Okres retoryczny

I Okres retoryczny:

Arystoteles: „Okresem nazywam taką wypowiedź językową, która posiada swój własny początek i koniec oraz wielkość łatwą do objęcia spojrzeniem. [..] Okres musi się kończyć razem z myślą.”

Okres retoryczny skład się z członów (gr. kolon, łac. membrum), a one z odcinków (gr. komma, łac. incisum)

II Ogólne sposoby nadawania zdaniom spoistości (A. Wierzbicka):

1. Wielokrotme rozrywanie zdań połączone z ich wielostopniowym „ zaszufladkowaniem” (a₁. b₁, c, b₂, a₂)

2. Antycypacyjny szyk zdań: zdania podrzędne przed nadrzędnymi.

3. Zdania złożone zaopatrzone w zapowiedniki i odpowiedniki zespolenia.

4. Finalny szyk orzeczenia.

5. Wysuwanie na początek wspólnego podmiotu.

IIIProblemy szczegółowe (A. Wierzbicka):

1. Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym:

- grupa podmiotu poprzedza grupę orzeczenia, a w niej orzeczenie występuje na końcu - szyk antycypacyjny: „Pan Bóg ludzie krewkie, głupie, porzucone a wzgardzone obrał, aby potężne, mądre, wyniosłe a zawołane pohańbił”

- antycypacyjny szyk wyrazów w grupie (jaskrawa rozdzielność porządku linearnego i strukturalnego): np. dopełnienia: „ jako żołnierzami, tak innemi obronami opatrzone”, „na śmierć dla prawdy gotowi”, przydawki: „wielkiej mądrości i nauki człowiek”, „ dobrych obyczajów spustoszenie”

- stosowanie wyrażeń zamkniętych (określenia wewnątrz, na krańcach elementy najważniejsze), charakterystyczne dla łaciny: np. rzeczownik określany - dopełnienie przymiotnika - przymiotnik: „rada greckiemu narodowi nieżyczliwa”, „godności wielkiemu człowiekowi przyzwoitej”

- rozerwanie grupy, np. przydawki przymiotnej i rzeczownika określanego orzeczeniem: „ płochego jest serca”, „gardło dać swe”

2. Zasada uwydatniania przeciwieństw

- chiazm: np. „duchowny stan nad rycerstwem polskim władzę swą nad zwyż wyciągnął”, „sprawiedliwym senatorem a szafarzem mądrym w Polsce był”, „co dzień władzej królewskiej ubywa, a ludzkiej smiałości i nadętości przybywa”

- podwojone spójniki: np. „aby się domy albo nie zapalały, albo jeśliby się zapaliły, aby się ogień nie szerzył”,

- symetria wskaźników i odpowiedników zespolenia: „ Bo któremu pierwej ku chwale tak wdzięcznie Hosanna śpiewali, tego szóstego dnia sromotnie ukrzyżowali”

3. Zakończenia zdań

- ostatni człon zdania złożonego jest dłuższy

- ostatni wyraz jest dłuższy (ale nie 5lub 6-sylabowy, tylko 3-4), niechętnie wyrazy monosylabiczne i zakończenia proparaksytoniczne

- rozrywanie grupy nominalnej, np. czasownikiem: „obrony nie mają żadnej”, „hojną mu jest zapłatą”

- pary synonimów: „za naszych czasów tłumią i niszczą”, „ i owszem nam jest niewdzięczna i mierziona”

- czasownik w formie osobowej z bezokolicznikiem: „ posłuszni być nie chcieli”, „ „Bóg wstąpić raczył”, „wszyscy ją miłować mają”

- występowanie na końcu zdania rozerwanego, np. „porządku takiego, jaki nam Pan Krystus tu na świecie zostawił, nie potrzebuje”, „ „ aby pokój był, a rozerwania, które jest wszystkiego zgubą, nie było” i wtrąceń, np.” a zatym i upadek, obroń Boże, nastąpi”

- wstawienie wspólnego elementu nadrzędneo lub podrzędnego: „”uczyć się muszą, nie nauczać”, „osłabiło się w ludziach i naruszyło”

- orzeczenie na końcu zdania

4. Budowa początków zdań

- wyraz, na który pada akcent logiczny, nawet z przesunięciem wskaźnika zespolenia na dalszą pozycje: „Szyling jako w więzienie wzięt”, Od sejmów gdzie się uciekać i apelować będzie?” , „Prostość tedy ona święta przodków naszych jakowa była...”

