Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 21

J

AN

T

UROWSKI

T

EORIA GRUP ODNIESIENIA

Źródło: J. Turowski. Socjologia – Małe struktury społeczne

Wyd. Tow. Naukowe KUL Lublin 1993

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 22

T

RADYCYJNE KONCEPCJE ŚRODOWISKA SPOŁECZNEGO

Jednym z centralnych problemów socjologii jest zagadnienie środowiska społecznego i

jego wpływu na osobowość jednostki, na jej system wartości, wzory zachowań i postawy. Ta
rola nie ulegała wątpliwości, ale powstawały pytania, co się składa na owo środowisko
społeczne, jak wymierzyć jego zasięg w bezkresnym otoczeniu jednostki. Istniały również
uzasadnione wątpliwości, czy ten wpływ jest jednostronny, czy jednostka me ma jednak
wpływu i w jakim stopniu na kształtowanie swego środowiska. Z kolei samo „wpływanie”
środowiska nie było jasne.

Tradycyjne ujmowanie środowiska społecznego i jego oddziaływania na jednostkę

wskazywało, że środowisko społeczne obejmuje kręgi osób i wytworów kulturowych
znajdujących się trwale w przestrzennej „bliskości”, ale takiej, by owo otoczenie mogło
oddziaływać na jednostkę. Zasięg środowiska wyznaczała więc bliskość otoczenia lub też
ruchliwość przestrzenna danej osoby czy kategorii osób.

Drugim założeniem w tradycyjnym pojmowaniu środowiska był pogląd o względnej

tożsamości osób i innych obiektów znajdujących się w pobliżu i ich statyczny, niezmienny
charakter.

Wreszcie trzecią myślą było założenie o jednostronnym wpływie owego otoczenia na

osobowość jednostki i jej dostosowywaniu się do środowiska. Stąd wielość rozważali nad
adaptacją społeczną.

W polskiej literaturze socjologicznej liczni autorzy podejmowali próby pojęciowego

uporządkowania problematyki i wiedzy z zakresu środowiska społecznego. Znajdujemy je w
pracach Stanisława Rychlińskiego, Jana Szczepańskiego, Floriana Znanieckiego, Tadeusza
Szczurkiewicza czy Pawła Rybickiego

1

Tadeusz Szczurkiewicz analizując różne sposoby ujmowania środowiska społecznego

określa je jako „ogół jednostek, zbiorów społecznych, zbiorowości (obojętnie realnych czy
fikcyjnych) oraz materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi dany
osobnik wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe czy przelotne,
uregulowane i wyznaczone grupowo czy nieregulowane, ale współwyznaczane grupowo,
oparte na stycznościach bezpośrednich czy pośrednich”

2

.

Paweł Rybicki określał takie pojmowanie środowiska jako ujęcie indywidualistyczne.

Wykazywał, że traktowanie środowiska jako całości obejmującej wszystkie styczności
jednostki w ciągu całego jej życia byłoby praktycznie niemożliwe i bezcelowe. Z drugiej
strony - zdaniem Rybickiego - nie można stawiać znaku równości między stycznościami
przelotnymi, przygodnymi a stycznościami powtarzalnymi, typowymi, z którymi dana
jednostka pozostaje w trwałych stycznościach codziennych, stanowiących dla niej jej
rzeczywiste środowisko społeczne (rodzinne, sąsiedztwo, szkoła, zakład pracy). Chociaż jest
ono indywidualne, właściwe dla danej jednostki, jest jednak również podobne dla wielu
jednostek danego rodzaju (mieszkańców danej wsi, mieszkańców danego miasta, uczniów
danego gimnazjum itp.). Właśnie ta względna trwałość, powtarzalność styczności i stosunków
oraz podobieństwo otoczenia dla innych osób danego rodzaju pozwala uznać je za środowisko
typowe, wspólne, podobne, a nawet tożsame i dostępne obiektywnemu badaniu

3

.

Koncepcja środowiska typowego, sformułowana przez Rybickiego, nadal wspierała się na

założeniu, że środowisko społeczne tworzą grupy przynależności (z nimi bowiem jednostka
czy jednostki utrzymują trwałe, powtarzalne styczności i stosunki społeczne). Wspierała się
bowiem nadal na Williama G. Sumnera podziale grup społecznych na grupy własne i obce,
uznającym -jak wyjaśnia Robert Merton - że „[...] głęboka lojalność wobec grupy własnej

1

Por. J. Szczepański, O pojęciu środowiska społecznego, „Przegląd Socjologiczny”, 1946 i podana bibliografia.

