1 Jan Turowski Społecznosci lokalne

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 134

UROWSKI

POŁECZNOŚCI LOKALNE

Źródło: J. Turowski. Socjologia. Wielkie struktury społeczne

TN KUL. Lublin 1994

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 135

STĘP

Nie ma obszerniejszej literatury socjologicznej niż publikacje zgromadzone na temat

społeczności lokalnej. Całe gałęzie socjologii, takie jak socjologia wsi, socjologia miasta,
koncentrują się przecież m.in. na badaniach wsi, miasteczek, miast, regionów społeczno-
gospodarczych czy dzielnic mieszkaniowych, osiedli i innych postaci osiedleńczych skupień
ludzkich. W związku z kierunkami zmian społeczności lokalnych formułowane są nawet
ogólne teorie socjologiczne na temat rozwoju społecznego czy przemian struktury
społeczeństw globalnych. Taką podstawę i taki charakter mają teorie Tönniesa, Durkheima
czy Cooleya, dotyczące przechodzenia społeczeństw od struktury opartej na grupach typu
wspólnot do grup typu zrzeszeniowego, od solidarności mechanicznej do solidarności
organicznej czy też przechodzenia od grup pierwotnych do grup wtórnych. W literaturze
socjologicznej

spotykamy

się

często

wyodrębnianiem

socjologii

osadnictwa

(Siedlungssoziologie) czy socjologii społeczności lokalnych (community studies) jako gałęzi
socjologii.

Współczesne przeobrażenia społeczeństw i zachodzące w nich procesy industrializacji,

przekształceń struktury społeczno-zawodowej, wzmożonej ruchliwości czy też procesy
urbanizacji, powodujące skupianie się ludzi w różnych formach wielkich aglomeracji
miejskich oraz codzienne uczestniczenie jednostki w masowych publicznościach - wzmogły
zainteresowanie społecznościami lokalnymi. „Current Sociology” z 1967 r., informujące o
niektórych powojennych badaniach i publikacjach z zakresu studiów społeczności lokalnej,
podaje kilkaset pozycji

. Wystarczy również wziąć do ręki jakiś nowszy wybór prac z tej

dziedziny, np. wybór i analizę M. P. Effrat, aby stwierdzić coroczny szybki wzrost liczby
studiów

Te bibliografie, obejmujące przecież tylko niektóre prace, ukazują, jak wiele zagadnień

związanych Z istnieniem, rozwojem, zmianami, planowaniem czy świadomym tworzeniem
różnego rodzaju społeczności lokalnych stało się przedmiotem badań naukowych. Wskazują
jednocześnie, jak dalece rozwinęło się programowanie community development, jak ustaliły
się różne metody wpływania na ich rozwój oraz rozszerzyły się znacznie doświadczenia,
związane z ich praktycznym funkcjonowaniem.

Tymczasem nadal występują duże rozbieżności w samym określaniu społeczności

lokalnej, istnieje wiele stanowisk teoretycznych w ujmowaniu i wyjaśnianiu rzeczywistości
grup lokalnych, a także w odniesieniu do samego znaczenia, kierunków zmian i perspektyw
rozwojowych tych grup. Dość często pojawiają się poglądy o „zmierzchu” społeczności
lokalnych, o ich nieodpowiedniości w stosunku do struktury profesjonalnego,
zindustrializowanego, ruchliwego i zurbanizowanego współczesnego społeczeństwa.

Teoretyczne ujęcia ścierają się z ideologiami community development. Trzeba więc

powrócić do spraw podstawowych i odpowiedzieć na pytanie, co to jest społeczność lokalna,
jakie występują stanowiska teoretyczne w ujmowaniu rzeczywistości grup lokalnych, jak
wyjaśniane są kierunki zmian, którym podlegają społeczności lokalne, a następnie ukazać ich
perspektywy rozwojowe w społeczeństwie polskim.

„Current Sociology. La sociologie contemporaine”, vol. XV, 1967, nr 2. Community Research,

Hague-Paris 1968

The Community: Approaches and Applications, ed. by M. P. Effrat, London - New York 1974.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 136

EFINICJE

Robert E. Park, nestor socjologii miasta, określił społeczności lokalne jako „biotyczne” i

„subbiotyczne” podstawy społeczeństwa, na których dopiero oparte są sfery moralna i
kulturalna jego życia

. Wyraźniej zdefiniował je, stwierdzając: „[...] fizyczna albo

ekologiczna organizacja społeczności lokalnej na dalszą metę odpowiada i odzwierciedla
zawodową i kulturalną. Selekcja i segregacja, które kształtują naturalne grupy, determinują
jednocześnie naturalne strefy miasta. W wielkich miastach odmienności w sposobach,
standardzie życia i w ogólnym poglądzie na życie w różnych sferach miejskich są często
zadziwiające [...] to ukazuje znaczenie lokalizacji, umiejscowienia, pozycji i ruchliwości jako
wskaźników do mierzenia, opisu i ewentualnego wyjaśniania zjawisk społecznych [...]

Park i Burgess definiowali lokalną społeczność miejską jako mozaikę mniejszych

społeczności (subcommunities), tworzących się w poszczególnych strefach przestrzeni miasta.
Kontynuując, ale zarazem odchodząc od niektórych ujęć Parka, A. H. Hawley powiada, że
społeczność lokalna jest jak organizm ludzki całością warunkujących ją części. Jest ona „[...]
bardziej lub mniej samowystarczalną całością, mającą w sobie zasady - podstawy procesu
swego życia, ona ma także swój wzrost, swoją naturalną historię ze ściśle określonymi
stadiami: młodości, dojrzałości i starości. Jest to więc całość różna od sumy swych części,
posiadająca siły, potencjalne możliwości, ale tkwiące nie w wyłącznie jednej ze swych części.
Jeśli nie jest to organizm, to jest to co najmniej superorganizm[...]”

Jest tu więc podkreślony naturalny charakter społeczności lokalnej jako tworu odrębnego

i oddzielonego od innych, samowystarczalnego, oraz podkreślona jest cecha „jedyności”
każdej społeczności lokalnej i całościowy, totalny jej charakter. Choć w późniejszych
definicjach organicystyczne analogie nie zastępują już tak często opisu społeczności lokalnej,
a determinujący charakter środowiska przestrzennego nie jest już tak skrajnie pojmowany, to
jednak rola terytorium, obszaru, przestrzeni, jako ważnego elementu w kształtowaniu się
społeczności lokalnych, jest nadal uwzględniana. Jesse Bernard stwierdza, że w po-
wszechnym użyciu i rozumieniu community oznacza „lokalność, terytorialność” i odnosi się
do ludzi, którzy mieszkają na wspólnym terytorium i mają wspólne interesy, przy czym
podkreśla, że obydwa wymiary, zarówno przestrzenny, jak społeczno-psychologiczny, muszą
być brane pod uwagę w analizie społeczności lokalnej

. Podobnie L. F. Schnore - autor

równie ważnej książki z tej dziedziny - wyjaśnia, że termin „społeczność lokalna” odnosi się
zawsze do zidentyfikowanego obszaru, a nie może być odnoszony do takich agregatów ludzi,
jak grupy zawodowe czy też instytucje, zakłady, i jest nierozerwalnie związany z takimi
desygnatami, jakimi są różne wyodrębnione obszary, na których zachodzą codzienne
interakcje wśród mieszkającej tam ludności

Element konstytuujący: „terytorium”, „obszar”, „przestrzeń”, zawierają też inne

definicje, choćby obejmowały one jeszcze inne elementy składowe. Autorzy książki z lat
sześćdziesiątych poświęconej społeczności lokalnej i jej zmianom podnoszą, że społeczność
lokalna jest kompleksem stosunków społecznych zachodzących wśród ludności, ale
określonego obszaru, na którym większość podstawowych potrzeb ludności jest zaspokojona.
Pojawiają się już w tym określeniu nowe elementy, wskazujące również na odmienne
podstawy teoretyczne tej definicji, ale stwierdzające, że społeczność lokalna może być
formalnie zdefiniowana jako „strukturalizacja elementów i ich relacji celem rozwiązywania

R. E. Park, Human Ecology, „American Journal of Sociology”, vol. XLII, 1936, s. 4.

Tenże, The Urban Community as a Spatial Pattern and a Moral Order, [w:] E. W. Burgess, The Urban

Community, Chicago 1925, s. 35 i n.

A. H. Hawley, Human Ecology: A Theory of Community Structure, New York 1950, s. 50.

J. Bernard, American Community Behavior, t. IV, New York 1962, s. 3, 35.

L. F. Schnore, Community, [w:] Sociology - An Introduction, ed. by N. J. Smelsen, New York 1967, s. 95.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 137

problemów, które muszą być lub mogą być rozwiązywane na danym lokalnym obszarze
[...]”

