V. SPOSOBY POWSTAWANIA PRAWA
O tzw. źródłach prawa
Wieloznaczność nazwy „źródło prawa”
Przyczyna powstawania norm prawnych.
Zjawiska społeczne wpływające na powstanie norm prawnych.
Formy powstawania norm prawnych.
Materiały historyczne związane z ustanowieniem norm prawnych
(np. protokoły posiedzeń komisji opracowujących projekty aktów normatywnych).
Materiały, z których można poznać treść norm prawnych.
Zdarzenia, z którymi z mocy obowiązujących norm prawnych łączy
się powstanie i nabycie praw i obowiązków.
Rodzaje źródeł prawa
Źródła poznania prawa - wszystkie czynniki mogące dostarczyć
informacji o prawie. Np. Dziennik Ustaw czy Monitor Polski.
Źródła powstania prawa
W znaczeniu materialnym - wszystkie czynniki
wpływające na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych.
W znaczeniu formalnym - oznaczenia działań
organów prawotwórczych czy też efektów tej działalności.
Źródła prawa w rozumieniu prawniczym - te sposoby ustalania
reguł zachowania, którym państwo nadaje moc prawa, te formy (np. ustawy, rozporządzenia, precedensy), które przybierają akty tworzenia prawa.
Źródła formalne i materialne
Materialne - przyczyny warunkujące treść prawa (w
ostatecznym wyniku są to materialne warunki życia społeczeństw).
Formalne - przyczyna prawnego obowiązywania
normy.
Źródła obowiązywania prawa - czynniki, które powodują, że
reguła zachowania zyskuje moc reguły prawa.
Zdaniem jednych materialne warunki życia społ. są
podstawą obowiązywania aktów prawnych.
Zdaniem innych - państwo, ponieważ dzięki jego
działaniom owe reguły stają się prawem.
Autorytety prawotwórcze - np. mówi się, że źródłem prawa
(ustawodawstwa) jest parlament.
Sama działalność prawotwórcza itp.
„Źródła prawa w ostatniej instancji” lub „źródła źródeł prawa”
Wielość źródeł prawa -> skutek - przedmiotem zainteresowania
stają się relacje zachodzące między nimi i - w konsekwencji - wyróżniane bywają ostateczne źródła prawa.
Stanowienie
Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów
prawnych.
Prawo XII tablic + późniejsze leges, plebiscita, senatus, consulta
Rozkwit prawa stanowionego w XIX w. - powstają liczne kodeksy
i pisane konstytucje.
Tendencja ta utrzymuje się obecnie, co należy wiązać ze wzrostem
roli państwa w różnych sferach życia społecznego.
Stanowienie prawa - określone działania ciał kolegialnych lub jednoosobowych, którym
przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawnych.
Każda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie mocy kompetencyjnej,
ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, że dana decyzja staje się prawem obowiązującym.
Warunki formalne - określają procedurę, zgodnie z którą powinno
się odbywać stanowienie prawa
Warunki materialne - określają rodzaj sprawy, treść przepisu,
który w danym trybie może być ustanowiony.
Konstytucja - ustawa zasadnicza.
Podstawa tworzenia prawa w państwach o systemach
prawa stanowionego. Postanawia, jakie normatywne akty prawne i
przez kogo mogą być wydawane, określa więc sposób tworzenia prawa w danym państwie.
Najwyższe miejsce w hierarchii.
Swoista nazwa.
Szczególny tryb uchwalenia i zmiany
Podwyższone quorum oraz kwalifikowana większość
głosów.
Zmiana konstytucji RP może nastąpić tylko w drodze
ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
Najwyższa moc prawna
Podstawa kompetencyjna stanowienia ustaw
zwykłych. Nadaje parlamentowi kompetencję do ich wydawania.
Do orzekania o zgodności ustaw z konstytucją
powoływane są trybunały konstytucyjne.