2

T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne, Warszawa 1969, s. 409.

3

P. Rybicki, Struktura społecznego świata, Warszawa 1979, s. 596.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 23

rodzi wrogość wobec ludzi spoza mej” i wobec tego grupy obce, grupy nieprzynależności nie
mogą być elementami otoczenia

4

. Nadto koncepcja typowego środowiska społecznego nadal

przyjmowała założenie, że grupy przynależności ex definitione oddziałują i kształtują
osobowość jednostki. Nie przewidywano formalnego uczestnictwa w grupie przynależności i
możliwości braku identyfikacji z tzw. grupą „własną”.

To tradycyjne pojmowanie środowiska społecznego zostało zakwestionowane przez teorię

grup odniesienia, która na podstawie badań empirycznych i potocznie postrzeganych faktów
wykazała, że tzw. grupy obce, grupy nieprzynależności (outgroups) mogą być i są obiektami
oddziaływającymi na osobowość jednostki, która do nich me należy. Zakwestionowała więc
założenie, iż środowisko społeczne tworzą grupy przynależności danej jednostki. Po drugie,
zakwestionowała socjalizujący wpływ grup przynależności, stwierdzając możliwość tylko
formalnego uczestnictwa w grupie z powodu braku identyfikacji z nią. Zakwestionowała też
pojęcie „oddziaływania” grupy na jednostkę jako terminu pozornego, nie wyjaśniającego
mechanizmów owego wywierania wpływu; w to miejsce wprowadzona została koncepcja
„odnoszenia się”, „odniesienia” - reference w terminologii angielskiej. W naszym ujęciu
środowiska społecznego danej jednostki (czy kategorii jednostek) jej środowisko stanowią te
grupy, do których odnosi ona swe postępowanie, tj. porównuje się z nimi, oraz te grupy, z
których czerpie ona swe wartości, wzory zachowań. Mogą to być grupy przynależności, do
których jednostka automatycznie czy z wyboru należy, ale mogą być to też grupy inne
(nieprzynależności). Jednostka w tym ujęciu co najmniej współtworzy czy współkształtuje
swoje środowisko.

G

ŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE TEORII GRUP ODNIESIENIA

Po raz pierwszy terminu „grupa odniesienia”(reference group) użył Herbert H. Hyman w r.

1942, ogłaszając swą pracę pt. The Psychology of Status, w której stwierdził, iż ludzie
zajmujący te same lub podobne pozycje społeczne inaczej swój status, czyli swoją pozycję,
subiektywnie odczuwają, a odczucie to zależne jest od układu odniesienia, który dana
jednostka przyjmuje do po równania, i właśnie tę grupę, na tle której jednostka się postrzega,
nazwał grupą odniesienia porównawczego

5

.

Duże znaczenie w rozwoju tej koncepcji miały badania Theodore M. Newcomba,
przeprowadzone w elitarnym Bennington College nad postawami studentek. Newcomb
stwierdził, że po studiach ich postawy uległy ogromnej zmianie w stosunku do postaw
prezentowanych przez nie na początku studiów. Jeśli na początku ich postawy można było
określić jako konserwatywne, to później były to postawy radykalne, krytyczne i postępowe

6

.

W dalszym rozwoju tej teorii duża rolę odegrały badania i opracowania Samuela A.

Stouffera, przeprowadzone wśród żołnierzy armii amerykańskiej

7

. Wprowadził on do swych

analiz koncepcję tzw. względnego upośledzenia społecznego (relative deprivation) i
względnego uprzywilejowania społecznego, która odkrywała mechanizmy psychospołeczne
dokonywania wyboru grup odniesienia normatywnego.

Ważna rolę w sformułowaniu teorii odegrało wyróżnienie przez Harolda H. Kelleya grup

odniesienia porównawczego i grup odniesienia normatywnego (comparative and normative
reference groups). Dalsi badacze, jak L. Festinger czy Ralph Turner, wynikami swych badań i
obserwacji znacznie wzbogacili dotychczasowy dorobek; współtwórców tej teorii jest więc
bardzo wielu.

4

R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. z ang. E. Morawska i J. Wartenstein-Żuławski,

Warszawa 1982, s. 351

5

H. H. Hyman, The Psychology of Status, „Archives of Psychology”, 269(1942).

6

Th. M. Newcomb, Personality and Social Change, New York 1943.