Równolegle do tych określeń pojawiają się w literaturze socjologicznej definicje

opisujące społeczność lokalną w kategoriach pojęciowych „systemu społącznego”, „funkcji”
czy też „struktury”. Tak więc Talcott Parsons wyjaśnia, że społeczność lokalna jest tym
aspektem struktury systemu społecznego, który odnosi się do terytorialnej lokalizacji osób

M. Stacey społeczność lokalną nazywa „lokalnym systemem społecznym” i podkreśla, że rolą
badacza jest wyjaśnić stosunki społeczne zachodzące w takim systemie

. R. L. Warren,

wybitny amerykański badacz grup lokalnych, powiada, że „społeczności lokalne to skupienia
ludności zamieszkującej w ścisłej bliskości na obszarze, który posiada lokalne zakłady
usługowe, handlowe niezbędne dla miejscowej ludności i zakłady wytwórcze produkujące
towary na szerszy rynek [...]”

. Sam Warren deklaruje się jako reprezentant strukturalno-

funkcjonalnego ujęcia i powiada dalej, że w każdej społeczności występuje kilka elementów
składowych: ludność mieszkająca na pewnym obszarze geograficznym, różnego rodzaju
instytucje, system wartości i określone interakcje między ludźmi.

Można byłoby przytoczyć dalej setki definicji, które ujmują społeczność lokalną jako

system powiązanych ze sobą różnych mniejszych grup, organizacji formalnych i
nieformalnych czy też instytucji albo „wiązek”, „siatek” mniej lub bardziej nakładających się
na siebie stosunków społecznych, wiążących ze sobą ludzi zamieszkujących na pewnym
określonym wspólnym terytorium, bądź definicji wskazujących na funkcje społeczności
lokalnych, jak to czyni Don Martindale, gdy pisze: „[...] społeczności lokalne są formami
obejmującymi całość życia mieszkańców, kształtującymi systemy odpowiednich grup i
instytucji, umożliwiających jej członkom zaspokojenie ich potrzeb. Umożliwiają one ludziom
rozwiązywanie podstawowych problemów w ich życiu: utrzymanie egzystencji, socjalizacji,
kontroli społecznej, zapewnienia bezpieczeństwa i ładu […]”

Na inne aspekty społeczności lokalnej poczęły wskazywać definicje zwracające uwagę na

systemy interakcji zachodzących między ludźmi, określanymi jako członkowie danej
społeczności lokalnej. Wybitny amerykański socjolog miasta G. Sjoberg określa community
jako „pewien kolektyw aktorów działających na ograniczonym obszarze jako bazie
wykonywanych przez nich w większości wszystkich ich codziennych czynności [...]”

Melvin M. Webber pisał zaś, że „[...] społeczność lokalna jest zwykle ujmowana jako grupa o
wielu interesach (a multi-interest-group), w pewnym stopniu heterogeniczna, której jedność
pochodzi z wzajemnych zależności, jakie zachodzą między grupami dążącymi do realizacji
różnych specjalnych interesów, ale działającymi na pewnym wspólnym obszarze [...]”

Już w latach trzydziestych MacIver pisał, że „terytorium”, „przestrzeń” musi być

traktowana w analizie społeczności lokalnych tak, jak doświadczają jej członkowie
społeczności, a więc jako „przestrzeń społeczna", jako pewna wartość

. Trafnie zauważa N.

Iverson, że MacIver przyjmuje za istotny element społeczności lokalnej emocjonalne
przywiązanie (community sentiment), gdy mówi o postawach ludzi jako członków danej
społeczności lub o poczuciu przynależności, spójni (social coherence), gdy podkreśla
występowanie pewnego poczucia solidarności i wspólnego celowego działania w każdej

L. Nelson, Ch. Ramsey, C. Verner, Community Structure and Change, New York 1960, s. 12, 24,

T. Parsons, The Principal Structures of Community. [w:] Community, ed. By C. J. Friedrich, New York 1959, s.

250.

M. Stacey, Tradition and Change, London 1969, s. 135

R.L. Warren, The Community in America, Chicago 1963, s. 2.

D. Martindale, Social Life and Cultural Change, Princeton 1962, s. 44

A Dictionary of the Social Sciences, New York 1964, s. 114-115.

M. M. Webber, Towards a Definition of the Local Community, [w:] Modern Sociology, ed. By E. P. Worsley,

Hormondsworth, Penguin Books, Middlesex 1978, s, 301.

R.M. MacIver, Society, New York 1937, s. 150 i n.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 138

społeczności lokalnej

. Cecha społeczności lokalnej jest to, iż obejmuje ona (czy może

obejmować) całe życie jednostki i wszystkie rodzaje stosunków międzyludzkich mogą w niej
występować

. W późniejszym okresie MacIver i C. H. Page napiszą, że „społeczność lokalna

[...] to poczucie przywiązania [...]”, tj. poczucie przynależenia i określanie się pewnego zbioru
ludzi jako „my”

To poczucie przynależności, przywiązania emocjonalnego jest bardzo istotne dla istnienia

każdej społeczności lokalnej. Ten aspekt świadomościowy, „poczucie przynależności”,
łączności, „świadomość grupowa” i podobnie określany poczyna się pojawiać w coraz
większej liczbie definicji jako istotny czynnik - element charakterystyczny dla każdej
społeczności lokalnej.

W r. 1955 G. A. Hillery podjął próbę zahamowania lawiny definicji, ich uporządkowania

i uzgodnienia. Przeprowadziwszy rejestrację definicji używanych w pracach socjologicznych,
wyróżnił 94 definicje. Spośród nich 69 definicji wymieniało zgodnie trzy elementy
konstytuujące społeczność lokalną: interakcje społeczne, pewne wyodrębnione terytorium
oraz wspólne więzi łączące mieszkańców

. Jednakże owo uzgodnienie nie było

zadowalające, gdyż pozostawiało nadal szerokie pole niezgodności, nadto miało charakter
wybitnie formalny.

Stąd też wielu autorów poszło inną drogą. Zestawiają oni wszystkie elementy

wymieniane przez zwolenników różnych orientacji. I tak R.M. French w doskonałym
wyborze prac z zakresu problematyki społeczności lokalnych uwzględnia, za Sandersem,
cztery sposoby rozpatrywania społeczności lokalnej, a zarazem jej elementy składowe,
stanowiące podstawę do traktowania społeczności lokalnej jako: 1) miejsca zamieszkania i
życia pewnego zbioru ludzi; 2) wyodrębnionej naturalnej jednostki przestrzennej; 3) sposobu
życia (właściwego podejściu etnograficznemu) oraz 4) systemu społecznego

. Podobnie

postępują C. Bell i H. Newby

w swej znakomitej analizie dotychczasowych badań

społeczności lokalnych. Ich zdaniem liczne studia monograficzne społeczności lokalnych
wyodrębniają i badają następujące elementy społeczności te konstytuujące: 1) pewne
wydzielone terytorium zamieszkane przez ludność i traktowane jako „jej” obszar, ziemia
„ojczysta”, jej granice; 2) kompleks instytucji działających na danym obszarze; 3) poczucie
przynależności (sens of belonging). Zwracają oni też uwagę, iż niezbyt trafnie wiąże się
pojęcie „społeczności lokalnej" z pojęciem Gemeinschaft z dychotomii Tönniesa. Albowiem
terminem Gemeinschaft Tönnies określa nie tylko dawną Gemeinde, tradycyjną wiejską
społeczność lokalną, a właściwie teoretyczny, idealny, heurystyczny jej model, ale również
różne grupy społeczne oparte na stosunkach przyjacielskich, stosunkach pokrewieństwa, a nie
tylko grupy sąsiedzkie

W opublikowanej w 1973 r. rozprawie D. B. Clark wyróżnia cztery sposoby definiowania

społeczności lokalnych oraz cztery elementy konstytuujące te grupy i jednocześnie cztery
koncepcje ich pojmowania. Społeczność lokalna może być pojmowana jako: 1) miejscowość,
2) zbiorowa działalność - aktywność, 3) określona struktura społeczna, 4) poczucie
solidarności i znaczenia - społeczność lokalna jako sentyment

N. Iverson, Germania as an Ethnic Community, [w:] The Community. A Comparative Perspective, ed. by R.

M. French, Itasca III. 1969, s. 162 (przyp.).

MacIver, dz. cyt., s. 9.

R.M. MacIver and C.H. Page, Society, London 1961, s. 291.

G.A. Hillery, Definitions of Community: Areas of Agreement, „Rural Sociology”, 1955, nr 20.

The Community. A Comparative Perspective, s. 3. Por. również I. T. Sanders, The Community. An

Introduction to a Social System, New York 1966, s. 11-24.

C. Bell and H. Newby, Community Studies, London 1971.

Tamże, s. 16.

D.B. Clark, The Concept of Community: A Re-Examination, „The Sociological Review”, 21 (1973), nr 3, s.

397-416.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 139

Przegląd tych definicji i sposobów ich ujednolicania dowodzi, że niezgodności płyną nie

z trudności werbalnego opisu zbiorowości terytorialnych, ale są wynikiem zajmowania
odmiennych stanowisk. U podstaw niezgodności tkwią różnice w samych koncepcjach
traktowania rzeczywistości społecznej, a w tym rzeczywistości społeczności lokalnych. Miast
przeto uzgadniać określenia werbalne, lepiej jest ukazać odrębności stanowisk, które skłaniają
autorów definicji do eksponowania jednych elementów i cech, a pomijania innych, do
odmiennego pojmowania istotnych cech tych grup.

