K. Kluzowa, „Ludność” w: Encyklopedia socjologii.

Ludność - ogół mieszkańców określonego terytorium, wyodrębniony na podstawie kryteriów geograficznych, administracyjnych lub społeczno-ekonomicznych. Także zbiorowość o określonych cechach, np. ludność rolnicza, czynna zawodowo, w wieku poprodukcyjnym, itd. (tzw. subpopulacje).

Dokonując analizy należy ustalić czy używamy kryterium formalnego zamieszkania (ludność zamieszkała, de iure) czy bierzemy pod uwagę również osoby przebywające na danym terytorium faktycznie w momencie dokonywania badania (ludność ocecna, de facto). Aby uniknąć tej różnorodności ujęć, która utrudnia porównania międzynarodowe, Biuro Statystyczne ONZ zaleca stosowanie pojęcia tzw. międzynarodowej konwencjonalnej ludności całkowitej, czyli ludność obecną w kraju w momencie przeprowadzania spisu, osoy przebywające za granicą, a także marynarze floty handlowej, czasowo nieobecni w kraju (nie zalicza się cudzoziemców).

Podstawwoe komponenty zmian ludnościowych

Populacja zamknięta - liczba ludności na końcu badanego okresu jest równa liczbie ludności na początku tego okresu powiększonej o przyrost naturalny, czyli różnicę między występującymi w tym czasie urodzeniami i zgonami.

Populacja otwarta - liczba ludności na końcu badanego okresu jest równa liczbie ludości na początku tego okresu powiększonej o przyrost naturalny oraz przyrost wędrówkowy, czyli różnicę między liczbą imigrantów i emigrantow.

ROZRODCZOŚĆ: rodność i płodność. Rodność - natężenie urodzeń w badanej populacji w określonym czasie, mierzone za pomocą współczynnika urodzeń (stosunek l. Urodzeń żywych do średniej liczby ludności). Płodność - natężenie urodzeń żywych w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym (15 - 49 lat).

Płodność rzeczywista jest z reguły niższa od płodności fizjologicznej, co wynika z norm społeczno-kulturowych.

Tradycyjny wzorzec rozrodczości - oparty na płodności naturalnej, wykluczający stosowanie jakichkolwiek sposobów ograniczania liczby urodzeń.

Nowoczesny wzorzec rozrodczości - powiązany z przemianami modernizacyjnymi współczesnych społeczeństw; niewielkie natężenie urodzeń w populacji, dominacja małodzietności w rodzinach, koncentracja urodzeń w pierwszych latach małżeństwa.

Prognozy na przyszłość: w krajach rozwijających się (jak dziś w rozwiniętych) zawężona reprodukcja ludności --> szybki przyrost odsetka ludzi starych.

UMIERALNOŚĆ: natężenie zgonów występujących w określonej populacji w określonym czasie. Biologiczne uwarunkowania: płeć i wiek. Przed transformacją demograficzną umieralność kobiet była większa niż mężczyzn. Dziś - nadumieralność mężczyzn.

Ryzyko zgonu jest największe zaraz po przyjściu na świat oraz w okresie starości.

Przyczyny zgonów: w społeczeństwach tradycyjnych - choroby zakaźne i pasożytnicze, choroby ukł. oddechowego oraz przyczyny gwałtowne. W społeczeństwach zmodernizowanych - choroby cywilizacyjne (ukł. krążenia, nowotworowe). Jednak we wszystkich społeczeństwach występuje zjawisko wielopłaszczyznowej promocji zdrowia, które osłabia konsekwencje zagrożeń cywilizacyjnych.

Przedłużanie trwania ludzkiego życia (wg przeciętnego daleszego trwania życia noworodka). Ma się większą szansę gdy jest się kobietą i żyje w kraju rozwiniętym gospodarczo (socjalna nierówność wobec śmierci - osoby z grup o wyższym statusie społ-ekon charakteryzują się mniejszą umieralnością).

ZAWIERANIE I ROZPAD MAŁŻEŃSTW: wywierają wpływ przede wszystkim na poziom rozrodczości. Wybór małżeństwa jako drogi życiowej zwiększa szanse na realizowanie zadań prokreacyjnych. Małżeństwo - środowisko prokreacji. Rozwód - ograniczenie liczby urodzeń.

Umieralność: dłużej żyją osoby pozostające w związku małżeńskim niż osoby samotne, szczególnie wśród mężczyzn.

Struktura ludności

Cechy biologiczne: płeć i wiek.

W każdej populacji jest nadwyżka urodzeń męskich w stosunku do żeńskich, ale również wyższa jest umieralność mężczyzn w starszych grupach wiekowych niż kobiet, co wyrównuje proporcje.

Wraz ze wzrostem liczby urodzeń - populacja ulega odmłodzeniu, wraz ze spadkiem liczby urodzeń - populacja się starzeje.

