Piotr Skeris

Pojęcie „grupy odniesienia”

Strona | 53

P

IOTR

S

KERIS

P

OJĘCIE

„

GRUPY ODNIESIENIA

”*

* Teoria grup odniesienia. RW KUL, Lublin 1979. s. 22-2X.

Źródło: Małe struktury społeczne. Wybór i wstęp Irena Machaj

UMCS. Lublin 2004

Piotr Skeris

Pojęcie „grupy odniesienia”

Strona | 54

Dokonajmy obecnie syntetycznego zestawienia proponowanych w literaturze kryteriów

wyróżniania grup odniesienia celem przesiedzenia implikacji, jakie niosą one dla badań. Nie
jest naszym celem ustalanie „słusznego” rozumienia terminu, gdyż przy obecnym stanie
wiedzy ważniejsze jest siedzenie prawidłowości w zakresie współwystępowania zjawisk i ich
stopniowe uogólnianie aniżeli włączanie rzeczywistości w przyjęty schemat pojęciowy. Brak
ostrych granic przedmiotu badań nie pozwala tym samym na traktowanie teorii grup
odniesienia jako teorii konkurencyjnej do innych, wyznacza raczej ognisko zainteresowań.
[...]

Kryterium interakcji z grupą. Jeśli będziemy rozważać funkcję kształtowania norm i

standardów ocen jednostki przez środowisko zewnętrzne, pojawi się pytanie o charakter tych
oddziaływań. Stosunkowo najwięcej wiadomo o procesie oddziaływań w grupie
przynależności jednostki. Procesy socjalizacji i kontroli społecznej zapewniają znaczne
podobieństwo standardów grupowych i jednostkowych. Bezpośrednie interakcje sprzyjają ich
ustawicznemu dostosowywaniu się. Jest to jednakże tradycyjne pole rozważań
socjologicznych i teoria grup odniesienia nie wnosi tu zasadniczo nowego sposobu widzenia.
Niemniej jednostka należy nie do jednej, ale całego szeregu grup. Wówczas uzgodnienie
standardów jest procesem bardziej złożonym, ale nadal mieści się w zakresie analiz
dotychczas przeprowadzanych. Dopiero gdy przedmiotem interakcji są inne grupy niż własnej
przynależności, ujawnia się nowy, wskazany przez Mertona, aspekt orientowania się ku
odmiennym standardom. Są to wszystko jednakże oddziaływania rzeczywiste, skierowane
bezpośrednio na jednostkę przez realnie istniejących członków grup. Tymczasem posuwając
się wzdłuż kontinuum coraz bardziej rozrzedzających się interakcji można napotkać
rozważane w kategoriach grup odniesienia oddziaływanie grup pośredniej tylko styczności z
jednostką

1

, np. za pomocą środków masowego przekazu lub osób z otoczenia jednostki

2

,

gdzie oddziaływanie to transmitowane jest za pośrednictwem określonych znaków.
Oddziaływanie takie wzbudza poprzez wywołanie zderzenia informacji pewien proces
intrapersonalny w większym stopniu sterowany indywidualnymi predyspozycjami jednostki
niż w przypadku interakcji z realnymi członkami grupy. Można przypuszczać, że (stabilność
oddziaływań elementów struktury społecznej jest wówczas słabsza. Na krańcu tego
kontinuum znajdują się grupy aktualnie nie istniejące czy to przeszłe, jak np. otoczenie z
okresu dzieciństwa, czy też wyimaginowane, jak w przypadku tworzenia wizji przyszłości

3

.

Wówczas o oddziaływaniu grupy odniesienia można mówić jedynie w sensie

indywidualnej organizacji postaw jednostki i ich wzajemnych związkach. Nie umożliwia to
jednak(poszukiwania genezy tych postaw w elementach struktury społecznej. Analiza takich
wpływów, włączonych w zakres teorii grup oddziaływania może być pożytecznym
narzędziem wyjaśniania zachowań z dziedziny dewiacji społecznej i innowacji.

Kryterium przynależności. Wyróżnianie grup odniesienia ze względu na przynależność

częściowo pokrywa się z kryterium stopnia interakcji, gdyż z samej definicji przynależność
do grupy wiążę się z częstszymi interakcjami w jej obrębie niż na zewnątrz. Jest ono nieostre
również z tego względu, że nie uwzględnia wspomnianego już konfliktu dwu grup
przynależności, jak to ma miejsce w przypadku poszukiwania zakotwiczenia postaw w
układzie rodzice – rówieśnicy

4

.