Słusznie skarży się M. Stacey, że dyskusje i spory wokół definicji community świadczą

nie o braku zgody w zakresie terminologii, ale o istnieniu różnic w koncepcjach ujmowania
zjawisk społecznych w ogóle

. Koncepcje społeczności obarczone są także myśleniem

ideologicznym. Społeczności lokalne oskarża się o przymus, swoistą tyranię wobec
mieszkańców (Marks, orientacje liberalne).

ONCEPCJE TEORETYCZNE

W literaturze socjologicznej spotykamy wiele prób wyodrębnienia stanowisk

teoretycznych w ujmowaniu społeczności lokalnych. Sanders wyróżnia cztery rodzaje
koncepcji, prezentując różne podejścia: 1) tzw. jakościowe, ujmujące społeczność lokalną
jako miejsce życia; 2) ekologiczne, traktujące społeczność lokalną jako naturalną jednostkę
przestrzenną; 3) etnograficzne, ujmujące społeczność lokalną jako „sposób życia”; 4)
socjologiczne, traktujące ją jako system społeczny

. Jest to raczej klasyfikacja ze względu na

odmienność podejść badawczych, ale pomieszana z próbą klasyfikacji ze względu na
odmienność stanowisk w pojmowaniu istotnych cech, „natury” zjawisk społecznych.

Bell i Newby wprowadzają inny podział. Wyodrębniają w dotychczasowych badaniach

socjologicznych: 1) stanowisko ekologiczne, 2) stanowisko traktujące społeczność lokalną
jako „organizację”, uwzględniające rolę komunalnej organizacji w funkcjonowaniu
społeczności lokalnych, 3) stanowisko traktujące społeczność lokalną jako „mikrokosmos” i
na podstawie badań małych społeczności ukazujące procesy zachodzące w skali
społeczeństwa globalnego, 4) stanowisko traktujące badania społeczności lokalnych jako
metodę i 5) stanowisko ujmujące społeczność lokalną w kategoriach wiejsko-miejskiego
continuum i wiejsko-miejskiej dychotomii

W tych dystynkcjach są również pomieszane różne aspekty zainteresowań społecznością

lokalną w poszczególnych dyscyplinach, z odróżnieniem odmienności podejść badawczych i
wyodrębnieniem stanowisk metateoretycznych, różniących się w zakresie „ontologii”
społecznej.

Wreszcie trzecią klasyfikację stanowisk teoretycznych w ujmowaniu społeczności

lokalnych wprowadza M. P. Effrat w książce poświęconej społeczności lokalnej, jej badaniom
i zastosowaniom

. Effrat wyróżnia cztery stanowiska: pierwsze, traktujące społeczność

lokalną jako makrosystem społeczny w całej jego złożoności (the complete territorial
community); drugie, ujmujące istotę społeczności lokalnej w istnieniu i funkcjonowaniu
instytucji i urządzeń komu nalnych (nazywa je the community of limited liability); trzecia
koncepcja określona została jako personal community, personalna społeczność lokalna,
albowiem sprowadza ona rzeczywistość społeczności lokalnej do osobowych powiązań
między jednostkami, zachodzących niezależnie od terytorialnych parametrów; czwarte
stanowisko traktuje społeczność lokalną na wzór społeczeństwa globalnego. W klasyfikacji

M. Stacey, The Myth of Community Studies, „British Journal of Sociology”, 1969, nr 20.

Sanders, dz. cyt., s. 10-24.

Be11 and Newby, dz. cyt., s. 32-48.

The Community: Approaches and Applications, ed. by M.P. Effrat, London-New York 1974.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 140

tej, podobnie jak jej poprzednicy

, pomieszała podejścia badawcze ze stanowiskami

ontologiczno-społecznymi oraz z poglądami na temat znaczenia i kierunków przemian
społeczności lokalnych.

Analizy te pozwalają jednak ustalić, że próbom odpowiedzi na pytanie, czym jest (co to

jest) społeczność lokalna, jak jest zbudowana, co ją charakteryzuje i jak funkcjonuje -
odpowiadają cztery stanowiska teoretyczne: 1) ekologiczne, 2) strukturalno-funkcjonalne, 3)
interakcyjne oraz 4) social action theory - teoria działania.

TANOWISKO EKOLOGICZNE

Koncepcja ekologiczna sformułowana została przez Roberta E. Parka i Ernesta Burgessa,

ą rozwijana była i modyfikowana przez całą plejadę współpracowników, następnie uczniów
czy też ich późniejszych następców. Zalicza się tu, nie zawsze ze sobą zgodnych,
zwolenników jakiejś wersji teorii ekologicznej, jak Niels Anderson, Fredrich Trascher,
Roderich Mc Kenzie, Horwey Zorbaugh, Paul Cressey, Cliford Show, Amos Hawley, a nawet
Louis Wirth.

Koncepcja ekologiczna sformułowana przez Parka już w latach dwudziestych wyłożona

została expressis verbis w artykule Human Ecology

, w którym Park stwierdza, iż zjawiska

społeczne są zdeterminowane przez warunki przestrzenne i procesy w tych środowiskach
przestrzennych zachodzące, a mianowicie: współzawodnictwo i walkę o przestrzeń, o zajęcie
w niej jak najkorzystniejszego miejsca. Jednak wskutek wzajemnych zależności oraz podziału
pracy ludzie, współzawodnicząc ze sobą, muszą jednak wchodzić w stosunki współpracy.
Społeczności lokalne są zorganizowane na dwóch poziomach: biotycznym i kulturalnym.

Poziom biotyczny obejmuje podstawowe pozamyślowe przystosowanie się, dokonujące

się w toku walki o byt. Ale dokonuje się to poniżej poziomu określonego jako społeczny.
Owa walka o byt, oparta na współpracy i współdziałaniu oraz warunkująca organizację na
poziomie „biotycznym”, determinuje jednocześnie przestrzenne rozkłady osób. W ten sposób
przestrzenne rozmieszczenie i lokalizacja ludności stają się rezultatem, „odbiciem”
organizacji na poziomie „biotycznym” społeczeństwa. Ten poziom jest jednocześnie
właściwym polem badań ekologii ludzkiej, gdyż poziom „kultury” jest już super-strukturą nad
nim i przedmiotem zainteresowania innych nauk niż ekologia.

Społeczności lokalne, a w szczególności subspołeczności, są związane ze strukturą,

podziałem przestrzeni na naturalne strefy zachowujące jednorodność przestrzenno-społeczną.
Louis Wirth - komentując pogląd Parka - stwierdza, że wedle twórcy ekologii społecznej
miała ona badać stosunki między człowiekiem a człowiekiem, jako ukształtowane (obok roli
innych czynników) przez habitat - środowisko mieszkalne.

Pierwsi przedstawiciele stanowiska ekologicznego badali stosunki „symbiotyczne”,

strukturę fizyczną, jej wymiary przestrzenne i czasowe, współzawodnictwo i podział pracy,
selekcję i segregację jako procesy rozstrzygające o społecznym życiu ludzi. Natomiast
późniejsi przedstawiciele tej koncepcji zajmowali się problemami psychospołecznymi:
wspólnymi normami, świadomością społeczną mieszkańców, zbiorowym działaniem,
ruchliwością horyzontalną i zachowaniami „przestrzennymi” czy też poczuciem
przynależności, jednakże zawsze traktując je na tle przestrzeni i rozmieszczenia tych zjawisk
na obszarze miasta czy jego stref. A więc zajęli się już tym „poziomem”, który Park
wykluczył z badań ekologii.

Istotą stanowiska ekologicznego jest ujmowanie struktury społecznej w relacji do

warunków geograficznych i przestrzennych, a naukowe badanie polega na wykazywaniu

Bell and Newby, dz. cyt., s. 32-35.

„The American Journal of Sociology”, vol. XLII, 1936. Zob. również Collected Papers of Robert Ezra Park,

Glencoe, III. 1950-1955.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 141

prawidłowości, według których przestrzenne warunki i układy wpływają na zachowanie
jednostek, na dokonywane przez nie wybory i podejmowane decyzje.

Już jednak L. Wirth pisał, że jest to ważny, ale wąski, segmentarny pogląd na grupę

, a

G. Neuwirth - przeciwstawiając szkole ekologicznej stanowisko Maxa Webera - stwierdza, że
podejście ekologiczne określa jedynie podstawy przestrzenne społeczności lokalnej, a takie
zjawiska, jak „solidarność”, „poczucie łączności” z grupą, system wspólnych wartości,
traktuje tylko jako funkcję wspólnego zamieszkania, nie jest wobec tego w stanie rozpoznać
wielości czynników skłaniających ludzi do wspólnego działania ani rozpoznać roli
grupotwórczej różnych wspólnych wartości, interesów, nie dociera do środka, do sedna
świadomości grupowej, poczucia łączności czy subiektywnych doświadczeń ludzi jako
ważnego komponenta grupy

TANOWISKO FUNKCJONALNO

STRUKTURALNE

Historycznie nieco późniejszym od ekologicznego, ale współcześnie bardziej

upowszechnionym stanowiskiem w badaniach społeczności lokalnych jest koncepcja
funkcjonalno-strukturalna.

