Co wpływa na liczbę i rozmieszczenie ludności (za: Holzer):

• czynniki przyrodniczo-geograficzne (ukształtowanie terenu, dostęp do wody, klimat);

• czynniki społeczno-ekonomiczne (cele polityki gospodarczej, stan ekonomiczny kraju: społeczeństwa tradycyjne - małe zaludnienie, społeczeństwa nowoczesne - duże zaludnienie w miastach);

• czynniki demograficzne (płodność ludzi, wzorce umieralności).

EKSPLOZJA DEMOGRAFICZNA - nagły, niezwykle szybki przyrost ludności, który jest konsekwencją przyrostu naturalnego większego niż 2% w skali roku. Zjawisko to związane jest z sytuacją w krajach trzeciego świata (niektórzy opowiadają się za nazwą „lawina demograficzna”).

Przyczyny eksplozji demograficznej:

• zachowane są stare wzory płodności (przekonanie ludzi, ze należy mieć dużo dzieci, niestosowanie antykoncepcji);

• rozwój medycyny (spadek umieralności).

EWENEMENT CEJLOŃSKI - zawsze wiązany z eksplozją demograficzną; Amerykanie zaczęli szczepić ludzi środkiem BDT i środkiem przeciw malarii - zastosowanie tych środków spowodowało, że szybko spadła liczba zgonów.

Kraje trzeciego świata - pojęcie stworzył Albert Sauvy dla określenia krajów postkolonialnych, nieuprzemysłowionych.

Skutki eksplozji demograficznej:

1. negatywne:

• wzrost liczby osób, które mogą być narażone na niedożywienie i klęskę głodu;

• niebezpieczeństwo wzrostu bezrobocia;

• spadek poziomu płac;

• wzrost obciążeń państwa;

• jest często źródłem wojny.

2. pozytywne:

• powoduje wzrost aktywności społecznej (idea podobna do idei merkantylistów);

• przyspiesza przeobrażenia społeczne w zakresie ról;

• często powoduje zmianę ustroju.

URBANIZACJA - proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia.

Rodzaje urbanizacji:

• urbanizacja demograficzna - wyraża się w migracji ludzi do miast i koncentracji ludzi w miastach;

• urbanizacja przestrzenna - polega na tym, że obszar miast powiększa się terytorialnie, intensyfikuje się w miastach zabudowa, obszary wiejskie upodabniają się charakterem zabudowy do miast;

• urbanizacja ekonomiczna - polega na tym, że coraz więcej ludzi pracuje w zawodach nierolniczych, jest coraz większa specjalizacja i koncentracja siły roboczej w miastach;

• urbanizacja społeczna - rozpowszechnia się miejsko-przemysłowy styl życia, wieś zaczyna tracić charakter rolniczy i upodabnia się do miasta.

RURALIZACJA MIASTA - uwsienie miasta, proces odwrotny do urbanizacji społecznej wsi.

Luis Wirth pod koniec lat 20. XX wieku opisał cechy miasta:

• przestrzenna segregacja mieszkańców oparta o zróżnicowania rasowe, pozycji społecznej, pochodzenia i sytuacji ekonomicznej (Tworzą się odseparowane dzielnice podzielone pod względem np. rasowym);

• słabe więzi rodzinne i sąsiedzkie;

• segmentacja stosunków społecznych (nasza wiedza o innych nie odnosi się do wszystkich sfer życia, ale np. tylko do sfery zawodowej);

• racjonalność i wyrachowanie;

• przelotne i bezosobowe kontakty;

• anomia (za Durkheim: stan społeczeństwa, poczucie braku norm i reguł jak postępować);

• informacja rozchodzi się za pomocą mass-mediów (na wsi z ust do ust);

• wzrost specjalizacji;

• ostre kontrasty między biedą a bogactwem (miasto jest heterogeniczne);

• każda część miasta jest tak wykorzystywana, aby przynieść maksymalny zysk;

• w stosunkach społecznych dominuje rywalizacja i wzajemna eksploatacja;

• oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania;

• formalne mechanizmy kontroli społecznej (nasze zachowania kontrolują przepisy i instytucje, na wsi nieformalne).