Preambuła
Reguluje kwestie ustroju politycznego i społeczno -
ekonomicznego państwa, określa „najwyższe organy państwowe, sposób powoływania ich do spełniania obowiązków, ich kompetencje i stosunki wzajemne oraz zasadniczo stanowisko obywateli wobec włazy państwowej (swobody obywatelskie).
Przepisy konstytucji iw Polsce nie były stosowane jako wyłączona
podstawa rozstrzygnięcia sprawy, tym niemniej sądy niekiedy powoływały się na konstytucję, np. w przypadku wykładni prawa. Jej postanowienia były wówczas wykorzystywane w charakterze zasad służących d określania sposobów rozumienia i stosowania poszczególnych przepisów prawnych.
Ustawa
Miejsce stopień niżej niż konstytucja.
Cechy charakterystyczne (czyli szereg bzdur „niewiadomopoco”)
Ogólność - postanowienia ustaw normują
zachowania całych klas adresatów (generalność), nie zaś indywidualnie oznaczonych podmiotów i skutki prawne wiążą z generalnie oznaczoną klasą skutków prawnych (abstrakcyjność), obowiązują na terenie całego państwa (generalność) - większości przypadków przepisy ustawowe mają cechę ogólności.
+ Są ustawy obowiązujące na całym terytorium danego państwa oraz takie, które obowiązują tylko w części jego obszaru.
Zawiera przepisy o mocy powszechnie obowiązującej - tak, ale to cecha wszystkich aktów normatywnych.
Ustala prawa i obowiązki organów władzy,
obywateli, czy „kształtującym prawa podmiotowe adresatów”, gdyż tylko mocą norm ustawowych „może być dokonywana ingerencja w sferę wolności jednostki”. W rozporządzeniach prawa i obowiązki podmiotów też są normowane.
Akt o najwyższej mocy prawnej - apf, a konstytucja?
Mimo, że to też ustawa (zasadnicza) to żadna inna ustawa nie może uchylić jej mocy.
Akt powstający w „drodze ustawodawczej” -
powstaje w odrębnym trybie proceduralnym. Tę samą „drogę” przebywają zarówno ustawy zwykłe jak i konstytucje. (do uchwalenia/zmiany konstytucji quorum itp., ale wymogi te w większości są spełniane są w toku uchwalania licznych ustaw.
Ustawami są te akty normatywne, którym nadana
zostaje nazwa „ustawa”. Nazwa umiejscawia akt w hierarchii aktów prawnych, z czym wiążą się wszystkie konsekwencje prawne.
Ustawa w rozumieniu formalnym i materialnym
Przyczyna rozróżnienia - spór polityczny między rządem pruskim a
przedstawicielstwem narodowym. W 1862 r. parlament „skreślił z budżetu kredyty na reformę wojskową”. Nowopowołany pruski prezydent ministrów Otto von Bismarck „z oczywistym pogwałceniem konstytucji rozpoczął rządy bezbudżetowe”, nie licząc się z dokonanymi przez parlament skreśleniami wydatków budżetowych na cele wojskowe. Rząd w swej działalności kierował się opracowanym przez siebie projektem budżetu, choc - wobec sprzeciwu parlamentu - nie uzyskał on cech aktu obowiązującego. Rządowy projekt budżetu, merytorycznie rzecz biorąc, realizowano tak, jak gdyby był ustawą, choć zgodnie z konstytucją uchwalony nie został, a więc z punktu widzenia formalnych wymagań prawnych nie był ustawą.
Ustawa w rozumieniu formalnym - każdy akt, nawet nieustanawiajacy w swej
treści przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności (zawierający np. postanowienia dotyczące indywidualnie oznaczonych podmiotów, odnoszące się do sprawy jednostkowej), który powstał „w drodze ustawodawczej”, nosi nazwę „ustawa” i został ogłoszony jako ustawa.
Ustawa w rozumieniu materialnym - każdy przepis prawa, rozgraniczający sfery
wolnej działalności podmiotów, ingerujących w sferę praw i wolności jednostki, a także ograniczający korzystanie z własności. Wymienione kwestie powinny być normowane mocą ustaw, a nie innych aktów prawnych, wszystkie więc ustaw w rozumieniu materialnym powinny być zarazem ustawami w rozumieniu formalnym. Ustawą w tym rozumieniu jest każdy przepis, który cechy te wykazuje, niezależnie od tego, mocą jakiego aktu normatywnego został ustanowiony (ze względu na treść).