Zdaniem Don Martindale'a korzenie funkcjonalizmu i strukturalizmu sięgają do

pozytywistycznego organicyzmu, a przejście do makrofunkcjonalnego ujęcia zjawisk
społecznych stało się możliwe dzięki abstrakcji i generalizacji pojęcia „systemu”, czego
dokonał

Pareto,

wprowadzając

koncepcję

„systemu

zewnętrznego”

„systemu

wewnętrznego”, oraz dzięki wprowadzeniu przez F. Znanieckiego koncepcji „systemu
zamkniętego”

. Dzieła Mertona, Parsonsa, Balesa upowszechniły analizę funkcjonalną w

socjologii. Spośród socjologów, którzy stosowali tę koncepcję w badaniach empirycznych,
należy wymienić przede wszystkim R. L. Warren. Opowiedział się on expressis verbis jako
zwolennik koncepcji strukturalno-funkcjonalnej.

Warren badał społeczności lokalne w ogóle

, natomiast socjologiem zajmującym się

miastem jest G, Sjoberg. W rozprawie porównawczej o rozwoju miast w krajach
rozwijających się i uprzemysłowionych wyznał, że stosuje zmodyfikowaną koncepcję analizy
strukturalno-funkcjonalnej i w badaniach wychodzi poza granice miasta, analizując je w
szerszym kontekście i w powiązaniu ze strukturą społeczeństwa globalnego

. Istotnym

założeniem teorii funkcjonalnej jest pogląd, iż życie społeczne jest zawsze i przede wszystkim
„strukturalizowane” w postaci „systemów społecznych”, całości spełniających określone
funkcje względem większych całości, które same są również złożone z określonych
elementów, funkcjonalnie zależnych od siebie. Pojęcie „funkcji” jest podstawową kategorią
stosowaną w badaniu i podstawowym przedmiotem analizy, albowiem działanie każdego
systemu społecznego, zmiany w nim, a w tym również w społeczności lokalnej jako systemie,
dokonują się w obrębie funkcji. Przy czym pojęcie „funkcji” bywa rozumiane jako rodzaj
użytecznych aktywności, ważnych dla innych elementów lub dla całego systemu. Ale takie
rozumienie funkcji jest niezgodne z istotą funkcjonalizmu, uznającego pierwszeństwo
systemu w stosunku do wszelkiego rodzaju jednostek składowych. Poprawne rozumienie

L. Wirth, Human Ecology, [w:] Studies in Human Ecology, ed. by G. A. Theodorson, Evanston III, 1961, s.

71-76.

G. Neuwirth, A Weberian Outline of a Theory of Community: Its Application to the „Dark Ghetto”, „British

Journal of Sociology”, 1969, nr 20, s. 148-161.

D. Martinda1e, The Nature and Types of Sociological Theory, London 1967, s. 499.

R. L. Warren, Toward a Reformulation of Community Theory, [w:] Community. A Comparative Perspective.

Oczywiście nie piszemy tutaj o samych klasykach funkcjonalizmu i strukturalizmu w antropologii społecznej

czy kulturalnej, tj. o Malinowskim czy Levi-Straussie. G. Sjoberg zwraca uwagę na przymioty funkcjonalnej
analizy miasta w pracy Cities in Developing and Industrial Societies. A Cross-Cultural Analysis, [w:] The Study
of Urbanization, ed. by P. M. Hanser and L. F. Schnore, New York 1965, s. 252.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 142

pojęcia funkcji oznacza właściwą danemu systemowi aktywność, działalność czy też
działalność zdeterminowaną, określoną, ale i utrzymującą dany system

W przeciwieństwie do „czystych” funkcjonalistów Radcliffe Brown podnosił

pierwszeństwo i potrzebę badania struktury, budowy, składu części składowych systemu, a
następnie ich funkcji. Badania strukturalne skoncentrowały się na wyjaśnianiu samych
sposobów „zrzeszania się”, „łączenia”, różnych form i rodzajów jednostek składowych, jakie
występują w społeczności lokalnej. Owe jednostki składowe, najczęściej formalne związki i
zrzeszenia, stały się przedmiotem opisów i analizy. Z tej perspektywy badania, jak i ustalenia
w zakresie motywów zrzeszania się, charakteru i budowy samych organizacji, zrzeszeń,
związków, ich działalności, roli, wzajemnych zależności, struktury społeczności lokalnej, a w
tym struktury władzy - są typowe dla ujęcia strukturalno-funkcjonalnego.

Stanowisku funkcjonalno-strukturalnemu zarzuca się ograniczenie problematyki

społeczności lokalnej, nieuwzględnianie roli przestrzeni w kształtowaniu się grup
osiedleńczych i ich struktur, zbytnie koncentrowanie się na analizach wzajemnych zależności
i funkcji lub struktury organizacyjnej, a w tym grup formalnych, natomiast nienależyte
uwzględnianie zagadnienia postaw, poczucia przynależności czy świadomości grupowej jako
ważnego aspektu istnienia i funkcjonowania grupy oraz zapoznanie problematyki przemian i
rozwoju społeczności lokalnych

, roli konfliktów, a więc statyczne i bezkonfliktowe

widzenie społeczności lokalnej. Zajmuje się ono wprawdzie zmianami, ale „zmiana” jest
pojmowana najczęściej jako „działanie”, a nie przekształcanie jakościowe, dokonujące się w
toku przechodzenia od jednej do następnej formacji społeczno-gospodarczej.

TANOWISKO INTERAKCYJNE

Oprócz strukturalizmu-funkcjonalizmu wyodrębnione jest stanowisko interakcyjne, które

właśnie w badaniach społeczności lokalnych zarysowuje wyraźniej swe „własne” założenia.
Korzenie filozoficzne interakcjonizmu sięgają - zdaniem T. Parsonsa - do poglądów
Durkheima, Hegla, Maxa Webera, a następnie psychologii społecznej i ontologii Meada i
Cooleya. Parsons przypisuje dużą rolę w formowaniu się interakcjonizmu wprowadzeniu
przez Meada koncepcji „jaźni” jako struktury niezależnej od innych oraz koncepcji „jaźni
odzwierciedlonej” przez Cooleya. Dzięki temu stały się możliwe narodziny nowej koncepcji
ujmowania życia społecznego, a mianowicie koncepcji „interakcji”. Jako podstawowa rama
teoretyczna pojawia się ona w badaniach eksperymentalnych Kurta Lewina, w badaniach
małych grup Balesa, a następnie w teorii grupy George'a C. Homansa

. W ostatnich latach

stanowisko interakcyjne występuje w dwóch postaciach - odłamach: przede wszystkim w
postaci „interakcjonizmu symbolicznego”

oraz w postaci subkierunku, określającego się

jako network analysis.

Fundamentalna teza interakcjonizmu głosi, że elementarnym faktem społecznym jest

„interakcja”, wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch obiektów - podmiotów społecznych.
Do niej sprowadzają się wszelkie bardziej złożone formy życia społecznego, a w tym i
społeczności lokalne, i przez te interakcje one istnieją. Do niej więc sprowadza się też
wszelka analiza socjologiczna i pojęcie „interakcji” musi być podstawową kategorią

Por. Martindale, dz. cyt., s. 443-446.

B. Clark omawiając różne podejścia w badaniach społeczności lokalnej stwierdza, że analiza strukturalna jest

na pewno ważna i potrzebna, ale po drodze gubi to, co najważniejsze, a mianowicie nie pozwala ustalić, czy
dany społeczny zbiór jest czy nie albo w jakim stopniu jest grupą społeczną. Por. The Concept of Community, s.
401.

G. C. Homans, The Human Group, New York 1950

Klasycznym przedstawicielem interakcjonizmu symbolicznego jest E. Goffman. Role symboli, gestu, znaku,

języka oraz strukturę wzajemnego komunikowania się ludzi i oddziaływania na siebie ukazuje on w The
Presentation of Self in Everyday Life, New York 1959

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 143

pojęciową socjologicznego badania i wyjaśniania rzeczywistości grup społecznych.

Pojęcie interakcji wspiera się na założeniu, iż w życiu społecznym każdy „aktor”,

„działający”, jest nie tylko podmiotem działania, ale również przedmiotem działania,
orientującym się w swym działaniu zarówno na siebie, jak i na innych. Obiekt działania ma
zawsze określone „znaczenie”, „sens”, jest „czymś”, zarówno dla siebie, jak i dla innych.
Samo zjawisko interakcji składa się z następujących komponentów: 1) pewnego układu
„jednostek", które działają jedna na druga i odwrotnie; 2) określonego zestawu kodów,
określeń, reguł, które „strukturalizują" zarówno orientacje jednostek - podmiotów, jak i samą
interakcję; 3) ułożonego i „wzorcowanego” systemu albo procesu samej interakcji - działania
wzajemnego na siebie; 4) środowiska, w którym system interakcji zachodzi.

W badaniach społeczności lokalnej stanowisko interakcyjne reprezentuje H. T. Kaufman.

