Jan Turowski - „Socjologia: wielkie struktury społeczne”

Rozdział IX - Przemiany struktury klasowej i warstwowej w społeczeństwie współczesnym

1. Zmiany struktury klasowej i warstwowej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych

- teoria trwałości klasowego podziału

- teoria równowagi interesów

- teoria dekompozycji struktury klasowej i instytucjonalizacji konfliktu

- teoria nieadekwatności koncepcji klas

2. Stanowisko teoretyczne w ujmowaniu przemian struktury klasowej w krajach socjalistycznych

- stanowisko doktrynalne

- teoria dekompozycji struktury klasowej

- teoria nieadekwatności marksistowskiej koncepcji klas

3. Badania nad uwarstwieniem społecznym w Polsce

4. Wnioski

Ad. 1. Zmiany struktury klasowej i warstwowej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych.

a). Teoria trwałości klasowego podziału.

Teoria ta głosi pogląd, że mimo ogromnych przemian, które zaszły w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, podział na klasy utrzymuje się nadal.

Wskazano w tej teorii także dwa procesy przemian struktury klasowej:

• przekształcenie kapitału tzw. rzeczowego w kapitał akcyjny;

• koncentracja kapitału akcyjnego w rękach nielicznej warstwy, i wzrost liczby ludności tracącej samodzielne miejsca pracy (warsztaty), na rzecz zatrudnienia się w wielkim zakładzie prowadzonym przez spółkę akcyjną.

b). Teoria równowagi interesów.

Teoria ta zwana jest także teorią sił przeciwdziałających, czy też grup nacisku, i głosi, że stosunki między klasami uzyskały stan równowagi. W XX wieku własność środków produkcji przeszła we władanie akcjonariuszy, i stała się dostępna wszystkim.

Panowanie polityczne oddzieliło się od panowania ekonomicznego, które rozproszyło się między grupy interesów. Grupy te jako grupy nacisku wywierają wpływy, równoważąc się wzajemnie, na władze administracyjne, polityczne, osiągając różnego rodzaju kompromisowe decyzje. Przedstawicielami tej teorii są m.in. D. Riesman, D. B. Truman.

c). Teoria dekompozycji struktury klasowej i instytucjonalizacji konfliktu.

Wg tej teorii zmiany ewolucyjne i programowe w rozwoju gospodarczym doprowadzają w krajach kapitalistycznych do dekompozycji klas społecznych i przekształcenia się w strukturę warstw społecznych oraz do opanowania konfliktów klasowych.

Wg Dahrendorfa w rozwiniętych społeczeństwach industrialnych dokonuje się dekompozycja kapitału - z instytucji indywidualnej własności prywatnej we własność akcyjną - kapitał uspołeczniony. Akcjonariusze ni posiadają własności „rzeczowej”, tracą też wpływy we władzy, a produkcją kierują menadżerowie. Akcjonariusze różnią się między sobą pod względem posiadanych akcji, oraz pod względem odrębności interesów.

Kapitał menedżerski zdobywa zyski nie przez wyzysk, lecz przez udoskonalenia techniczne, produkcyjne i zwiększanie skali produkcji.

Klasa robotnicza rozpada się na grupy zawodowe obiektywnie (w zakresie wykonywanych czynności) i świadomościowo ( w zakresie poczucia łączności zawodowej).

Następuje wzrost i dominacja przedstawicieli klasy średniej, którzy tworzą różne grupy pracowników umysłowych, o różnym poziomie wykształcenia i kwalifikacji, wykonujących różne zawody; nie istniej między nimi żadne poczucie łączności ani przejawy wspólnego działania.

Wg Dahrendorfa następuje także wzrost ruchliwości wertykalnej międzygeneracyjnej a przede wszystkim wewnątrzgeneracyjnej, kiedy całe pokolenie przechodzi do innych grup społeczno-zawodowych niż te, do których należeli rodzice. Ewentualne konflikty klasowe rozwiązywane są przez współzawodnictwo między jednostkami wyższe pozycje w obrębie jednej grupy zawodowej.

W obecnych rozwiniętych krajach kapitalistycznych nastąpiła instytucjonalizacja konfliktu polegająca na przyznaniu pracownikom prawa do strajku oraz obowiązujące procedury arbitrażowe w przypadku sporów między pracodawcami czy zarządami zakładów pracy a pracownikami.