7

S. A. Stouffer [i in.], The American Soldier, Princeton 1949.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 24

W tym procesie podejmowania badań empirycznych i gromadzenia twierdzeń ważna rolę

odegrały próby systematyzacji, spośród których szczególne miejsce zajmuje obszerne studium
R. Mertona zawarte w dziele Social Theory and Social Structure

8

.

Teoria grup odniesienia nawiązuje do poglądów G. Meeda i Ch. H. Cooleya, ale jest teoria

nowa, młoda. Znajduje się w stadium kształtowania

9

.

D

WA RODZAJE GRUP ODNIESIENIA

-

MECHANIZM WZGLĘDNEGO UPOŚLEDZENIA

LUB UPRZYWILEJOWANIA SPOŁECZNEGO

Twórcy teorii grup odniesienia wychodzą od stwierdzenia, że ludzie w swym życiu

codziennym „porównują się”, odnoszą się do innych, aby móc się samookreślić czy też
określić, zidentyfikować swe postępowanie. Bez takiego odniesienia siebie, swej pozycji
społecznej czy też swego zachowania nie byliby w stanie określić swej tożsamości (kim
jestem?). To odnoszenie się, porównywanie dokonywane jest najczęściej automatycznie,
rzadziej refleksyjnie i w pełni świadomie. Jest ono bardziej zaplanowane, rozważane, gdy
jednostka podejmuje jakąś ważniejszą decyzję życiową, dotycząca wyboru czy zmiany
zatrudnienia, wyboru zawodu, szkoły itp. Jednakże jest ono nieuniknione i jest powszechne.

Odwołując się do tego faktu psychospołecznego doświadczenia porównywania się z

innymi, właściwego każdej jednostce ludzkiej, teoretycy wyróżnili dwa rodzaje grup, do
których jednostki się odnoszą, a mianowicie grupy odniesienia porównawczego i grupy
odniesienia normatywnego. Grupy odniesienia dzielimy - jak wyjaśnia R. Merton - na dwa
rodzaje ze względu na funkcje, jakie pełnia one dla zachowań jednostek zorientowanych na te
grupy

10

.

Grupy odniesienia porównawczego to te grupy lub członkowie tych grup czy też nawet

cechy ich charakteryzujące, które stanowią układ wielkości, w których dana jednostka
postrzega siebie i innych i które pozwalają jej określić siebie, swoje cechy oraz ustalać rodzaj
swego postępowania; grupy odniesienia dostarczają - jak pisze Merton - układu odniesienia
do oceny samego siebie i kształtowania postaw

11

.

Tu należy zaznaczyć, że stosowanie pojęcia „grupa odniesienia” nie jest w pełni

konsekwentne, gdyż tym układem odniesienia może być pewna jednostka albo nawet tylko jej
cechy, jakaś wartość czy wzór zachowania. Niemniej jednak przyjęło się określać te układy
odniesienia terminami „grupy”, gdyż owe osoby, cechy, wartości czy wzory zachowań
ujmowane są w kontekście życia grupowego, a nawet jako jego wytwory.

Od grup odniesienia porównawczego trzeba odróżnić grupy odniesienia normatywnego,

czyli te grupy, z których dana jednostka (czy jednostka danej kategorii) czerpie dla siebie
wartości, normy czy wzory zachowań. Mogą to być pewne układy z grup odniesienia
porównawczego czy całe grupy odniesienia porównawczego, ale mogą to być układy inne,
przeciwstawne, alternatywne. I tu właśnie dochodzimy do pytania, jakie mechanizmy
psychospołeczne zachodzą w świadomości jednostki, gdy porównuje się z innymi pod danym
względem, powodujące wybór z otoczenia jakichś grup odniesienia normatywnego; jakie
czynniki czy syndromy czynników powodują, że jednostka wybiera dany układ odniesienia
normatywnego.
Na podstawie badań żołnierzy amerykańskich z okresu II wojny światowej Samuel Stouffer

8

Merton, dz. cyt., s. 284-458.

9

W niniejszym opracowaniu korzystamy z książki Readings in Reference Group Theory and Research, ed. H. H.

Hyman and E. Singer, Toronto 1968; w języku polskim należy polecić rozprawę Julii Sowy Teoria grup
odniesienia, „Studia Socjologiczne”, 1962, nr 4, oraz Piotra Skerisa Teorię grup odniesienia, Lublin 1971.

10

Merton, dz. cyt., s. 337.

11

Tamże.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 25

doszedł do stwierdzenia, iż podstawowa rolę w kształtowaniu środowiska społecznego danej
jednostki czy kategorii jednostek odgrywa mechanizm psychospołeczny, który nazwał
poczuciem

względnego

upośledzenia

lub

uprzywilejowania.