Pozwala ono tylko formułować przypuszczenie o silniejszym oddziaływaniu grup

przynależności o zagęszczonej sieci interakcji i wysuwać przypuszczenie co do warunków
wyboru innych układów odniesień

5

.

Kryterium czasu. Wspomnieliśmy już, że o oddziaływaniu grup odniesienia w sensie

ścisłym możemy mówić w przypadku zachodzących interakcji pomiędzy nią a jednostką. Są
to grupy istniejące aktualnie. Niemniej uzasadnione jest również rozpatrywanie wpływu
dawnych grup odniesienia, pozostawiających swój ślad w postaci zinternalizowanych norm i
utrwalonych postaw. Tak samo celowe jest uwzględnianie grup przyszłej przynależności,

Piotr Skeris

Pojęcie „grupy odniesienia”

Strona | 55

jeśli jednostka oczekuje określonych zmian swojej sytuacji, jak to ma miejsce np. w toku
kształcenia się i wyboru zawodu. Wyróżnienie tych rodzajów grup odniesienia stwarza pewne
problemy metodologiczne, gdyż innych narzędzi badań wymaga analiza zinternalizowanych
w przeszłości norm i wartości, jak również oczekiwań, aniżeli badania oddziaływania
aktualnych i rzeczywistych grup. Kryterium czasu umożliwia jednak w szeregu przypadków
wyjaśnienie rozbieżności zachowań i oddziaływań grup aktualnych, jak również
niejednokrotnie dobór grup odniesienia. Ponadto zmiana w proporcjach nastawień
prospektywnych i retrospektywnych, wiązanych z cyklem rozwojowym jednostki, pozwala
wysuwać przypuszczenie co do względnego znaczenia przyszłych, aktualnych oraz
przeszłych grup odniesienia.

Kryterium decydującego elementu grupy odniesienia. Poszczególne stanowiska

badawcze różnią się także co do poglądów na cechę konstytutywną grupy odniesienia. Można
zapytywać, czy termin ten ma oznaczać grupy w sensie socjologicznym

6

, czy kategorie

społeczne

7

, psychologicznie wyróżniane („znaczące”) osoby z otoczenia jednostki

8

, czy

wreszcie określone normy i standardy

9

, gdyż pojęciem tym posługiwano się kolejno we

wszystkich tych znaczeniach.

Kuhn

10

stoi na stanowisku pierwotności grupy społecznej (a ściślej osób, z którymi

jednostką się identyfikuje) względem kategorii odniesień, gdyż grupa wyposaża jednostkę w
podstawowe kategorie pojęciowe, przy pomocy których kategoryzuje ona rzeczywistość
społeczną i samą siebie. W ten sposób grupa wyznacza już ramy, w których jednostka może
się porównywać z określonymi kategoriami społecznymi i definiuje jednocześnie poprzez role
cechy własne jednostki, które podlegają porównywaniu. Te kategorie pojęciowe wyróżniają
pewną ilość kategorii społecznych spośród wielości potencjalnie istniejących w każdej
kulturze. Te kategorie eksponowane są, zdaniem Kuhna, zawsze w konsekwencji interakcji
jednostki z grupami czy osobami psychologicznie dla niej znaczącymi (orientational others).
Z tego punktu widzenia możemy powiedzieć, że nie wszystkie grupy przynależności
posiadałyby jednakowe znaczenie dla jednostki i podlegałyby uszeregowaniu ze względu na
stopień ukształtowania jej podstawowych kategorii pojęciowych.

Kryterium wyróżnienia grupy odniesienia stanowiłby wówczas stopień związku

wszystkich treści wchodzących w skład „Ja” z innymi jednostkami według wskaźników,
takich jak identyfikacja, źródło podstawowych kategorii pojęciowych, w tym też samych
kategorii opisu własnego „Ja”, wpływających na podtrzymanie obrazu samego siebie.
Wówczas też w przypadku identyfikowania się jednostki z jakąś abstrakcyjną normą, nie
znajdującą zakotwiczenia w konkretnej grupie, należałoby poszukiwać źródła kategorii
pojęciowych, które doprowadziły do akceptacji tej normy. Z tego punktu widzenia również
normy byłyby podporządkowane relacjom jednostki do innych osób, nie stanowiłyby zatem
czynnika samodzielnego. Eisenstadt wskazuje jednak na fakt, że często normy przekraczają
aktualne role jednostki, dotyczą ich wielości: ,,[...] we wszystkich naszych wywiadach
ujawniło się, że to norma (lub, być może, w szerszym sensie wartość) służy za układ
odniesienia, względem którego jednostka się orientuje i że w specyficznych tylko sytuacjach
norma ta jest związana z określoną grupą”

11

. [...]