Wszystkie te czynniki Wg Dahrendorfa wpłynęły na destrukturalizację klas i wzrost znaczenia w strukturze społecznej grup społeczno-zawodowych i warstw społecznych.

d). Teoria nieadekwatności koncepcji klas.

Orientacje te uzasadniały nieadekwatność koncepcji klas społecznych w badaniu i wyjaśnianiu zjawisk nierówności społecznej w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych.

Marcusi mówił, że XX wieczne postindustrialne społeczeństwo kapitalistyczne staje się jednowymiarowe, masowe, względnie homogeniczne. Jednostka żyje i działa w masowych publicznościach, pracuje w wielkich instytucjach, w podobnych warunkach, mniej więcej jednakowo zarabia, podobnie spędza czas wolny, podobnie się ubiera, utrzymuje się z pracy najemnej.

Transformacja do tego typu społeczeństwa podważyła podstawy i formy konfliktów klasowych w porównaniu za stanem w wieku XIX. W obecnym jednowymiarowym społeczeństwie związki zawodowe i partie pracy zintegrowały się z istniejącym ustrojem społeczno-gospodarczym i polityczną.

Habermans stwierdził, że w XX wiecznym społeczeństwie na nierówność społeczną nie ma wpływu własność, która wcześniej wiązała się z pozycją społeczną, determinowała udział w cenionych społecznie dobrach. Obecnie zajmowanie wysokich pozycji nie wiąże się z posiadaniem dużego kapitału.

Trzeba tu także zaznaczyć, że rodzina nie przenosi pozycji na swych potomków jak to było w wieku XIX. Teraźniejsze czasu spowodowały, że pozycja zależy od zawodu, stanowiska, wykształcenia. Nierówności uwarunkowane są więc czynnikami obiektywnymi, świadomościowymi dla uwarstwienia społecznego.

Ad. 2. Stanowisko teoretyczne w ujmowaniu przemian struktury klasowej w krajach socjalistycznych.

a). Stanowisko doktrynalne.

W latach 50tych w krajach socjalistycznych przyjęto jako oficjalny i obowiązujący pogląd, że w krajach demokracji ludowej rewolucja socjalistyczna zniosła główny konflikt klasowy. W Polsce przeobrażenia tego miała dokonać reforma rolna z 1944 i nacjonalizacja przemysłu z roku 1946.

W wyniku tej reformy miały pozostać tylko klasy nieantagonistyczne, tj. klasa robotnicza zatrudniona w zakładach pracy, lub spółdzielniach należących do państwa, klasa chłopska (miała być tolerowana tylko do czasu kolektywizacji), oraz inteligencja, czyli klasa nieprodukcyjna.

b). Teoria dekompozycji struktury klasowej.

Koncepcja doktrynalna odrzucona została po nieudanych próbach kolektywizacji. Koncepcja ta nie pozwalała ująć w kategoriach klas społecznych inteligencji oraz różnych kategorii pracowników umysłowych. Wyróżniono więc różne rodzaje warstw społecznych: urzędniczą, inteligencji technicznej, itp., co jednak nie pozwalało wyjaśnić nowych nierówności związanych z udziałem we władzy, przynależnością partyjną.

W klasie chłopskiej wyróżniono klasy m.in. kułaków, biedoty wiejskiej, klasę średnio, i mało rolnych. Widoczne jest tu tworzenie klas w klasie.

Uspołecznienie własności środków produkcji nie spowodowało rozpadu struktury klasowej, dokonano więc rewizji teorii doktrynalnej.

W. Wesołowski stwierdził, że ewolucja struktury klasowej polega na ujednolicaniu się stosunku różnych grup ludności do środków produkcji, i zmniejszaniu się roli tego stosunku jako determinanty innych cech położenia społecznego. Społeczne zróżnicowanie jest pod względem cech bardziej autonomicznych tj. dochodów, wykształcenia, prestiżu itp.

Podział klasowy wg tych teorii ujawnia się tylko przy głębszych konfliktach na skalę państwową; na co dzień natomiast widoczne są różnice charakterystyczne dla podziału warstwowego.

c). Teoria nieadekwatności marksistowskiej koncepcji klas.