Zdaniem

Stouffera

porównywanie się jednostki z różnymi grupami swego otoczenia prowadzi do dwóch
przeciwstawnych stanów: albo do tzw. poczucia upośledzenia społecznego (deprywacji),
niskiej samooceny siebie, swego postępowania, albo też do poczucia uprzywilejowania
społecznego, czyli wysokiej samooceny. Poczucie upośledzenia oznacza świadomość
zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do
siebie osobami (wiekiem, kwalifikacjami itp.) lub w porównaniu ze swa pozycja zajmowaną
poprzednio. Poczucie uprzywilejowania społecznego zaś oznacza świadomość zajmowania
wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych podobnych do siebie pod danym względem
lub też w stosunku do swej pozycji zajmowanej poprzednio. Stouffer ukazuje ten stan na
różnych przykładach z badań żołnierzy amerykańskich. Przytoczmy egzemplifikację.
Żołnierze biali czuli się w stratyfikacji społecznej upośledzeni w swym położeniu czy statusie
zwykłych żołnierzy, gdyż porównywali się ze swoja sytuacją w cywilu (gdzie pełnili różne
odpowiedzialne stanowiska, mieli dobra pracę itp.) lub z cywilami w kraju, ze swymi
kolegami, znajomymi, którzy byli wolni od wszelkich zagrożeń, niebezpieczeństw i trudów
żołnierskich. Natomiast żołnierze czarni czuli się względnie uprzywilejowani, gdyż
porównywali swe pozycje z pozycjami o wiele gorszymi, zajmowanymi dawniej w kraju, czy
też z pozycjami ludności murzyńskiej w gettach wielkich miast.
Poczucie upośledzenia społecznego czy uprzywilejowania społecznego może być różnego
stopnia. Jednostka czy pewna kategoria jednostek, czy wreszcie jakaś grupa społeczna czuje
się tym bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się czy jest porównywana z grupa
odniesienia (układem odniesienia) zajmująca najwyższe miejsce pod danym porównywanym
względem: posiadania określonych wartości, cech, przymiotów, osiągnięć, sukcesów. Wynika
z tego wniosek, iż jednostka czy dana kategoria jednostek nie będzie orientować się na takie
grupy odniesienia normatywnego, w porównaniu z którymi znajduje się w największym
dystansie. Będzie się orientować na grupy podobnego upośledzenia czy podobnego
uprzywilejowania, czyli na grupy swego położenia, i z nimi będzie się identyfikować.
Następstwem bowiem poczucia względnego uprzywilejowania czy upośledzenia jest
przejmowanie interesów, postaw, wzorów zachowań z grup, z którymi następuje
identyfikacja. Posłużmy się egzemplifikacją Mertona, która cytuję za rozprawa Julii Sowy.
Otóż już w 1899 r. W. E. B. Du Bois w swym studium The Philadelphia Negro zauważył, iż o
ile biały filadelfijczyk, zarabiający 1500 dolarów rocznie, nazywa się biednym i żyje ubogo,
Murzyn zarabiający tyle zalicza się do najbogatszych w swojej kaście, a wówczas po wzory
życia i konsumpcji sięga do wyższych klas białych i czuje się zobowiązany np. do wydawania
znacznie większej niż jego biały sąsiad części dochodów na ubranie i rozrywki. Innym
rodzajem postaw zdeterminowanych przez kontekst porównawczy mogą być postawy
polityczne. Właściciel wytwórni obuwia w małym miasteczku prowincjonalnym, z dochodem
5000 dolarów rocznie, zalicza się do najbogatszych ludzi swego miasta ze względu na
postrzeganą strukturę ekonomiczną, w której brak mu takich punktów porównania, wobec
których jego dochód byłby znacznie niższy, podczas gdy z tych samych względów
zarabiający 5000 dolarów mieszkaniec Nowego Jorku, pomocnik kierownika domu
towarowego, będzie zupełnie inaczej widział swe położenie ekonomiczne. W następstwie
inaczej będą oni głosować, inny stosunek będą mieć do radykalizmu i konserwatyzmu

12

.

Pierwszy - dodajmy - będzie głosował na republikanów, drugi zaś na demokratów.