Procedura ustawodawcza
Tryb ustawodawczy - przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełnić proces stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami. Wymogi te dotyczą inicjatywy ustawodawczej, obrad w parlamencie i jego organach, głosowania i publikacji ustawy.
Inicjatywa ustawodawcza - prawo do wzniesienia do parlamentu przez
określony podmioty projektu ustawy, z tym skutkiem, że parlament powinien uczynić ten projekt przedmiotem swoich obrad.
Podmioty, którym przysługuje inicjatywa ustawodawcza określone
są w konstytucjach, ustawach zwykłych, regulaminach parlamentarnych, zazwyczaj przysługuje: posłom, rządowi, prezydentowi.
W niektórych państwach także związkom zawodowym czy danej
grupie wyborczej.
Przysługujące posłom prawo do inicjatywy ustawodawczej jest
czasem w pewnym stopniu ograniczone przez:
- liczbę wnioskodawców,
- czas wykonania inicjatywy ustawodawczej,
- zabezpieczenie finansowe projektowanej ustawy.
Wniesienie projektu ustawy przez podmiot uprawniony nakłada na parlament
obowiązek rozpatrzenia go w przewidzianym trybie.
Studium prac nad ustawą określa się jako „czytanie” projektu.
Liczba czytań i ich charakter stróżne w konkretnych rozwiązaniach prawnych.
Głosowanie - kończy etap czytania.
Quorum - to najmniejsza liczba członków parlamentu, niezbędna
do tego, by podejmowane przez niego decyzje były ważne.
Większość - głosujący może zając trojaką postawę: za, przeciw lub
wstrzymać się od głosu. Dlatego wyróżniono trzy rodzaje większości:
- zwykła - (względna), gdy „za” oddano większą ilość głosów niż
„przeciw”, głosy „wstrzymujące się” nie są brane pod uwagę. Podstawą liczenia większości głosów może być albo ogólna liczba osób biorących udział w głosowaniu, albo ustawowa liczna członów danego organu kolegialnego.
- bezwzględna - raz mówimy o niej, gdy na daną propozycję oddano więcej niż połowę głosów, drugi raz, gdy za daną propozycją wypowiedziała się połowa plus jedna osoba z głosujących.
- kwalifikowana - jest większa od bezwzględnej. Może ona wynosić np. 2/3 wymaganego quorum czy 3/5.
Przepisy prawne regulują również porządek głosowania nad
projektami ustaw. W przypadku parlamentów składających się z dwóch izb projekt uchwalony przez pierwszą izbę (sejm) zostaje przekazany drugiej izbie (senatowi), w której jest on merytorycznie rozpatrywany i dyskutowany. Po rozpatrzeniu projektu odbywa się głosowanie, które przebiega podobnie jak w pierwszej izbie. Jeżeli senat odrzuci projekt w całości względnie wprowadzi do niego zmiany, projekt ten ponownie staje się przedmiotem obrad pierwszej izby. Może ona propozycje drugiej izby zaakceptować bądź też ich nie zaakceptować. Odrzucenie propozycji drugiej izby wymaga wówczas uchwały podjętej kwalifikowaną bądź bezwzględną większością głosów. Tak uchwalony tekst, jak też tekst, w stosunku do którego druga izba nie zgłosiła zastrzeżeń, podpisuje kompetentny organ państwa.
Podpisanie - istnieją różne rozwiązania dotyczące możliwości zastosowania tzw.
veta w stosunku do ustaw uchwalanych przez parlament, przysługujące z reguły prezydentowi.
Absolutne - powoduje, że dany akt nie staje się aktem
obowiązującym
Zawieszające - powoduje konieczność ponownego jej uchwalenia
przez parlament, najczęściej kwalifikowaną większością głosów.