Wg S. Ossowskigo koncepcje ekonomiczne a w szczególności koncepcje marksistowskie są nieadekwatne w wyjaśnianiu nierówności społecznych w XX wiecznych społeczeństwach, a przede wszystkim w krajach socjalistycznych, socjalistycznych których zmieniły się stosunki produkcji odpowiedzialne za kreowanie się klas społecznych

W miejsce gospodarki rynkowej wprowadzono centralne planowanie, zlikwidowano konkurencję, a dystrybucja dochodu narodowego zakresie konsumpcji poddała została odgórnie regulowanemu systemowi płac.

Zróżnicowanie społeczeństw współczesnych występuje w postaci uwarstwienia społecznego, uwarunkowanego szeregiem czynników społeczno-gospodarczych i kulturowych.

Ad. 3. Badania nad uwarstwieniem społecznym w Polsce.

Badania nad zmianami w ocenie różnych grup społeczno-zawodowych przez społeczeństwo polskie po II wojnie wykazały, że zawód, stanowisko w zawodzie oraz wymagane kwalifikacje związane z zawodem stanowią główne wskaźniki przynależności warstwowej, i, że ludzie właśnie ze względu na te kryteria oceniają się jako społecznie wyżsi, lub niżsi.

Mechanizmy psychospołeczne funkcjonujące w procesach uwarstwowienia społecznego:

• mechanizm idealizacji - im dalej jest się od cenionego zawodu, tym przychylniejsze o nim opinie;

• mechanizm obronny - trzeba niżej oceniać swoje pozycje, by uchronić stan posiadania przed ewentualnymi atakami, czy próbami pogorszenia;

• ocena własnej sytuacji rzutuje na ocenę sytuacji innych zawodów i stanowisk;

• w porównaniu swej sytuacji, i ocenie swych pozycji ludzie odnoszą swoją sytuację do sytuacji innych grup zawodowych lub stanowisk w zawodzie, oraz do swej sytuacji z przeszłości (teoria grup odniesienia).

Badania nad aktualnym stanem uwarstwienia i jego uwarunkowaniami zapoczątkowane w 1958 roku

Pierwszy okres badań (lata 60) dał podstawę do pewnych ogólnych ustaleń:

• niezależnie od dużego rozczłonkowania grup społeczno-zawodowych w świadomości społecznej występuje ich całościowe ujęcia traktowane jako warstwy społeczne: inteligencja (ceniona najwyżej), robotnicy wykwalifikowani, następnie rzemieślnicy, rolnicy, urzędnicy administracyjni, a na końcu robotnicy niewykwalifikowani;

• kryteriami oceny, którymi kierowali się respondenci: kwalifikacje, wykształcenie, uzyskiwane dochody, znaczenie danego zawodu dla społeczeństwa, i szacunek jakim obdarzani są członkowie warstw;

Drugi okres badania (lata 1970-1980) rozwinięto o badania związane z warunkami życia, płacami, warunkami pracy, konsumpcją, jakością życia. Badania te zmierzały do wyjaśnienia procesów wewnętrznego rozwarstwienia jakie zachodzą w strukturze klasowej w związku z socjalistycznym rozwojem społeczno gospodarczym.

Wg Marii Jarosz mimo egalitarnych zasad polityki państwa socjalistycznego nierówności społeczne nasiliły się i to przede wszystkim na trzech płaszczyznach:

• nierówności między wsią a miastem - w zakresie materialnych warunków bytu, struktury dochodów, poziomu konsumpcji, itp.

• nierówności branżowych - wysokie zarobki i socjalne korzyści zatrudnionych w przemyśle, budownictwie, transporcie w stosunku do innych działów gospodarki;

• w płaszczyźnie regionalnej - wysokość dochodów i poziom życia dwukrotnie i więcej wyższe w województwach najbardziej zindustrializowanych i zurbanizowanych w porównaniu z najsłabiej rozwiniętymi.

Ad. 4. Wnioski.

Patrząc na wszystkie wymienione teorie przemiany struktury klasowej i warstwowej dochodzę do wniosku, że najbardziej adekwatna do współczesnych rozwiniętych społeczeństw jest koncepcja Ralpha Dahrendorfa, słusznie uwzględniająca wszystkie aspekty życia społecznego. Teoria o wzroście i dominacji klasy średniej dla nikogo nie powinna być już zaskoczeniem, bo stało się to już praktycznie faktem. Może jeszcze nie w naszym kraju, ale w innych bardziej rozwiniętych możemy to zobaczyć na własne oczy. Jak zwykle jest to moje skromne zdanie.

---