Zdaniem Kaufmana społeczność lokalna jest i powinna być ujmowana jako siedziba, miejsce
albo kompleks interakcji zorientowanych (nastawionych) lokalnie

. Społeczność lokalna

sprowadza się do szeregu zachodzących na siebie układów interakcji, celowo kierowanych
przez ludzi oddziaływań na siebie, a wynikających ze wspólnego zamieszkiwania w danej
miejscowości, w danej wyodrębnionej przestrzeni.

I. T. Sanders w swym podręczniku poświęconym społeczności lokalnej rozwija taką

wiedzę o grupach lokalnych pojętych interakcyjnie. Wszystkie zjawiska zachodzące w
społecznościach wiejskich i miejskich są traktowane jako obserwowalne zachowania
jednostek i mniejszych grup na danym obszarze - działania i oddziaływania na siebie.
Interakcje traktowane są jako występujące w różnych formach i typach, a więc w różnych
stosunkach społecznych, grupy takich procesów, jak konflikt, adaptacja, asymilacja,
współzawodnictwo czy też kontrola społeczna albo proces industrializacji i urbanizacji

Wprowadzone są koncepcje integracji grupy. Jeśli wejrzeć w treść książki, ujęcie to - poza
deklaracjami, terminologią - niewiele się różni od ujęcia funkcjonalnego; większe odrębności
występują dopiero w „subkoncepcji” interakcjonizmu symbolicznego.

Ostrzej wyraziła swą odrębność i bardziej rozwinęła się w ostatnich latach koncepcja

traktowania społeczności lokalnej jako sieci (network) interakcji zachodzących w danym
zbiorze ludzi. Badania i wyjaśnianie pod tą „firmą” określa się również jako badania sieci,
siatki (the network approaches). Podobnie jak w całym kierunku interakcyjnym, również w
tym odłamie podstawową kategorią pojęciową i podstawowym przejawem społeczności
lokalnej są międzypersonalne powiązania czy całe struktury, siatki tych wzajemnych
powiązań (czyli powtarzalnych, unormowanych, oczekiwanych interakcji), a nie - jak w
analizie strukturalnej - samych jednostek społecznych, elementów, z jakich społeczność
lokalna się składa. Społeczność lokalna, a w tym miasto, które jest najczęściej obiektem
badań, jest traktowana jako siatka powiązań między ludźmi lub innymi jednostkami
składowymi. Wszystkie zagadnienia i funkcjonowanie całej społeczności są ujmowane w
terminach układów, powiązań, połączeń i procesów zachodzących między częściami
składowymi. Socjologiczne ujęcie miasta - wedle tej koncepcji - to traktowanie go jako
wielości siatek społecznych powiązań, a nie jako konglomeratu ludzi i instytucji.

Zdaniem przedstawicieli tego stanowiska więzi i połączenia między jednostkami i

podgrupami w społeczności lokalnej są ich rdzeniem; ich stan, rozwój, zmiany decydują o
stanie i zmianach całości. Społeczność lokalna bowiem jest kompleksem siatek stosunków,
jakie w danym zbiorze ludzie tworzą dla określonych celów

. Spośród reprezentantów tej

koncepcji, w szczególności uprawiających badania empiryczne, wymienić należy takie

H. T. Kaufman, Toward an Interactional Conception of Community, „Social Forces”, 38 (1959).

Sanders, dz. cyt.

Zob. J. R. See1y, R.A. Sim, E.W.K. Loos1ey, Crestword, Height, Basic Books 1963, s. 3-11. Przykład

klasycznego studium opartego na tej koncepcji to praca J. A. Barnesa Class and Committees in a Norwegian
Island Parish, [w:] The Community. A Comparative Perspective, s. 122-139.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 144

nazwiska, jak J. A. Barnes, J. C. Mitchell, E. Bott, E. Lauman.

TANOWISKO TEORII DZIAŁANIA

Louis Wirth zauważa, iż od czasu Herberta Spencera i Augusta Comte'a ścierają się w

socjologii dwie orientacje w pojmowaniu „więzi społecznej”. Spencer traktował ją jako
kompleks stosunków wynikających z podziału pracy, współzawodnictwa i wzajemnej
zależności, a Comte jako zgodność, wspólną kulturę, wspólne doświadczenia, cele,
„zrozumienie”

. Durkheim wyróżniając dwa „idealne” typy solidarności: organiczną i

mechaniczną, wyjaśnia jednocześnie, iż „solidarność mechaniczna” wiąże bezpośrednio
jednostkę ze społeczeństwem i jest ona wspólnością wierzeń, poglądów, wspólnych
sentymentów - uczuć, współistniejąc w różnych zakresach z typem solidarności organicznej,
wynikłej z podziału pracy

Już w tym okresie G. Tarde rozwija socjologię, głosząc psychiczny charakter zjawisk

społecznych. F. H. Giddings wydaje w 1910 r. podręcznik Principles of Sociology, który w
1914 r. liczy już 15 wydań, i w książce tej proklamuje, iż socjologia jest nauką
psychologiczną, a zjawiska społeczne są psychicznej natury. Cechą każdego zjawiska
społecznego, a w tym grupy społecznej, jest consciousness of kind - świadomość gatunku,
poczucie wspólności, łączności, współtowarzyszenia

Następnie Ch. Cooley kładzie nacisk na stwierdzenia, głoszące, iż poczucie jedności,

solidarności, intymnej wspólności czy współpracy jest istotnym aspektem każdej grupy, a
dominuje w grupach pierwotnych. Rozwija tę myśl L. T. Hobhouse, który powie nawet, że
poczucie wspólności, wspólne sentymenty, uczucia (dzisiaj powiedzielibyśmy - postawy) i
wspólne interesy są istotnym aspektem społeczności lokalnej

Max Weber rozwinął jeszcze wyraźniej koncepcję „poczucia przynależności”,

„świadomości przynależności”, jako istotnego elementu grupy społecznej, a w tym grupy
lokalnej. Jest to bowiem cecha fundamentalna wszystkich zjawisk społecznych, a przede
wszystkim ich rdzenia, tj. działań społecznych. Działania społeczne różnią się tym od innych
ludzkich aktywności, że mają znaczenie, sens (Sinn, meaning), biorą pod uwagę działania
innych ludzi i są przez innych odpowiednio „rozumiane", „doświadczane”, „rozpoznawane”.
Działanie jest „społeczne” dlatego i wtedy, gdy zmierza do oddziałania na innych jako uczest-
ników współżycia i jest „społeczne”, gdyż przebiega według określonych schematów,
wzorów, a przede wszystkim pozostaje w określonym stosunku do wartości występujących w
danym społeczeństwie. Procesy tworzenia się grup społecznych mogą być opisywane i
wyjaśniane jako wynikające z poczucia bliskości o różnej genezie: wspólnych wierzeń,
interesów, w tym ekonomicznych, pokrewieństwa itp.

Wyjaśniając typologię Tönniesa Max Weber potwierdza, iż zespolenie ludzi typu

Gemeinschaft polega na subiektywnym poczuciu partnerstwa, jest przynależnością typu
emocjonalnego, w przeciwieństwie do zespolenia typu Gesellschaft, które jest racjonalnie
motywowane ze względu na wspólne interesy i inne racje. Nie ma też grup, a w tym
społeczności lokalnych, bez poczucia przynależności ze strony jednostek

G. Neuwirth poświęca specjalne studium Weberowskiemu zarysowi teorii społeczności

lokalnej i aplikacji tej koncepcji w badaniach empirycznych. Stwierdza w swej interpretacji,
iż Max Weber uznawał, że źródeł powstawania, kształtowania się społeczności lokalnych

L. Wirth, The Scope and Problems of the Community, [w:] Louis Wirth on Cities and Social Life, University of

Chicago 1964, s. 165-175.

E. Durkheim, The Division of Labour, Glencoe 1974, s. 129.

F.H. Giddings, Principles of Sociology, London 1914

, s. V-X, 132 i n.

L.T. Hobhouse, Social Development, London 1924, s. 34 i n.

Zob. M. Weber, Social and Economic Organisation, London 1947, s. 124-126

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 145

należy dopatrywać się we współzawodnictwie i dążeniach ludzi do różnych celów
ekonomicznych, politycznych itp. Wprawdzie proces współzawodnictwa był uznawany przez
klasyków ekologii za jeden z głównych procesów, ale ekologowie traktowali go jako proces
nieświadomy, jako walkę o byt, analogiczną do walki o byt w świecie zwierzęcym czy
roślinnym. Tymczasem społeczność lokalna może być definiowana w terminach solidarności
ich członków, która formuje podstawę ich wzajemnej orientacji w działaniach społecznych.
Solidarność czy wspólne działanie nie są funkcją przestrzennego położenia, lokalizacji, lecz
rezultatem konieczności, nacisków zewnętrznych, które prowadzą do czynności (działań)
społecznych, formowania stosunków, tworzenia grup

Wprowadzenie przez Webera pojęcia „Sinn”, „znaczenia”, „sensu”, „doświadczenia”,

charakteryzującego działania społeczne i grupy ludzkie, nie jest „psychologizowaniem”.
Weber nie stosuje żadnych terminów psychologicznych. To jest cecha zjawiska społecznego,
jest ona wynikiem działania innych ludzi i ma charakter obiektywny

. Społeczności lokalne

dadzą się badać, opisywać, wyjaśniać naukowo, jeśli będzie uwzględniona istotna cecha
zjawiska społecznego, a mianowicie „znaczenie”, subiektywny „sens” oddziaływań ludzi na
siebie, a w zjawiskach grup - kolektywnego działania, poczucia przynależności, solidarności.