Krytyka Wirtha:

• opisał współczesne wtedy miasto i wieś przedprzemysłową (porównał dwie dziedziny z różnych okresów czasowych);

• nie istnieje jeden styl życia w mieście, bo mieszkańców miast można podzielić na cztery typy:

1. kosmopolici (studenci, intelektualiści) - wolni, dobrze sytuowani, dobrze zarabiający, niezbyt przywiązani do jednego miejsca;

2. samotni i bezdzietni przedstawiciele warstw niższych - po założeniu rodziny przeprowadzają się na przedmieścia;

3. mieszczanie-wieśniacy - ludzie, którzy od pokoleń mieszkają w centrum miasta i traktują go jako swoje podwórko;

4. podproletariat - margines społeczny (bezdomni, bezrobotni, niebieskie ptaki);

• nie zauważył, że w mieście też są więzi społeczne i rodzinne.

KONTRURBANIZACJA - zjawisko odwrotne do urbanizacji; zmniejsza się liczna ludności w miastach i jej koncentracja (proces rozpoczęty w latach 60/70).

Przyczyny kontr urbanizacji:

• kryzys ekonomiczny (paliwowy w latach 70), spadek zaufania do polityków, miasta przestały być atrakcyjne, bo nie było w nich miejsc pracy, ludzie wracali z miast na wieś;

• wzrost przestępczości;

• rozwój komunikacji;

• rozwój przemysłu specjalnego rodzaju (wzrost przemysłu wydobywczego i zbrojeniowego, takich zakładów nie lokuje się w miastach);

• wzrost migracji powrotnych i subwencje dla wsi; lepsza infrastruktura wsi - standard życia na wsi osiągnął standard miasta;

• migracje emeryckie.

MIGRACJA (wędrówka, ruchliwość przestrzenna) - mniej lub bardziej stały ruch jednostek lub grup, przekraczający granice symboliczne lub polityczne do nowych obszarów zamieszkania.

Podziały migracji:

1. kryterium czasu:

• stałe;

• czasowe.

2. kryterium obszaru:

• wewnętrzne - wewnątrz państw, np. między województwami;

• zewnętrzne - między państwami:

• wewnątrzkontynentalne;

• międzykontynentalne.

3. kryterium czynnika decydującego o migracji:

• dobrowolne;

• przymusowe

Zgodnie z ONZ wątpliwością jest, czy przemieszczenie przymusowe jest migracją.

4. kryterium przyczynowe:

• polityczne;

• turystyczne;

• matrymonialne.

5. ze względu na organizację:

• legalne;

• nielegalne.

6. ze względu na sposób organizacji:

• żywiołowe;

• planowane.

7. ze względu na częstotliwość, okazjonalność:

• jednokrotne;

• wielokrotne;

• seryjne (zwane płynnością demograficzną), np. tabor cygański - ciągle w ruchu.

8. pozostałe kryteria:

• wahadłowe - po tej samej trasie (np. dojazdy do pracy);

• łańcuchowe - jedna osoba wyjeżdża i ściąga resztę;

• repatriacja - powrót uchodźców, przesiedleńców; to zorganizowana przez państwo forma przesiedlenia.

Dziedziny, jakie interesują się migracją:

• geografia;

• demografia - jaka jest struktura migrantów (wiek, stan cywilny, etc.);

• socjologia - co zmienia się w świadomości migranta do miejsca osiedlenia i jak to miejsce pod jego wpływem się zmienia.

Koncepcje zjawiska migracji:

• ASYMILACJI - migrant przyjmuje kulturę kraju osiedlenia (przejmuje język, zwyczaje);

• WYMYŚLONEJ ETNICZNOŚCI - dotyczy sytuacji, gdy ludzie osiedlają się tam, gdzie podobni do nich już się osiedlili i gdzie kultura własna (w której się wychował) jest częściowo zachowana i częściowo zmodyfikowana (coś jest jej dodane, a coś ujęte);

• WYKORZENIENIA - opozycyjna do koncepcji asymilacji; migranci czują się wyalienowani, osamotnieni, a to prowadzi do różnych patologii (zwykle jednak nie pojawia się, bo migranci znają język i są przygotowani do nowego środowiska);

• MELTING-POT (tygiel kulturowy) - wymieszanie różnych kultur (np. w USA);

• PLURALIZMU KULTUROWEGO - uwzględnienie różnych kultur; to wiele kultur już nie wymieszanych, ale żyjących obok siebie, które czasem mogą być wymyślonymi kulturami (wymyślona etniczność).