Kryterium funkcji grupy odniesienia. Jedno z pierwszych rozróżnień wprowadził

Kelley wykazując, że grupa może raz służyć jako źródło norm dla jednostki (funkcja
normatywna) w zakresie zachowań i postaw, drugi raz zaś jako źródło standardów dla oceny
samej siebie bądź innych osób. Rozróżnienie to nie jest jednakże ostre, albowiem przedmiot
porównań w poszczególnych przypadkach bywa odmienny. Kemper

12

wprowadza dalsze

podziały w obrębie grup porównawczych. Raz, jak w przypadku żołnierzy, którzy założyli
własne rodziny, będą to grupy, względem których jednostka ocenia własne położenie pod
kątem równości i słuszności rozdziału przywilejów (equity group). Innym razem grupa służyć
może jako układ, względem którego jednostka ocenia słuszność własnego postępowania lub

Piotr Skeris

Pojęcie „grupy odniesienia”

Strona | 56

opinii, tzn. jednostka nie doszukuje się w danej grupie norm, (jak powinna postępować), lecz
porównuje raczej swoje zachowanie (przeszłe lub wyobrażone) z występującym w grupie,
dochodzi wówczas do stwierdzeń w rodzaju: „inni też tak postępują, wobec tego jestem
usprawiedliwiony”. To rozumienie, jak widzimy, pokrywa się z Kelleyowskim wyróżnieniem
grupy odniesienia normatywnego. Kolejna funkcja, jaką mogą pełnić grupy odniesienia
porównawczego zasadza się na wytwarzaniu modelu roli, w sensie ukazywania pewnych
umiejętności i sprawności technicznych, niezbędnych dla pełnienia danej roli. Kemper
wyróżnia jeszcze czwartą funkcje grupy porównawczej, polegającą na dostarczaniu jednostce
pewnych bodźców do zachowań komplementarnych względem jej własnych. Jednostka
dostosowuje wówczas swoje zachowania do zachowań innych członków wybranej grupy, tak
aby uzyskać pewien końcowy efekt. Łańcuch tych zachowań może być wówczas
charakteryzowany w kategoriach współpracy czy też współzawodnictwa. Kemper nazywa
takie grupy grupami akomodacyjnymi (accomodator group). Funkcja ta pokrywa się
właściwie z wyróżnionymi wcześniej przez Turnera

13

funkcjami grup interakcyjnych.

Również w obrębie grup odniesienia normatywnego, tak jak pierwotnie określił je Kelley,

można wyróżnić ich rodzaje w zależności od tego, czy dane wartości i normy są
zinternalizowane przez jednostkę i czy grupy te są zainteresowane działaniami jednostki

14

.

Tak więc w obrębie grup normatywnych można wyróżnić grupy, których wartości i normy
jednostka zinternalizowała, nazywając je za Turnerem grupami identyfikacji. Wówczas grupy
odniesienia normatywnego w węższym sensie oznaczałyby grupy, z którymi jednostka sama
wprawdzie się nie identyfikuje, ale które są wyznaczane przez jej grupę identyfikacji jako
zasadne źródła norm, jak w przypadku wskazywania przez rodzica „odpowiedniego" grona
rówieśników dla swoich dzieci. Te wyróżnione przez Caina grupy normatywne w węższym
sensie znowu są bliskim odpowiednikiem wcześniej wspomnianych grup wartościowanych
(valuation groups). Wśród grup pełniących funkcje normatywne w szerokim sensie pozostają
jeszcze grupy, z którymi jednostka może się nie identyfikować, które też mogą jednostki
nawet nie dostrzegać, lecz których uwagę jednostka chciałaby zwrócić na siebie. Są to grupy
audytoryjne, obserwatorów (audience groups), które oddziałują na jednostkę za
pośrednictwem wyobrażeń, jakie o nich dana osoba posiada, przypisuje ona im bowiem
pewne wartości i normy (bardziej lub mniej zasadne) i dostosowuje do nich swoje
zachowanie. Kemper