Don Martindale nazywa stanowisko Maxa Webera teorią działania społecznego (social

action theory), a jako dalszych przedstawicieli tej koncepcji wymienia: MacIvera,
Znanieckiego, Parsonsa, Mertona, W. H. Whyte'a, D. Riesmana, C. W. Millsa.

Florian Znaniecki określił cechę „znaczenia”, „subiektywnego sensu” zjawisk

kulturalnych w ogóle, a w tym społecznych, jako tzw. współczynnik humanistyczny, a
społeczność lokalną badał i wyjaśniał w świetle doświadczeń i świadomości mieszkańców, co
— jak wiemy — znalazło swój wyraz w książce Miasto w świadomości obywateli. P. H.
Mann dotychczasowym badaniom nad miasta mi zarzuca brak uwzględniania punktu
widzenia samych mieszkańców, ich przeżyć, uczuć i poglądów

Analizując stanowisko MacIvera, Mertona, Manna i powołując się na ostatnie

empiryczne badania Jennings i innych, David B. Clark podejmuje próbę dokładnej analizy
świadomościowego aspektu społeczności lokalnej

. Dochodzi do wniosku, że „świadomość

grupowa” da się ująć za pomocą dwóch pojęć, przede wszystkim pojęcia „poczucia
znaczenia”, „doświadczeni” danej osoby przez innych, a co MacIver i Page określają
terminem świadomości pełnienia roli, „bycia czymś dla innych”, zajmowania jakiejś pozycji,
miejsca w danej grupie, dostrzegania przez jednostkę zadań, jakie ma do spełnienia (sense of
significance). Można je określić jako poczucie przynależenia lub - dodajmy - odizolowania.
Jednakże aspekt świadomości grupowej obejmuje także drugi element, a mianowicie poczucie
„my”, które jest określane przez różnych autorów jako poczucie jedności z grupą,
identyfikacji, przynależności (sense of belonging), więzi, zgodności, zjednoczenia. Obydwa te
elementy świadomości grupowej są ze sobą ściśle związane, ale ich wyróżnienie jest ważne
dla analizy empirycznej, gdyż mogą się one różnić i występować w różnej skali. Zgodnie z
konkluzją Clarka uwzględnianie świadomości grupowej, rozumianej jako poczucie znaczenia
- miejsca w grupie i jako poczucie solidarności - identyfikacji z grupą, jest nieodzowne, jeśli
chce się poznać rzeczywistość grupy, a w tym przypadku - społeczności lokalnej

Zdaniem Flechtera przedstawiona koncepcja nie odrzuca podejścia funkcjonalnego czy

strukturalnego, a tym bardziej interakcyjnego (które w sobie zawiera, ale je znacznie
rozszerza), lecz uznaje je za niewystarczające. Pozwala natomiast dotrzeć do subiektywnego
rozumienia działań danych jednostek, do świadomości grupowej, a nie tylko ukazuje

Neuwirth, dz. cyt.

R. F1echter, Making of Society, London 1971, s. 403

P. H. Mann, An Approach to Urban Sociology, London 1965, s. 113-114.

Clark, dz. cyt.

Tamże, s. 403-404.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 146

zależności funkcjonalne

. Ona je jedynie „humanizuje”, pogłębia i uzupełnia - oczywiście

jeśli nie popada w skrajny pogląd, iż grupa sprowadza się wyłącznie do przeświadczeń
jednostek o ich przynależności do niej.

Zasadniczym bowiem brakiem takich stanowisk jest pogląd, że analiza socjologiczna

może być redukowana czy to do podstawy przestrzennej i zachodzących na niej społecznych
zachowań, czy też do odpowiednio określonego „elementarnego faktu" społecznego.
Tymczasem uwzględnienie również świadomościowego, wewnętrznego, „subiektywnego"
charakteru życia grupy prowadzi dopiero do pełnego poznania rzeczywistości społecznej, a w
tym społeczności lokalnych. Stąd taką analizę można by nazwać ekologiczno-funkcjonalno-
strukturalną i świadomościową.

Uwzględniając taki „całościowy” punkt widzenia oraz dorobek zgromadzony przez różne

rodzaje badań społeczności lokalnej można wyodrębnić kilka teorii wyjaśniających kierunki
jej przemian i trendy rozwojowe, teorii odpowiadających w szczególności na pytanie:
zmierzch czy transformacja społeczności lokalnych?

RZEMIANY SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH

ZMIERZCH CZY TRANSFORMACJA

Dotychczasowe badania socjologiczne i formułowane na ich podstawie uogólnienia

rozciągają się od poglądów głoszących rozpad społeczności lokalnych we współczesnych
wysoko rozwiniętych społeczeństwach do poglądów konstatujących jedynie ich
transformację.

EORIA SPOŁECZEŃSTWA MASOWEGO

Już na początku XX w. pojawił się pogląd, iż kraje industrializujące się zmieniają

jednocześnie swą strukturę organizacyjną, w której nie ma miejsca dla społeczności
lokalnych. E. Durkheim stwierdzał, że społeczeństwa oparte na daleko zaawansowanym
społecznym podziale pracy wznoszą się w swym głównym szkielecie organizacyjnym na
grupach zawodowych; aktywności ludzkie ulegają „uzawodowieniu”, profesjonalizacji, a
grupy terytorialne zanikają jako właściwe społeczeństwom prymitywnym czy feudalno-
rolniczym. Podobnie R. Redfield na podstawie badań wsi o różnym stopniu urbanizacji
dowodził, że im bardziej dana społeczność lokalna jest zurbanizowana, tym bardziej rozpada
się jej tradycyjna struktura i organizacja; im mniej jest izolowana, tym bardziej staje się
heterogeniczna, secular, wzory zachowań ludności ulegają indywidualizacji, występują coraz
szerzej dewiacje od lokalnych systemów wartości, zanika kultura ludowa, kończy się kontrola
opinii społeczności wioskowych. Istnieją miejscowości jako jednostki osadnicze czy
administracyjne, ale zamierają jako społeczności lokalne

Teoria społeczeństwa masowego, profesjonalnego, głosi, że procesy społecznego

podziału pracy, urbanizacji, industrializacji, specjalizacji, „uzawodowienia" wszelkich
rodzajów działalności ludzkiej, wzrostu ruchliwości społecznej ludności (horyzontalnej, jak i
wertykalnej), rozrostu wielkich organizacji i związków - prowadzą nieubłaganie do zaniku
społeczności lokalnych z powodu transferu funkcji przez inne formy instytucji i organizacji.
W miejsce terytorialnych form organizacji społecznej wkraczają formy organizacji
zawodowej, zrzeszenia i związki. Istniejące jeszcze jakieś elementy czy ślady - przejawy
dawnych, bogato rozwiniętych form życia społeczności lokalnych to już tylko przeżytki.

F1echter, dz. cyt., s. 399-400.

R. Redfie1d, The Folk Culture of Jucatan, Chicago 1941.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 147

Teoria społeczeństwa masowego stała się dość popularna w latach pięćdziesiątych i

sześćdziesiątych w Ameryce i krajach Europy Zachodniej. W dalszym ciągu głosi ona, iż
zaawansowana industrializacja i urbanizacja prowadzi do upadku społeczności lokalnych,
jednakże uzasadnienia tego procesu zmieniają się nieco w stosunku do poglądów Redfielda
czy Durkheima. Rozwija je względnie najpełniej Wiliam Kornhauser

. Stwierdza on przede

wszystkim, iż społeczeństwo masowe to określony model stosunków społecznych, które
mogą zachodzić w całym społeczeństwie globalnym lub w jego części. Ów model
charakteryzuje się tym, że zbiory jednostek są związane ze sobą tylko poprzez
podporządkowanie wspólnej władzy, przede wszystkim państwowej, a jednostki nie są
połączone bezpośrednio jedna z drugą w różnych niezależnych grupach. W takim
społeczeństwie większość instytucji jest tak zorganizowana, aby mieć do czynienia z
agregatami ludzkimi, w których uwzględnia się przede wszystkim podobieństwo, a nie
różnice między jednostkami. Instytucje i formalne organizacje są tak ukształtowane, by mieć
wielki, „masowy” charakter, obsługiwać lub zrzeszać wielkie liczby ludzi i kierować nimi. W
przeciwieństwie do społeczeństwa opartego na grupach lokalnych nie podtrzymuje ono
spontanicznie tworzących się społecznych całości ani komunalnych struktur, ale przez
formalne, sprofesjonalizowane przez odpowiednie „centra” kierowane instytucje i organizacje
zaspokaja i pobudza potrzeby wielkich rzesz jednostek Zanikają też wiejskie społeczności
lokalne, gdyż wieś przestaje być izolowana i samowystarczalna, zostaje podporządkowana
miastu i włączona w rynek krajowy, traci swe dawne funkcje i spójność wewnętrzną.
Jednostki migrujące do miast nie wchodzą ani w żadną społeczność miasta, ani w
subspołeczności,

albowiem

ogromna

liczba

mieszkańców

oraz

specjalizacja

„uzawodowienie” wszelkich form działalności ludzkiej sprawiają, że jednostka może
uczestniczyć tylko w „masowych publicznościach konsumentów”. W miejsce poczucia
przynależności do społeczności lokalnej doświadcza ona pożądanej izolacji i anonimowości.
Stopniowo rozpadowi ulegają grupy oparte na podziałach etnicznych, religijnych, klasowych
oraz terytorialnych.