3 modele lokalnych migracji (za: Giddens):

1. KLASYCZNY (USA, Kanada, Australia) - daje się ludziom obywatelstwo;

2. KOLONIALNY (Francja, Wielka Brytania) - faworyzuje się migrantów z byłych kolonii przy udzielaniu obywatelstwa (bo np. łatwiej się asymilują pod względem językowym);

3. GASTARBEITERA (Niemcy) - zachęca się do przyjeżdżania, ale nie udziela się obywatelstwa.

Dawniej migracje wiązały się z:

• czystkami religijnymi;

• odkryciami geograficznymi;

• handlem niewolnikami.

SZLAK MIGRACYJNY - ściśle określone miejsce, w które wędruje jedna masa, główny kierunek migracji z jednego kraju do drugiego (np. Polacy do Wielkiej Brytanii).

Przyczyny powstawania szlaków migracyjnych:

• czynniki prawno-polityczne - prawo musi zezwalać na osiedlanie się tych ludzi;

• czynniki ekonomiczne - w kraju przyjmującym musi być zapotrzebowanie na siłę roboczą; kraj musi być na tyle rozwinięty, żeby zachęcać o przyjazdu;

• czynniki geograficzne - bliskość geograficzna również sprzyja migracjom;

• czynniki społeczno-kulturowe - podobieństwo kultury (np. religia, język).

Szlaki migracyjne mogą zanikać (np. USA dla Polaków).

Migracje mają charakter ambiwalentny (dwuznaczny, równocześnie pozytywny i negatywny):

1. negatywy:

• migrują ludzie w wieku produkcyjnym;

• rozbicie rodzin;

• drenaż mózgów - kraj traci specjalistów, których wcześniej wykształcił;

• starzenie się społeczeństw (procent ludzi w wieku 65 i więcej) i depopulacja;

• po powrocie z migracji ludzie mają problemy z asymilacją.

2. Pozytywy:

• zmniejszenie bezrobocia;

• spadek kosztów najmu lokali;

• nowe doświadczenia, nauka języków, technologii;

• emigranci wysyłają lub przywożą do kraju pieniądze.

DIASPORA (np. żydowska) - rozproszenie narodowości na inne kraje, przy czym naród ten utrzymuje spoistość (diaspora kubańska).

Cechy diaspory wyznaczył William Safran:

• pochodzenie ze wspólnego centrum i rozproszenie do więcej niż dwóch krajów jednej narodowości;

• zachowanie zbiorowej pamięci (mitów, legend o kulturze, walorach własnej ojczyzny);

• przekonanie, że nigdy się nie zasymilują i nigdy nie zostaną zaakceptowani przez społeczeństwo przyjmujące;

• idealizacja kraju ojczystego (ojczyzna to kraj doskonały);

• wiara w powrót do ziemi ojczystej mojego lub przyszłych pokoleń;

• poczucie obowiązku wobec tych, którzy zostali w ojczyźnie;

• przekonanie o konieczności walki o swój kraj;

• utrzymanie kontaktu ze swoim krajem.

Rodzaje polskich migrantów (za: Ewa Jaźwińska):

• handlowi - trwają od 2 do 3 tygodni, celem jest zakup towarów;

• osiedleńcy - migrują z intencją osiedlenia się;

• kontraktowi - czasowi, na czas trwania kontraktu;

• niepełni - pracownicy, którzy pracują poza krajem, często nielegalnie i nie maja intencji stałego zamieszkania poza krajem.

Decyzja o wyjeździe:

• model celowo-racjonalny - kalkulacja korzyści i strat, nauka języka, analiza stanu gospodarczego kraju, do którego się jedzie, analiza przepisów prawa;

• model tradycyjny - powielanie tradycyjnego szlaku migracyjnego;

• model bieżąco-hedonistyczny - decyzji nie poprzedza kalkulacja, decyzja jest spontaniczna.

2. ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Eksplozja demograficzna, urbanizacja, migracja, diaspora.

8

PROCESY DEMOGRAFICZNE - WYKŁADY

---