Miary struktury ludności wg płci: współczynnik femiizacji i współczynnik maskulinizacji. W skali całego świata występuje przewaga liczebna mężczyzn nad kobietami.

Różne kryteria struktury ludności wg wieku:

• kryterium chronologiczne - wg rocznika urodzenia

• kryterium biologiczne - stopień dojrzałości biologicznej

• kryterium ekonomiczne - zdolność do udziału w procesie pracy

Miary struktury ludności wg wieku: współczynniki młodości i starości demograficznej, indeksy młodości i starości demograficznej, współczynnik ociążenia demograficznego, mediana wieku, piramida wieku (progresywna, zastojowa lub regresywna struktura wieku).

Stan cywilny. Aspekty:

- formalnoprawny - księgi stanu cywilnego

• faktyczny - na podstawie oświadczeń

Kategorie stanu cywilnego: wolny, małżeński, wdowi, rozwiedziony, separowany.

We wszystkich populacjach dominują osoby w stanie małżeńskim, ale wiek wstępowania w związek małżeński jest zróżnicowany (w krajach słabiej rozwiniętych wcześniej). W wielu populacjach występuje przewaga liczbowa wdów nad wdowcami (mniejsza umieralność kobiet).

Miejsce zamieszkania. Podział na regiony demograficzne (Afryka, Azja) albo na jednostki osadnicze (miasto, wieś). W regionach z problemami społeczno-ekonomicznymi żyje ponad ¾ ludności kuli ziemskiej, a co 5ty mieszkaniec w regionach rozwiniętych. Ponad połowa ludności świata mieszka jeszcze w obszarach nie zaliczanych jako miejskich, ale proces ten jest bardzo dynamiczny - w 1800 roku zaledwie 3% ludności świata mieszkało w miastach, w 1998 już 44%! W krajach rozwijających się, gdzie tempo przyrostu ludności jest wysokie a poziom urbanizacji niski, obserwuje się szybki wzrost dużych aglomeracji miejskich.

Struktura społeczno-zawodowa: aktywność zawodowa ludności, źródła jej utrzymania i zatrudnienia w poszczególnych sektorach i działach gospodarki.

Wyróżnia się ludność czynną i bierną zawodowo. Trzon czynnej stanowią mężczyźni w wieku produkcyjnym, ale wzrasta stopiń aktywności zawodowej kobiet we wszystkich polualcjach.

Wzrost odestka osób zatrudnionych w sektorach pozarolniczych; w krajach rozwiniętych - w sektorach usługowych (serwicyzacja gospodarki); w krajach rozwijających się - nadal wysoki poz. zatrudnienia w sektorze rolniczym, ale wzrasta nieco zatrudnienie w sektorze przemysłowym i usługowym.

Wykształcenie. Informacje o wykształceniu zbierane są podczas spisów ludności. Najprostsza charakterystyka: odsetek osób mających umiejętność czytania i pisania. W kr. rozwiniętych jest to powszechne i pyta się o poziom wykształcenia. W kr. rozwijających się poziom analfabetyzmu pozostaje wysoki (szczeg. kobiety i regiony wiejskie).

Przynależność do grup rasowych, etnicznych, narodowościowych, językowych i wyznaniowych. Nie ma na kuli ziemskiej takiego kraju, którego ludność byłby pod względem tych cech homogeniczna.

Rozwój ludności

Rozwój ludności w skali świata: początkowo bardzo słaba dynamika wzrostu ludnościowego. Ok. 10 000 r. p.n.e. żyło prawdopodobnie ok. 5-10 mln ludzi. Następnie w ciągu 10tys lat nastąpił 20-30krotny wzrost zaludnienia. W starożytości i średniowieczu nie było istotnych zmian w tempie rozwoju na skutek wielu epidemii i niskiego poziomu sanitarnego. W połowie XVIII wieku żyło na świecie ok. 728mln ludzi. Od tego okresu datuje się wyraźnie szybszy wzrost liczby ludności, spowodowany przede wszystkim spadkiem poziomu umieralności. W 1998 roku ziemię zamieszkiwało ponad 5,9 mld ludności.

Prognozy:

• wg wariantu średniej płodności (najb. prawdopodobny),który zakłada że płodność całkowita ustabilizuje się na poziomie zastępowalności pokoleń, w 2025 liczba ludności wyniesie 8,5 mld, a w 2150 - 11,5 mld. Europa bylaby jedynym kontynentem, na którym zaznaczyłby się spadek bezwzględnej liczby ludności oraz spadek jej udziału w ogólnej liczbie ludności świata (z 9,4% do 3,7%)

• wariant niskiej płodności (1,7 dziecka na statystyczną kobietę) w 2150 liczba ludności spadnie do 4,3 mld

• wariant wysokiej płodności (2,5 dziecka na statystyczną kobietę) w 2150 roku liczba ludności wyniesie aż 28 mld ludzi!

Należy oczekiwać pogłębienia już występującego procesu starzenia się ludności.

---