Społeczeństwo masowe rozsadza dotychczasowe grupy, stwarza wielkie, ogólnokrajowe

instytucje i formalne organizacje wielkiej skali. Selznick ukazuje proces kształtowania się
wielkich organizacji gospodarczych, kulturalnych i innych, które opanowują poszczególne
dziedziny życia społeczeństwa i kraju. Podobnie Riesman diagnozuje codzienność i wzory
życia w „samotnych” tłumach, jakie wytwarza „społeczeństwo masowe”, wysoko
zurbanizowane.

EORIA

„

ZAĆMIENIA

”

Ani entuzjazmu zwolenników, ani pesymizmu krytyków społeczeństwa masowego nie

podzielają autorzy, których można określić jako przedstawicieli teorii „zaćmienia”, jak ją
niektórzy z nich nazywają. Mowa jest przede wszystkim o dwóch wybitnych badaczach
społeczności lokalnych: R. L. Warrenie i M. R. Steinie.

R. L. Warren nie podziela poglądu o rozpadzie i zaniku społeczności lokalnych.

Zaprzecza wprost temu, pisząc: „[...] społeczność lokalna nie zamiera jako efektywna grupa
[...]”

, ale zmienia swą strukturę i funkcje, dostosowuje się do współczesnego rozwoju.

Podlega procesowi specjalizacji, który zachodzi w całym społeczeństwie. Owe zmiany
strukturalno-funkcjonalne w społecznościach lokalnych dadzą się najlepiej przedstawić w
terminach koordynacji, która dokonywać się może na osi koordynacji pionowej lub na osi
koordynacji poziomej. Oś wertykalnej koordynacji polega na wzroście zależności różnych

W. Kornhauser, Mass Society, [w:] International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. X, New York 1968,

s. 58-64 oraz tenże, The Politics of Mass Society, Glencoe 1959.

Warren, dz. cyt., s. 31-48

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 148

terenowych organizacji, zrzeszeń, placówek od ich ogólnokrajowej nadbudowy. Koordynacja
wertykalna - pionowa, ukazuje, jak dana osoba zależy od wyspecjalizowanej grupy
(organizacji, instytucji, placówki), ta zaś od szerszej - regionalnej, następnie prowincjonalnej,
państwowo-narodowej. Koordynacja pozioma polega zaś na zgodnym połączeniu wszystkich
organizacji, zrzeszeń, związków, instytucji i placówek działających na danym terenie.
Stosując wymienione koncepcje koordynacji, Warren stwierdza, że koordynacja horyzontalna
jest coraz mniej znacząca, natomiast koordynacja wertykalna coraz bardziej się rozbudowuje,
uściśla i dominuje. Można nawet mówić o konflikcie między koordynacją wertykalną a
koordynacją horyzontalną, gdyż ta pierwsza podporządkowując sobie własne komórki
organizacyjne, dąży do realizacji celów danej organizacji, a nie kieruje się interesami
lokalnymi danej miejscowości. Ta sprzeczność czy dysharmonia występuje w szczególności
w zakresie przywództwa, kierownictwa i przywódców. Przywódcy wyspecjalizowanych
placówek (organizacji) są - jak pisze Warren - „zadaniowo” zorientowani, kierują się
osiągnięciem celów organizacyjnych, natomiast przywódcy lokalni są nastawieni na
zaspokojenie potrzeb danej miejscowości, całej ludności, okolicy. Występują między nimi
konflikty, brak zgodności. Drogą prowadzącą do zmian byłaby polityka i program
wzmocnienia koordynacji horyzontalnej. Na razie jest ona przyćmiona, zasłonięta przez
integrację pionową - wertykalną; również społeczność lokalna jest przyćmiona przez procesy
integracji wertykalnej dokonujące się w strukturze całego społeczeństwa.

Nieco inaczej kierunek zmian społeczności lokalnych diagnozuje M. R. Stein. Postanowił

on poddać analizie i na nowo zinterpretować ważniejsze badania monograficzne
przeprowadzone w Ameryce

. Doszedł do wniosku, iż analizują one społeczne implikacje

trzech wielkich procesów społecznych: industrializacji, urbanizacji i biurokratyzacji. Zmiany
zachodzące w społecznościach lokalnych można określić jako wzrastającą zależność, a z
drugiej strony zmniejszającą się autonomię lokalną. Wzrost wzajemnej zależności jednostek,
osób, jak też różnych zrzeszeń i instytucji wyraża się w kształtowaniu się różnych okręgów
miejskich, metropolitalnych, dominujących centrów dyspozycji, postępu technicznego,
kulturalnego czy gospodarczego, od których grupy lokalne stają się zależne. Podobnie
również poszczególne instytucje, organizacje, placówki w terenie są od siebie wzajemnie
uzależnione, ale jeszcze bardziej od swych bezpośrednio i pośrednio zwierzchnich jednostek
organizacyjnych, które nimi kierują. W ten sposób społeczność lokalna w wyniku
wymienionych procesów ulega „zaćmieniu", ale nie rozpada się. Przy odpowiedniej polityce
społeczności lokalne mogą nadal funkcjonować jako korzystne i potrzebne formy organizacji
społecznej.

EORIA SPOŁECZNOŚCI

„

BEZLOKALNYCH

”

Przemiany

społeczności

lokalnych

społeczeństwach

zurbanizowanych

są

diagnozowane jeszcze inaczej. Zwolennicy interakcyjnej koncepcji ujmowania rzeczywistości
sformułowali teorię głoszącą, iż we współczesnym świecie cywilizacji miejskiej społeczności
lokalne - w przeciwieństwie do dawnych społeczności wiejskich i miejskich - podlegają
procesowi specjalizacji, tj. powstawania wielu różnych społeczności o określonych wąskich
celach, a nadto tracących jednocześnie swój lokalny zasięg i charakter. Mieszkaniec miasta
jest włączony w szereg różnych społeczności i czas, dawniej spędzany w jednej tylko grupie
lokalnej, musi rozdzielić między wiele wyspecjalizowanych społeczności. Skład tych
społeczności nie pokrywa się, mają one różne zasięgi przestrzenne, a co więcej - występują

M. R. Stein, The Eclipse of Community: An Interpretation of American Studies, Princeton 1960. Konkluzja

Steina po analizie wielkich dzieł monograficznych brzmi dosłownie: „There is one underlying community trend
to which all three of the studies refer. That is the trend toward increased interdependence and decreased local
autonomy” (s. 107).

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 149

konflikty między tymi wyspecjalizowanymi jednostkami.

Zwolennicy tych poglądów określają przynależność jednostki do różnych grup celowych

jako przynależność do społeczności, oczywiście o zmienionym charakterze, albowiem dawna
„jedna” tylko grupa lokalna przybrała charakter krzyżujących się ze sobą czy też
skoordynowanych, ale wyspecjalizowanych organizacji. Te „społeczności” są „bezlokalne”,
gdyż nie ograniczają się do określonego, wyodrębnionego obszaru. Kierunek przemian
społeczności

lokalnych

polegałby

rozpadzie

dawnej

wielofunkcyjnej,

wszechorganizacyjnej, terytorialnej społeczności lokalnej na wiele „wyspecjalizowanych
społeczności”, które działają na różnych obszarach, ale są różne, odmienne w poszczególnych
miejscowościach czy w poszczególnych regionach.

Ray Pahl i Elisabeth Both uzasadniali tę diagnozę wynikami badań empirycznych

. Taka

diagnoza jest w dużym stopniu rezultatem redukcji badań do analizy wyłącznie stosunków
społecznych i zapoznania zagadnień struktury i organizacji grupy. Przedstawiciele koncepcji
social network nie dostrzegają instytucji, organizacji, zrzeszeń i związków oraz ich
koordynacji jako strukturalnego i organizacyjnego aspektu grupy albo sprowadzają go
wyłącznie do siatek stosunków między jednostkami. Bez uzasadnienia nazywają i traktują
układy stosunków danego typu, np. przyjacielskich czy znajomości, jako „społączność”.