Z tej zależności między stopniem poczucia deprywacji a grupą odniesienia normatywnego,

czyli grupa solidarności, wypływają pewne wnioski socjotechniczne, wskazania dla

12

Sowa, dz. cyt., s. 61-62. R. Merton omawia te stwierdzenia w pracy Teoria socjologiczna i struktura

społeczna, s. 330 i n.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 26

wszelkiego rodzaju polityki, zmierzającej do oddziaływania na osobowość jednostki (np.
wychowawczej, resocjalizacji, pobudzenia aktywności, przedsiębiorczości), które warto już w
tym miejscu odnotować. Wadliwa będzie socjotechnika oddziaływania na jednostkę,
zmierzająca do wydobycia jej z poczucia upośledzenia w drodze wprowadzenia jako układu
odniesienia normatywnego grupy, osoby, wartości czy wzoru postępowania najwyżej
usytuowanego, zajmującego najwyższą pozycję czy miejsce pod danym porównywanym
względem, gdyż dystans do miejsca zajmowanego przez grupę normatywnego odniesienia jest
zbyt wielki, by dana jednostka mogła uwierzyć w możliwość jego pokonania i wyrwać się ze
swego stanu poczucia upośledzenia, a przeciwnie - uświadomi sobie jeszcze bardziej swój
stan i rozmiar dzielącego ją dystansu

13

. Jednostki bowiem poszukują swej grupy odniesienia

normatywnego raczej wśród jednostek znajdujących się na takim samym poziomie
upośledzenia lub uprzywilejowania.

A więc najgorszy uczeń w klasie nie jest w stanie brać przykładu z ucznia najlepszego (co

nakazują mu rodzice i zalecają nauczyciele), gdyż odczuwa zbyt wielki dystans i brak danych,
możliwości, uzdolnień itp. niezbędnych do przezwyciężenia owego dystansu. Skuteczniejsze
wydaje się być wskazywanie i „wprowadzanie” jako układu odniesienia normatywnego osoby
czy grupy o takich samych danych wyjściowych (uzdolnieniach, wykształceniu, kwalifika-
cjach itp.) lub o podobnym stanie deprywacji, ale które poprawiły swoją pozycję społeczną
pod danym względem.

Tak więc istnieje związek między stopniem poczucia deprywacji lub poczucia

upośledzenia jednostki a wybieraną czy poszukiwaną przez daną jednostkę grupą odniesienia
normatywnego, czyli grupą solidarności.

U

WARUNKOWANIA WYBORU GRUP ODNIESIENIA NORMATYWNEGO

Działają jednak czy współdziałają inne zmienne wpływające na wybór grupy odniesienia

normatywnego. Wymienia się wiele hipotez dotyczących różnie formułowanych zmiennych
strukturalnych, zmiennych osobowościowych (roli typów osobowości, charakteru jednostki
itp.), roli zmiennych sytuacyjnych. Wiele z nich ma charakter tautologiczny.

Spośród zmiennych osobowościowych wymienia się indywidualne potrzeby jednostki i

stopień natężenia tych potrzeb. Na rolę tej zmiennej osobowościowej zwrócili uwagę Leon
Festinger oraz J. Dittes. Festinger prowadząc badania w osiedlu mieszkaniowym wśród
młodych rodzin byłych żołnierzy sformułował tezę, iż „[...] można wyprowadzić ogólną
zasadę, że wartość grupy będzie wzrastać wraz ze świadomością jej członka (lub
potencjalnego członka), iż może on zaspokoić swoje potrzeby przez przynależenie do tej
grupy”

14

. Jeszcze wyraźniej tę rolę potrzeb odczuwanych przez jednostkę jako czynnika

współwpływającego na wybór grup odniesienia ujął Dittes w stwierdzeniu, iż „[...] skłonność
osobnika ku członkostwu w jakiejś grupie, podobnie jak skłonność ku jakiemukolwiek
obiektowi, może być uważana za funkcję dwóch współdziałających determinant: a) stopnia, w
jakim jego indywidualne potrzeby są zaspokajane przez tę grupę, oraz b) natężenia jego
potrzeb”

15

.

Z tych stwierdzeń wynika, iż potrzeby odczuwane przez jednostkę oraz stopień ich

nasilenia stanowią ważną zmienną, która wpłynie na wybór grupy odniesienia normatywnego.
Jak włączyć teoretyczne ujęcia potrzeb do teorii grup odniesienia? Najczęściej wykorzystuje
się koncepcje potrzeb Henry H. Murraya i Abrahama Masłowa. Opowiadamy się za
koncepcją Abrahama Maslowa, który nie tylko wyczerpująco ujął ludzkie potrzeby w pewien

13

Piszący te słowa nie może zapomnieć poczucia upośledzenia wyrażonego po powrocie z wycieczki polskich

chłopów, zwiedzających wzorowe belgijskie gospodarstwa rolne: „Lepiej, żebyśmy byli nie widzieli”.