15

mówi, że istnienie takich grup jest ważne dla osiągnięć jednostki, gdyż

dostarczają one bodźców do podejmowania wysiłków, które w samym modelu danej roli nie
są zawarte. Wyróżniają się one od innych grup normatywnych tym, że same nie nakłaniają do
konformizmu, gdyż mogą jednostki nawet nie dostrzegać i w zakresie sankcji operują jedynie
nagrodami za osiągnięcie.

Kryterium modalności. Mówiliśmy jeszcze o grupach odniesienia pozytywnego i

negatywnego

16

, stwierdza się bowiem ich wpływ normatywny zarówno w dążeniu do

akceptacji reprezentowanych przez nie wartości, jak i w przypadku ich odrzucenia

17

. Często

bowiem czyjaś przynależność grupowa (jeśli wiąże się z obniżeniem samooceny) może
wskazywać raczej, jak nie należy zachowywać się, niż jakie wzory akceptować. Tak np. ktoś
po przebyciu choroby psychicznej może unikać zachowania ekstrawaganckiego,
akceptowanego jeszcze u innych osób, by nie wywoływać ujemnych dla siebie skojarzeń w
otoczeniu

18

). Rose wskazuje na podobne zjawisko, kiedy mówi o „stosunkach odniesienia"

(reference relationship), które szereguje według stopnia akceptacji norm, gdzie niska
akceptacja może przechodzić w ich odrzucenie, jak w przypadku Murzynów wyzbywających
się pewnych zachowań celem uniknięcia identyfikowania siebie z własną grupą etniczną.

Piotr Skeris

Pojęcie „grupy odniesienia”

Strona | 57

PRZYPISY

1. R. K. Merton. Patterns of Influence: Local and Cosmopolitan Influentials. [w:] id.,

Social Theory and Social Structure. Glencoe 1957. s. 387-420.

2. E. Katz P. Lazarsfeld. Personal Influence, New York 1955.
3. Turner, jw.: T. Shibutani. Reference groups and social control. [w:] A. M. Rose (ed.).

Human behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, Boston 1962, s.
128-147.

4. Rosen. The reference group approach to the parental factor in attitude and behavior

formation. „Social Forces”. 1955. Vol. 34.

5. N. Kaplan. Reference groups and interest group theories of voting, [w:] Hym and

Singer (eds.). Readings in Reference Group Theory s. 461-472: J. Jackson. Reference
group processes in a formal organization. „Sociometry”. 1959. Vol. 22. No 4, s. 307-
327.

6. M. Sherif, Reference Groups. Exploration into Conformiiy and Deviation of

Adolescents. New York 1964.

7. R. K. Merton. Continuities in the theory of reference groups and social structure. [w:]

id., Social Theory, s. 281-386.

8. M. H. Kuhn. The Reference group reconsidered. Por. N. K. Denzin. The significant

others of a colege population. „Sociological Quarterly”, 1966, Vol. 7. s. 298-310.

9. S. N. Eisensladt. Studies in reference group behavior, „Human Relalions”. 1954, Vol.

7. s. 191-213.

10. Kuhn. The reference group reconsidered. s. 179.
11. Eisensladt. Studies in reference groups. s, 194.
12. Kemper, j.w., s. 299.
13. R. H. Turner, Role-Taking. Role standpoint, and reference group behavior. „The

American Journal of Sociology”, 1956, Vol. 61, No 4. s. 316-328.

14. M. E. Cain. Some suggested developments for role and reference group analysis. „The

British Journal of Sociology”. 1968. Vol. 19, No 2. s. 191-205.

15. Kemper. j.w., s. 34.
16. Newcomb. Attitude Developtnent; Merton, Continuities in the Theory of Reference

Groups. s. 300.

17. C. C. Cleland, W. H. Patton, S. Seits. The use of insult as an index of negative

reference Groups. „American Journal of Mental Deficiency”. 1967, Vol. 72, No l, s.
30-33.

18. A.M. Rose, Reference Groups of Rural High School Youth. [w:] R. R. Bell (cd.), The

Sociology of Education, Homewood 1962, s. 11.