W badaniach osiedli mieszkaniowych w wielkich miastach wykazano, że siatki różnych

stosunków społecznych: sąsiedzkich, koleżeńsko-przyjacielskich, znajomości, układają się
często w wyodrębnionych jednostkach urbanistycznych (domu, zespole domów, osiedlu,
dzielnicy) w intensywne, „zagęszczone” struktury tych stosunków i określają obszar
kształtującej się społeczności osiedlowej czy dzielnicowej. Pogląd E. Both, iż są to non-place
communities, nie znajduje więc potwierdzenia

EORIE TRANSFORMACJI

Najczęściej zmiany społeczności lokalnych diagnozowane są w kategoriach

transformacji, przekształcenia, zmian strukturalnych. Najbardziej wyraźnie taki pogląd
sformułował Morris Janowitz, który stwierdza, iż istnienie i przynależność do społeczności
lokalnych ma charakter uniwersalny. We współczesnych społecznościach wzrost
industrializacji przekształca tradycyjne więzi i formy przynależności do społeczności
lokalnej, ale ich nie likwiduje. Dominującym trendem w zakresie przenikania miejskich
wzorów życia jest wzrost znaczenia przynależności zawodowej, zrzeszeń, związków w
wiązaniu jednostki z narodem i społecznością polityczną. Społeczności lokalne są
koniecznymi pośrednimi jednostkami, nieodzownymi dla ekonomicznego rozwoju, społecznej
stabilizacji oraz administracyjnego i politycznego ustroju, występującymi w różnych
częściach świata

W innych pracach M. Janowitz wykazuje żywotność sąsiedztwa w warunkach miejskich,

dowodząc, że ma tu ono jedynie wyspecjalizowany charakter, bardziej dobrowolny i
ograniczony. Funkcjonowanie społeczności lokalnych wspiera się nie tylko na sąsiedztwie,
ale przede wszystkim na różnych związkach i zrzeszeniach celowych.

Ta transformacja ujmowana jest jeszcze w innych terminach i innych wymiarach. Louis

R. Pahl, Patterns of Urban Life, London 1970; E. Both, Family and Social Network, London 1968.

Powołuję się na Nowe osiedla mieszkaniowe. Ludność - środowisko mieszkalne — życie społeczne, red. J.

Turowski, Warszawa 1976, s. 212 oraz L. Carey, R. Mapes, The Sociology of Planning, London 1972; H.
Jennings, Societies in the Manking, London 1962. Krytykę koncepcji non-place communities przedstawia
również M. P. Effrat w The Community: Approaches and Applications, s. 20.

M. Janowitz, Introduction: Converging Perspectives in Community Analysis, [w:] Community Political

Systems, ed. by M. Janowitz, Glencoe, III. 1961, s. 13-19.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 150

Wirth podkreśla, że społeczność lokalna w świetle większości poglądów socjologicznych jest
traktowana jako posiadająca dwa aspekty: terytorialną bazę - przestrzeń, oraz konstelację
instytucji działających na danym obszarze. Ze swej strony proponuje, aby w aspekcie socjo-
psychologicznym mówić o konstelacji nie tyle instytucji, ile typów osobowości, do których w
ostateczności sprowadzają się różnice między miejskim i wiejskim sposobem życia. Kierunek
przemian polegałby na przechodzeniu od środowiska z wiejskim typem osobowości do
społeczności z miejskim typem osobowości. Podziela też pogląd MacIvera, który bardziej
dokładnie diagnozuje przemiany społeczności lokalnych w społeczeństwach rozwiniętych
gospodarczo, jako przejście od typu organizacji opartej na stosunkach pokrewieństwa, pozycji
i zalążkowym podziale pracy do typu organizacji społecznej, którą charakteryzują: postęp
technologiczny, ruchliwość społeczna, wzrost specjalnych grup celowych, formalnej
społecznej kontroli. Społeczność lokalna uzyskuje w dzisiejszym społeczeństwie nowe
znaczenie i charakter, ale rodzi też nowe problemy

. Badania Piotra Kryczki wskazują na

żywotność przestrzennych odniesień mieszkańców osiedli mieszkaniowych w wielkim
mieście, przede wszystkim na bogactwo powiązań sąsiedzkich (sąsiedztwa: świadczeniowe,
ograniczone, konwencjonalne, poinformowane, solidarnościowe, towarzysko-przyjacielskie)
oraz wpływ tych powiązań na funkcjonowanie lokalnej opinii społecznej

Ta transformacja określana jest często w terminach dychotomii, jako zacieranie się różnic

między wsią a miastem, oraz koncepcji continuum, stwierdzającej występowanie w
rzeczywistości społecznej wiejsko-miejskich elementów w budowie społeczności lokalnej, jak
i innych tworów społecznych. Jak słusznie zauważa P. Mann, w ramach tej koncepcji „idealne
typy” wsi i miasta są podstawą odnoszenia zmian, jakie są stwierdzane w określonym czasie
w określonych społecznościach. P. Mann przytacza osiem różnic między wsią a miastem
(sformułowanych

przez

Sorokina

Zimmermana)

albo

osiem

modelowych

charakterystycznych cech wsi i miasta i reinterpretując wyniki różnych badań ukazuje
zmniejszanie się różnic pod każdym z tych względów między współczesnymi wsiami a
współczesnymi miastami

M. B. Sussmann i S. Riemer w innych kategoriach pojęciowych analizują kierunek

transformacji społeczności lokalnych. Sussman powołuje się na wyniki badań z zakresu
socjologii miasta i neguje poglądy o wypieraniu primary group relations przez secondary
group relations we współczesnym mieście

. S. Riemer na podstawie własnych badań

stwierdza, iż kontakty bezpośrednie, pierwotne, nie są wypierane przez kontakty pośrednie,
rzeczowe, funkcjonalne, w których występują jednostki jako wykonawcy określonych ról.
Wykazuje, iż niektóre kategorie ludności miejskiej tkwią w szczególności w kontaktach
bezpośrednich, osobowych, a w tym w sąsiedzkich (kobiety bardziej niż mężczyźni, dzieci
bardziej niż dorośli). Różne są też strefy najczęstszych kontaktów na obszarze miasta dla
poszczególnych kategorii ludności. Primary relations - stosunki osobowe rozwijają się w
rodzinie, sąsiedztwie, w miejscu pracy. A zatem przemiany społeczności lokalnych zmierzają
w kierunku wzrostu stosunków rzeczowych, wtórnych, umownych, które są zarazem
„okresowe” i „zadaniowe”, ale współistnieją one zawsze ze stosunkami osobowymi, które nie
zanikły i nie zanikną. Współczesna rzeczywistość, zdaniem Riemera, jest rzeczywistością
tertiary groups, tzn. grup, które nie są ani „pierwotne”, ani „wtórne”, ale mają cechy i
elementy jednych i drugich, lecz nie pokrywają się z nimi. Są to grupy składające się z
bezimiennych jednostek lojalnych w stosunku do masowych procesów i publiczności

. One

L. Wirth, Towards a Definition of the Local Community, [w:] Modern Sociology. Introductory Readings, ed.

by E.P. Worsley, Harmondsworth, Middlesex 1978

, s. 411-413

Zob. P. Kryczka, Społeczność osiedla mieszkaniowego w wielkim mieście. Ideologie i rzeczywistość,

Warszawa 1981.

Mann, dz. cyt., s25-71

Structure and Analysis, ed. by M. B. Gussman, New York 1959, s. 11.

S. Riemer, Urban Personality - Reconsidered, [w:] Community Structure and Analysis, s. 443.

Jan Turowski

Społeczności lokalne

Strona | 151

też wypełniają społeczności lokalne.

Bardzo zbliżona do tej koncepcji jest diagnoza zmian w kategoriach stosunków

społecznych, głosząca, iż dla przedindustrialnych społeczności lokalnych charakterystyczna
była symbioza stosunków osobowych i stosunków funkcjonalnych, rzeczowych. Stosunki
pokrewieństwa, sąsiedzkie, przyjaźni, znajomości zlewały się ze stosunkami służbowymi,
handlowymi, wymiany itp. W społecznościach profesjonalnych, uprzemysłowionych i
zurbanizowanych następuje oddzielenie tych dwóch typów stosunków społecznych od siebie i
dominacja stosunków funkcjonalnych nad osobowymi, oczywiście zarówno w skali
społeczności lokalnej, jak i w skali społeczeństwa

. Ten sam kierunek zmian diagnozowany

jest w kategoriach „środowiska społecznego”, bezpośredniego i pośredniego, czy też w
kategoriach tzw. życia prywatnego (Privatheit) i sfery życia publicznego (Öfjentlichkeit) - w
ujęciu H. P. Bahrdta

Wszystkie te wersje teorii transformacji stwierdzają: 1) uniwersalny charakter

społeczności lokalnych; 2) rozpad tradycyjnej, tj. nieformalnej, sąsiedzko-krewniaczej
organizacji społeczności lokalnej; 3) utrzymywanie się jednak w pewnym zakresie tych
tradycyjnych elementów; 4) wzrost roli i znaczenia formalnych organizacji i zrzeszeń, a
zatem współistnienie nieformalnej struktury z dominującą formalną organizacją społeczności
lokalnej; 5) rozszerzającej się zarówno terytorialnie, jak i liczebnie w stosunku do grup
lokalnych z epoki przedindustrialnej; 6) różnicowanie się miejskich społeczności lokalnych
na małomiejskie i wielkomiejskie zbiorowości terytorialne, oparte na różnego rodzaju
formach samorządu terytorialnego.

Zob. P. Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s. 301 i n.

H. P. Bahrdt, Die moderne Grossstadt, Hamburg 1961; tenże, Humaner Städteban, Hamburg 1969.