14

Cytuję za: Sowa, dz. cyt., s. 48.

15

Tamże.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 27

system, ale jednocześnie ustalił mechanizm i warunki motywacyjnego działania, czyli
sytuacje - warunki, kiedy występuje mniejsze czy większe natężenie działania potrzeb
określonego rodzaju, o którym pisze Dittes. Maslow stwierdza, że indywidualne potrzeby
ludzkie stanowią pewną hierarchię od potrzeb niższego rzędu do potrzeb wyższych, od
potrzeb podstawowych (base needs) do meta potrzeb (meta needs). Drugą istotną tezą tej
teorii jest stwierdzenie, że potrzeby hierarchiczne wyższe aktywizują się w takim stopniu, w
jakim zostają zaspokojone potrzeby niższego rzędu

16

. Wobec tego jednostka będzie

poszukiwać grup odniesienia nie wśród grup, w których mogłaby uzyskać zaspokojenie
potrzeb już nie działających na nią motywacyjnie, ale odpowiednio wśród grup, które mogą
umożliwić jej zaspokojenie potrzeb odczuwalnych.

Znajomość stanu tych potrzeb danej jednostki czy kategorii jednostek pozwala

przewidywać, jakie grupy (wartości w tych grupach czy wzory zachowań) mogą stanowić
układy odniesienia normatywnego.

Przytoczmy więc rodzaje potrzeb i ich hierarchię według Masłowa.
Do potrzeb podstawowych należą przede wszystkim potrzeby fizjologiczne. Człowiek żyje

dla samego chleba wtedy, gdy tego chleba nie ma. Gdy potrzeby organiczne są zaspokajane,
tracą swe motywacyjne znaczenie, zgodnie z zasadą, że potrzeby zaspokajane nie motywują
zachowań, ale uruchamiają motywacyjne działanie dalszych, innych potrzeb. Do potrzeb
podstawowych należą - po drugie - potrzeby bezpieczeństwa, które są potrzebami
zabezpieczenia się w sposób względnie stały przez niebezpieczeństwami, groźbą,
zagrożeniami, deprywacją; po trzecie - potrzeby społeczne przynależenia do grup, współżycia
z innymi, stowarzyszania się itp. Ponad tymi potrzebami podstawowymi umieszcza Maslow
meta potrzeby, a mianowicie - jako czwarte - potrzeby ego, polegające na dążeniu jednostki
do niezależności, kompetencji, wiedzy, społecznego uznania, szacunku i uznania
społecznego, oraz - po piąte - potrzeby samorealizacji, czyli potrzeby realizacji swych
możliwości, rozwoju osobowości, realizacji zamiłowań twórczych czy też potrzeby
tworzenia.

Dokonano również pewnych ustaleń na temat tzw. roli zmiennych strukturalnych. Chodzi

szczególnie o stwierdzoną zależność między pozycją społeczną jednostki w danej grupie a
szansami stania się przez nią grupą odniesienia normatywnego, czyli identyfikacji jednostki z
wartościami, normami, wzorami zachowań grupy, do której należy.

W analizach tej zależności rozróżnia się trzy rodzaje pozycji: pozycje najwyższe (liderów),

pozycje średnie i pozycje najniższe; do tej struktury hierarchicznej nie należy osoby
zajmujące pozycje sympatyków, kandydatów do grupy. W obrębie zaś istniejącej struktury
specjalne pozycje zajmują neofici. W kategorii osób zajmujących pozycje najwyższe
wyróżnić można dwie kategorie. Pierwszą stanowią przywódcy, którzy są doktrynalnie i
bezwzględnie wierni wartościom, normom i wzorom postępowania grupy swej
przynależności. Są to liderzy, którzy nie mają jednak cech twórczości i innowacyjności lub
utracili je w toku dłuższego sprawowania swych funkcji i wobec tego pragną utrzymać swe
pozycje kierownicze. Drugą kategorię stanowią liderzy, którzy z pełnieniem funkcji
kierowniczych wiążą obowiązki zachowań reformatorskich, twórczych. W samych wzorach
przywództwa tkwią bowiem obowiązki rozwijania celów, wartości, wzorów działania,
ideologii grupy i wobec tego pewna doza nonkonformizmu w stosunku do istniejącego
systemu norm i wartości w grupie jest niejako założona, tym bardziej że władza i różne
uprawnienia przypisane do pozycji kierowniczych pozwalają na nowe ujęcia, reformy i
odchylenia od dotychczasowego porządku i tradycji.