- rozpoczynanie zaimkiem względnym (z łaciny): „Którego Demostenesa gdy czytam, naczytać się go nigdy nie mogę”

- uzupełnienie zaimkiemiejsca po przesunietym na początek składniku: „A w ich poselskim kole, o Boże mój, jakie tam wstydu godne postepki”, Pan Sytek Jordan, wojewoda krakowski, izali on nie jest orator w radzie krótki a słodki?”

rozpoczynanie wspólnym podmiotem ( z łaciny): „Przeciwne rzeczy, gdy wedle siebie położone, jaśniej się świecą.”, „Król, gdy mieczem ołtarzowi służy, nie może im władać bez wielkiego dostatku...”

- zdanie nadrzędne umieszczane wewnątrz podrzędnego: „Od takich mężów prosi Dawid, żeby był wyratowan”, Tureckiego i moskiewskiego państwa obywatele, patrzcie, jakie uciśnienie i tyranię cierpią”

5. Nawiązania międzyzdaniowe (niemal norma dla klasycznej łaciny)

- urozmaicenie wskaźników zespolenia: wyrażenia zaimkowe, zaimki względne, wyrażenia przydawkowe (tymci sposobem, dla tychże przyczyn)

Ponieważ tedy zdrad tureckich zewsząd pełno i już tu do Polski wszystek zagląda, i żadna go rzecz nie zatrzyma: nie przymierze, nie wiara, nie nabożeństwo, nie prawo, na koniec ani obyczaje narodów inszych, i owszem, wszystkie rzeczy są temu przeciwne, które go oślep do nas żeną. (S.Orzechowski)

Aczkolwiek ta święta Ewangelia wedle litery a wedle prostego wykładu swego historię wszem wiadomą nam kładzie przed oczy, jak Chrystus Pan i król nasz do Jeruzalem miasta swego na osiełku wjechał i od ludu żydowskiego za króla przyjęt być raczył, a wszakże, gdy się i przyczynie tego wjazdu jego , i tajemnicom, i przykładom, które stąd brać mamy pilnie przypatrzymy, najdziemy tu zacne a bardzo pożyteczne nauki. (J.Wujek)

W poszukiwaniu okresów...

„ Ale ów „portret turysty”, człowieka stojącego na progu wiedzy o zwiedzanym świecie i ukazanego w procesie jej zdobywania, ma tu sankcje jeszcze głębsze i o wiele ważniejsze: bynajmniej nie „turystyczne”.

„Tytuł sonetu Pielgrzym to nie tylko nazwanie monologisty, nie tylko sugestia, kto wypowiada ten tekst na krymskiej scenie. To także wskazanie, że bohater cyklu jest pielgrzymem, człowiekiem błąkającym się, w krainie swojej osobowości.”

„Gdy Mochnacki oświeceniowej wizji świata, opartej na przyrodoznawstwie, przeciwstawiał wizję romantyczną, oparta na historii - nie czynił tego drogą przeciwstawienia oświeceniowemu tematowi przyrodniczemu romantycznych fabuł historycznych. Poruszał się także po terenie przyrody, atakował przeciwnika na jego własnym gruncie. Penetrował ten sam materiał, odmieniają interpretację.”

„Aż raz przyszła taka noc, która niepodziewanie zakończyła się tragedią, choć rozpoczęłą się też o tej samej porze, na tym samym brzegu, pod tym samym modrzewiem, spotkaniem z tą sama dziewczyną.”

„Przyroda - w oczach oświeconych filozofów wzorzec rozumnego ładu i stabilnych praw świata - nagle oto ujawniała drugą stronę, nieprzewidywalną.”

„Od tej strony ujrzane sonety odeskie stają się poematem o przemianie człowieka, dokonywającej się pod wpływem działającego nań otoczenia środowiskowego. Stają się poematem o tym, jak bohater, początkowo boleśnie odległy od otoczenia społecznego, dysponujący odmiennym, wydrwiwanym przez to otoczenie widzeniem świata i stylem życia - z goryczą rezygnuje z niego, przechodzi na pozycje otoczenia, by - wyrastając ponad nie - powtórnie je odrzucić, tym razem pogardliwie.”

---