru grup odniesienia normatywnego.

• Ważną rolę w sformułowaniu teorii odegrało wyróżnienie przez Harolda H. Kelleya grup odniesienia porównawczego i grup odniesienia normatywnego, czyli te grupy z których dana jednostka czerpie dla siebie wartości normy czy wzory zachowań.

Ludzie codziennie porównują się do innych, aby móc określić swoją tożsamość – jest to zwykle proces automatyczny.

Merton Podzielił grupy odniesienia ze względu na funkcje, jakie pełnią dla zachowań jednostek według a:

• grupy odniesienia porównawczego – grupy, ich członkowie lub cechy dla nich charakterystyczne, które stanowią układ wielkości, w których dana jednostka postrzega siebie i innych i które pozwalają jej określić siebie, swoje cechy oraz ustalać rodzaj swojego postępowania;

• grupy odniesienia normatywnego – grupy, z których dana jednostka czerpie dla siebie wartości, normy lub wzory zachowań; mogą to być pewne układy z grup odniesienia porównawczego lub całe grupy albo układy inne, przeciwstawne.

Samuel Stouffer doszedł do stwierdzenia, iż podstawową rolę w kształtowaniu środowiska społecznej danej jednostki czy kategorii jednostek odgrywa mechanizm psychospołeczny, który nazwał poczuciem względem upośledzenia lub uprzywilejowania. Zdaniem Stouffera porównywanie się jednostki z różnymi grupami swego otoczenia prowadzi do dwóch przeciwstawnych stanów: albo tzw. poczucia upośledzenia społecznego, niskiej samooceny siebie, swego postępowania, albo też do poczucia uprzywilejowania społecznego, czyli wysokiej samooceny.

• poczucie upośledzenia społecznego (deprywacji) – niska samoocena, świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi, podobnymi od siebie;

• poczucie uprzywilejowania społecznego – wysoka samoocena, świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych, podobnych do siebie.

Poczucie upośledzenia lub uprzywilejowania może być różnego stopnia – jednostka czuje się tym bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się z grupą odniesienia zajmującą najwyższe miejsce, dlatego zwykle jednostka nie porównuje się z grupami, z którymi dzieli ją duży dystans, ale z grupami podobnego uprzywilejowania lub upośledzenia. Następstwem tego będzie przejmowanie interesów, postaw, wzorów z grup, z którymi się identyfikuje. Dlatego błędną socjotechniką jest próba wyprowadzenia jednostki ze stanu upośledzenia poprzez zestawienie jej z grupą najwyżej usytuowaną, zajmującego najwyższą pozycję czy miejsce pod danym porównywanym względem, gdyż dystans do miejsca zajmowanego przez grupę normatywnego odniesienia jest zbyt wielka, by dana jednostka mogła uwierzyć w możliwość jego pokonania i wyrwać się ze swego stanu poczucia upośledzenia, a przeciwnie - uświadomi sobie jeszcze bardziej swój stan i rozmiar dzielącego ją dystansu. Jednostki bowiem poszukują swej grupy odniesienia normatywnego raczej wśród jednostek znajdujących się na takim samym poziomie upośledzenia lub uprzywilejowania.

Działają jednak czy współdziałają inne zmienne wpływające na wybór grupy odniesienia normatywnego. Spośród zmiennych osobowościowych wymienia się indywidualne potrzeby jednostki i stopień natężenia tych potrzeb. Skłonność osobnika ku członkostwu w jakiejś grupie, podobnie jak skłonność ku jakiemukolwiek obiektowi, może być uważana za funkcję dwóch współdziałających determinant, czyli stopnia, w jakim jego indywidualne potrzeby są zaspokajane przez te grupę, oraz natężenia jego potrzeb. Maslow uważa, że indywidualne potrzeby ludzkie stanowią pewną hierarchię od potrzeb niższego rzędu do potrzeb wyższych, od potrzeb podstawowych do metapotrzeb. Potrzeby hierarchicznie wyższe aktywizują się w takim stopniu, a jakim zostają zaspokojone potrzeby niższego rzędu. Do podstawowych potrzeb należą przede wszystkim potrzeby fizjologiczne- gdy są zaspokojone, tracą swe motywacyjne znaczenie i uruchamiają działanie dalszych potrzeb Do potrzeb podstawowych należą także potrzeby bezpieczeństwa (potrzeby społeczne przynależenia do grupy, stowarzyszenia się), które są potrzebami zabezpieczenia się w sposób względnie stały. Ponad tymi potrzebami podstawowymi umieszcza Maslow metapotrzeby a mianowicie potrzeby ego, polegające na dążeniu jednostki do niezależności, kompetencji, wiedzy, potrzeby samorealizacji.

Zwrócono również uwagę na zależność miedzy pozycja społeczną jednostki w danej grypie a szansami stania się przez nią grupą odniesienia normatywnego , czyli identyfikacja jednostki z wartościami, normami, wzorami zachowań grupy, do której należy. Rozróżnia się trzy rodzaje pozycji.

Rodzaje pozycji społecznych:

• pozycje najwyższe (liderzy):

• przywódcy – doktrynalnie i bezwzględnie wierni wartościom, normom i wzorom postępowania grupy swej przynależności, brak im jednak cech twórczych lub utracili je,

• reformatorzy – czują obowiązek rozwijania celów, wartości i wzorów, ideologii grupy, cechuje ich nonkonformizm;

• pozycje średnie – jednostki wykazują tendencje do konformizmu wobec wartości i norm ustalonych ponieważ stoją przed szansą awansu; w społeczeństwach globalnych jednostki często charakteryzuje ambiwalencja postaw, chwiejność ze względu na dwoistość położenia;

• pozycje najniższe – jednostki najmniej konformistyczne, dzielą się na dwa odłamy:

• członkowie, którzy stosują się do norm przyjętych w grupie po to, aby utrzymać swoje członkowstwo i nie zostać z niej wydalonym,

• członkowie zajmujący pozycje najwyższe, którym nie zależy na przynależności ponieważ nie znajdują w niej zaspokojenia swoich potrzeb i dlatego nie akceptują już przyjętych norm i wzorów, grupa przestaje być dla nich grupą odniesienia normatywnego, poszukują nowej.

Pozostałe kategorie:

• sympatycy – nie należą do grupy, ale akceptują wartości i normy, są do nich emocjonalnie przywiązani; grupa odniesienia to grupa z którą sympatyzują (zjawisko antycypacyjnej socjalizacji jednostki),

• kandydaci do grupy – są już wstępnie przyjęci do grupy, stała się ona dla nich grupą odniesienia,

• neofici – najbardziej konformistyczni, nowi członkowie grupy, którzy porzucili grupę normatywną; pozytywne odnoszenie do nowej grupy wzmacnia negatywne odniesienie do dawnej grupy przynależności.

EKSPLANACYJNA PRZYDATNOŚĆ TEORII GRUP ODNIESIENIA

• wyjaśnia, jakie elementy kształtują osobowość społeczną jednostki;

• wyjaśnia zjawisko konformizmu i nonkonformizmu wobec grup;

• wyjaśnia zjawiska takie jak:

• rewolucjonizm – jako nonkonformizm wobec grup rządzących,

• konserwatyzm – jako konformizm wobec wartości minionego okresu,

• radykalizm – jako nonkonformizm przeciw społecznym zasadom,

• utopijność – jako kierowanie się normami jeszcze nie zinstytucjonalizowanymi, lecz postulowanymi,

• konflikt sumienia – jako ścieranie się w jednostce rozbieżnych grup odniesienia normatywnego,