Ludowe - (np., w Szwajcarii), określona prawem grupa obywateli
może wystąpić w przewidzianym terminie z wnioskiem o poddanie ustawy pod głosowanie ludowe. Wniosek taki odgrywa rolę veta zawieszającego, a wyniki głosowania decydują o tym, czy ustawa jest utrzymana czy też zostaje uchylona.
W Polsce ustawy podpisuje Prezydent. Może zgłosić się do
Trybunału Konstytucyjnego, by ten sprawdził zgodność ustawy z konstytucją. Może też z umotywowanym wnioskiem przekazać ustawę sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Po ponownym uchwaleniu ustawy przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów prezydent podpisuje ustawę
Ogłoszenie ustawy - W Polsce ogłoszenie ustaw zarządza prezydent. Organem
publikacyjnym jest Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Inne akty prawne „z mocą ustawy” - niektóre konstytucje ich nie przewidują, inne
tak. Uprawniają wtedy określone organy państwa, niebędące parlamentami, do ich ustanawiania.
Są aktami tego samego rzędu co ustawy. Mogą więc zmieniać
postanowienia i uchylać moc obowiązującą wszelkich ustaw, jak też ustawy mogą zmieniać i uchylać ich postanowienia.
Niekiedy konstytucje wyłączają możliwość normowanie pewnych
kwestii postanowieniami aktów „z mocą ustawy”. Poza tym akty nie mogą uchylać przepisów konstytucji.
Organami uprawnionymi do ich wydawania są prezydenci państw
albo rządy. Akty te w krótkim czasie, określonym w przepisach konstytucji, z reguły muszą być przedstawiane parlamentowi, który albo je zatwierdza, albo też uchyla.
W Polsce konstytucja w czasie pokoju nie uprawnia żadnego
organu państwa do wydawania dekretów bądź rozporządzeń „z mocą ustawy”.
Rozporządzenie
Różnice między rozporządzeniem a ustawą:
W płaszczyźnie formalnej - różnica pod względem mocy prawnej.
Ustawa dochodzi do skutku przy udziale przedstawicielstwa narodowego, rozporządzenie bez jego udziału. Rozporządzenia jako akty wykonawcze w stosunku do ustaw.
Przedmiotowej - zadaniem ustawy jest stanowienie przepisów
regulujących stosunki mające charakter zasadniczy i trwały, natomiast rozporządzenie odnosi siędo tego, co z istoty swej jest zmienn, mając na celu wykonanie przepisów ustawy w sposób odpowiadający aktualnym warunkom i okolicznościom.
Podstawa prawna rozporządzenia.
To akt prawny przewidziany w przepisach Konstytucji RP.
Ustanawiają je: prezydent oraz naczelne organy adm. państwowej -
Rada Ministrów i ministrowie.
W rozumieniu konstytucji jest aktem prawnym wydawanym „na
podstawie ustaw i w celu ich wykonania”. Ustawa musi przewidywać wykonanie rozporządzenia
Ogłoszenie w Dzienniku Ustaw jest warunkiem wejścia w życie
rozporządzenia.
Akty wewnętrzne - to „zarządzenia” wydawane przez prezydenta, prezesa Rady
Ministrów i ministrów oraz „uchwały” podejmowane przez Radę Ministrów.
Obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe wspomnianym
tu organom państwa.
Mogą być wydawane wyłącznie „na podstawie ustawy” i nie mogą
Stanowic podstawy decyzji jednostkowych „wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów”.
Inkorporacja i kodyfikacja
Inkorporacja - ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych
już poprzednio przepisów prawa. Nie zawiera nowych unormowań pod względem treści, lecz stanowi zbiór, pozbawiony już przepisów przedawnionych, sprzeczności, powtórzeń itp.