Jednostki, członkowie różnych grup zajmujący pozycje średnie wykazują tendencje do

konformizmu wobec wartości, norm, wzorów zachowań ustalonych w grupie. Jako

16

Por. C. S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, tłum. z ang. J. Kowalczewska i J. Radzicki, Warszawa 1990,

s. 252-260 i in.

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 28

uzasadnienie tej tendencji wskazuje się na motywacyjną rolę ewentualnego awansu
społecznego w strukturze grupy. Dla tych bowiem członków grupy istnieje realna szansa
awansu i zajęcia pozycji wyższych przy zachowaniu lojalności i stosowania się do wartości
oraz norm grupowych.

Zachodzić jednak mogą odmienne tendencje w grupach o większej skali czy też w

społeczeństwach globalnych. Mianowicie członkowie zajmujący pozycje średnie, np. klasy,
warstwy średnie w społeczeństwach globalnych, są ambiwalentni, cechuje ich często
chwiejność postaw. Cechą ich jest bowiem dwoistość położenia w strukturze społecznej.
Czują się z jednej strony uprzywilejowani w stosunku do warstw niższych, a z drugiej strony
upośledzeni w stosunku do warstw wyższych. Ta dwoistość położenia powoduje, iż w
zależności od sytuacji wewnętrznej w grupie i konfliktów, kryzysów w całym społeczeństwie
są oni w stanie okazać się nonkonformistyczni.

W badaniach grup odniesienia utrwaliła się hipoteza, iż jednostki zajmujące najniższe

pozycje są najmniej konformistyczne i w najmniejszym stopniu przyjmują wartości, normy
czy wzory zachowań swej grupy jako układy odniesienia normatywnego. Można jednak w ich
obrębie -wyróżnić dwa odłamy. Pierwszy stanowią ci członkowie grupy, którzy w pewnym
stopniu stosują się do norm i wzorów zachowań przyjętych w grupie, aby tylko utrzymać swe
członkostwo i nie zerwać z grupą czy nie zostać z niej usuniętym (np. student zjawiający się
na zajęcia pod koniec semestru, aby uzyskać podpis w indeksie). Drugi odłam stanowią
członkowie grupy zajmujący pozycje najwyższe, którym nie zależy już na przynależności do
grupy, nie mają już nic do stracenia, nie znajdują już możliwości zaspokojenia swych potrzeb
w grupie i wobec tego nie akceptują już wartości, norm i wzorów zachowań swej grupy
przynależności. Przestała być ona dla nich grupą odniesienia normatywnego. Poszukują już
innej grupy jako swej grupy solidarności.

Wiele badań, obserwacji i doświadczeń, nawet z życia codziennego, dowodzi, że

najbardziej konformistycznie usposobione są dwie kategorie społeczne, a mianowicie tzw.
sympatycy oraz tzw. kandydaci do danej grupy (np. partii politycznej, grupy religijnej, grupy
ideologicznej). Sympatycy nie należą do danej grupy, lecz akceptują wartości, wzory
zachowań i normy danej grupy, co więcej, są emocjonalnie do nich przywiązani i chociaż nie
należą do grupy, to jednak w rzeczywistości ideacyjnie, intencjonalnie w niej uczestniczą.
Grupa społeczna, z którą sympatyzują, stała się dla nich grupą odniesienia normatywnego.
Robert Merton nazwał to zjawisko antycypacyjną socjalizacją jednostki.

Kandydaci do danej grupy różnią się od sympatyków tym tylko, że są oni już wstępnie

przyjęci do danej grupy, stała się już ona dla nich grupą odniesienia normatywnego, jednakże
ich uczestnictwo wstępne jest kontrolowane pod względem zgodności ich zachowań z
wzorami i normami grupy.

Najbardziej konformistyczni są tzw. neofici, nowi członkowie grupy, którzy porzucili

grupę normatywną lub też zostali usunięci z grupy tego samego rodzaju, ale o
przeciwstawnej, konkurencyjnej „ideologii”, a więc z innej grupy ideologicznej, religijnej czy
politycznej. Członkowie tych grup mają pozytywny stosunek do systemu norm, wartości i
wzorów zachowań, co uzasadnione jest dążeniem neofity do potwierdzania swego
„nawrócenia”, transformacji swej osobowości i zerwania z dawną grupą odniesienia
normatywnego. To „pozytywne” odnoszenie normatywne jest nadto wzmacniane przez
odnoszenie „negatywne” do dawnej grupy przynależności przez jej krytykę i odrzucenie. Stąd
też formułowana jest zależność głosząca, iż dana grupa społeczna, osoba, wartość czy cecha
staje się tym bardziej układem odniesienia normatywnego dla danej jednostki, im bardziej jest
wzmacniana przez odnoszenie negatywne (odrzucenie czynne) w stosunku do innej grupy
(osoby, wartości czy cechy) tego samego rodzaju.

Z tych zależności wynika pewna osobna zasada strategii dla działalności grupowej. Każda

grupa społeczna, tj. jej członkowie, instytucje grupowe muszą dążyć do tego, aby każda

Jan Turowski

Teoria grup odniesienia

Strona | 29

jednostka w grupie była jak najbardziej zaangażowana w czynne uczestnictwo, członkowie
grupy zaś powinni być związani między sobą względnie częstymi interakcjami (przełożeni z
podwładnymi, rodzice z dziećmi itp.). Im bardziej bowiem dana jednostka jest luźniej
związana z daną grupa czy też traktowana przez nią obojętnie, czy nawet „odrzucona” (np.
dziecko w rodzinie, uczeń w klasie), tym bardziej będzie poszukiwać dla siebie innej, często
przeciwstawnej grupy odniesienia normatywnego. Z punktu widzenia socjologicznego
jednostka, która znalazła się poza grupa swej rzeczywistej przynależności, będzie starać się
wyjść ze stanu izolacji społecznej.

Występują jeszcze bardzo często sytuacje, gdy jednostka znajduje się pod oddziaływaniem

kilku grup społecznych, stanowiących grupy odniesienia normatywnego. Często są to grupy
konfliktowe. W tych przypadkach jednostka dąży do wyboru jednej z nich jako swej grupy
odniesienia normatywnego, tj. tej, która pozwala jej zachować swa tożsamość osobowa i
społeczną. Jeśli nie dokona takiego wyboru lub nie może go dokonać, wówczas albo znajduje
się w wewnętrznym konflikcie, albo pozoruje formalnie lojalność wobec swych grup
konfliktowych, wewnętrznie zaś identyfikuje się z jedną z nich albo też stosuje się częściowo
do norm i zachowań każdej z grup konfliktowych.

E

KSPLANACYJNA PRZYDATNOŚĆ TEORII GRUP ODNIESIENIA

Przytoczmy jeszcze przykłady problematyki wyjaśnianej w ramach teorii grup odniesienia,

dowodzących jej przydatności. Teoria grup odniesienia wyjaśnia, jakie elementy otoczenia
kształtują osobowość społeczna jednostki. Pozwala wyjaśnić zjawiska konformizmu wobec
jednych grup (czy w danej grupie) i nonkonformizmu, który socjologicznie rzecz biorąc jest
nonkorformizmem w stosunku do grup aktualnego uczestnictwa jednostki. W ten sposób
osobowości dewiacyjne, buntownicy mogą być po prostu osobowościami o konformizmie
„odleglejszym”, poddanym innym wpływom i kulturze niż bezpośrednio ich otaczająca, a ich
buntowniczość może być tylko pozorna. O tym pozornym rebelianctwie aspołeczności pisze
Cooley w The Human Nature and Social Organization, ilustrując to na przykładzie młodego
pokolenia, które jest często oskarżane o opozycjonizm, nihilizm, brak szacunku do tradycji,
wówczas gdy ich postawy, opozycyjne wobec uznanych aktualnie norm i wartości, są
zorientowane na inne, nowe.

Podobnie teoria grup odniesienia pozwala wyjaśnić takie zjawiska, jak: rewolucjonizm -

jako nonkonformizm w stosunku do grup rządzących; konserwatyzm - jako konformizm
wobec wartości i wzorów minionego czy danego okresu; radykalizm - jako sprzeciw,
nonkonformizm przeciwko społecznym zasadom; utopijność - jako kierowanie się normami
jeszcze nie zinstytucjonalizowanymi, lecz postulowanymi i traktowanymi jako możliwość
wbrew realnej ocenie rzeczywistości; konflikt sumienia - jako posiadanie, ścieranie się w
jednostce rozbieżnych, niezgodnych grup odniesienia normatywnego; dezintegracja
osobowości - jako brak określonych grup odniesienia normatywnego, podejmowanie
nieadekwatnych zachowań w danej sytuacji; integracja osobowości społecznej - jako stan
zharmonizowania grup odniesienia normatywnego i ich ustabilizowania.