Kodyfikacja - nazwa „kodeks” nadawana takim aktom normatywnym, których
zadaniem było zastąpienie licznych ustaw, dotyczących danej sfery stosunków i stanowienie jedynego źródła przepisów w danej dziedzinie. Kodeks ma być unormowaniem wyłącznym, wyczerpującym, niesprzecznym, jednolitym terminologicznie
Aktualnie kodeksy nie spełniają tych założeń. Polski Kodeks karny
nie jest unormowaniem wyłącznym - oprócz niego obowiązuje kilkadziesiąt ustaw szczególnych z prawa karnego materialnego. Nie wyczerpują tematu i nie są jednolite terminologicznie.
Uwagi o działalności prawotwórczej
Prawo powielaczowe - akty wydawane z reguły przez naczelne organy adm.
państwowej w formie okólników, wytycznych, instrukcji itp. Są one przesyłane bezpośrednio zainteresowanym organom i urzędom w danym resorcie, bez opublikowania w dziennikach urzędowych. Akty te dotyczą nie tylko spraw wewnątrzorganizacyjnych, lecz także wpływają na sytuację prawną obywateli.
Prawo zwyczajowe
W schematach tego prawa można wyróżnić dwa elementy:
Element zewnętrzny - faktyczne przestrzeganie określonej reguły
zachowania
Element wewnętrzny - przekonanie o prawności danej reguły
Zachowania
Teoria klasyczna - „praktyka” istotnym elementem składowym. Praktyka
powszechnie stosowana w konkretnych kręgach, równomierna, jednoznaczna i trwała. Jeżeli do takiej praktyki dołącza opinio necessitais, to powstaje prawo zwyczajowe.
Szkoła historyczna - prawo zwyczajowe stanowi bezpośredni przejaw przekonań
prawnych narodu. Zwyczaj traktowany jako element wtórny do przekonań prawnych - stanowi ich przejaw.
Teorie praktyki organów państwa - jedyne i wyłączne źródło prawa to państwo.
Rola prawa zwyczajowego - w państwach współczesnych stało się zjawiskiem
marginalnym. Jego znaczenie podkreśla się głównie w prawie międzynarodowym, a także w handlu międzynarodowym.
Prawo precedensowe - (common law), przede wszystkim obowiązuje w państwach
anglosaskich. Regułą jest tam prawotwórcza działalność sądów.
Sędzia, wydając rozstrzygnicie w danej sprawie, ma obowiązek
oparcia swego orzeczenia na orzeczeniach, jakie zostały wydane poprzednio w sprawach podobnych. Z dotychczasowego orzecznictwa sędzia wyprowadza określoną wspólną zasadę, będącą podstawą aktualnie wydawanego rozstrzygnięcia.
Ratio decidendi - owa zasada ogólna, wywiedziona z
dotychczasowej judykatury. Zasada, którą kierował się sąd, wydając dane rozstrzygnięcie.
Obiter dicta - inne elementy, istotne tylko w danej sprawie,
dotyczące tylko danego przypadku.
Stare decisis - zasada stałości decyzji. Upływ czasu zwiększa
autorytet orzeczenia i im precedens starszy, tym lepszy, przy czym sędzia nie może pominąć żadnego z dotychczasowych orzeczeń.
Zasada stare decisis nie odnosi się do całego orzeczenia, lecz tylko
do rationis decidendi. Orbiter dicta nie mają doniosłości prejudycjalnej.
Sąd związany jest precedensową decyzją sądu hierarchicznie
wyższego, natomiast sądy apelacyjne - swoimi wcześniejszymi decyzjami.
Distinguishing - odróżnienie dwóch rodzajów faktów (faktów
rozpoznawanej sprawy, a faktów na podstawie których wydano precedensową decyzję) pozwala na ukształtowanie się nowego precedensu, jeżeli to nwoe orzeczenie, odbiegające od dotychczasowych, utrzyma się w toku instancji.
Brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń. Są one
publikowane w wydawnictwach prywatnych i półoficjalnych.
Umowa - sposób tworzenia reguł prawnych w prawie wewnętrznych, obecnie rzadko
występujący. Np. prawo lenne, artykuły henrykowskie, pacta conventa.
Religia - np. kraje muzułmańskie, prawo religijne.
24