M. Mejor, Antyczne tradycje średniowiecznej praktyki pisarskiej: subskrypcje późnoantycznych kodeksów, Warszawa: IBL PAN, 2001.

1. Notatki kopistów w antycznych rękopisach

1.1. Antyczna i średniowieczna cywilizacja pisma

Trudne jest określenie granicy chronologicznej oddzielającej czasy starożytne od wieków średnich. Na pewno nie wyznacza jej pojedyncze wydarzenie, jedno z serii licznych wstrząsów i katastrof nawiedzających Rzym w okresie od IV do VI w. Rok 476, w którym pozbawiono władzy ostatniego cesarza, Romulusa Augustulusa, jest tylko umownie przyjmowaną datą upad­ku Cesarstwa Rzymskiego. Przejście bowiem od ustroju „antycznego" do „średniowiecznego" dokonało się nie na skutek jakiegoś niezwykłego wydarzenia, wojny lub rewolucji (mimo społecznych niepokojów bagaudów i circumcelliones w IV-V w.), lecz na drodze ewolucji i w wyniku długiego procesu. „Fall of the Roman Empire" dokonywał się stopniowo i miał różny przebieg w różnych regionach państwa. Alienacja władzy centralnej i jednoczesne powiększa­nie autonomii i siły właścicieli wielkich dóbr ziemskich spowodowało osłabienie państwa i nie­możność stawiania czoła najeźdźcom. Również postępująca pauperyzacja ludności, upadek miast i związana z tymi zjawiskami dezintegracja społeczeństwa pogłębiały rozkład organizacji dawnego państwa. W dziejach kultury europejskiej cezura między starożytnością a nową epoką na tle różnorodnych wydarzeń tych czasów także nie rysuje się ostro. Schyłek kultury antyczne­go Rzymu pomimo różnych nawrotów i „renesansów" - ostatnie lata istnienia Cesarstwa cecho­wał na przykład rozkwit łacińskiej grammatica, na okres zaś panowania Teodoryka przypadał prawdziwy „ostrogocki prerenesans" kultury łacińskiej w Rawennie - spowodowany był m.in. odejściem od antycznej kultury filozoficznej i naukowej na skutek zaniku szkolnego programu siedmiu artes liberales.

Twierdzenie, że średniowieczna Europa, zwracając się do antyku, sięgnęła po spuściznę rzymską i łacińską, należy z pewnością do zdań nie wymagających udowadniania. W licznych już pracach naukowych przedstawiono wielorakie aspekty owego nawiązywania do dziedzictwa antycznego. Wskazano, w jakich obszarach i w jakim zakresie miała miejsce kontynuacja kul­tury grecko-rzymskiej. Szczególnie dużo uwagi poświęcono oczywiście badaniom literatury, której właściwe zrozumienie nie jest możliwe bez gruntownej analizy źródeł, motywów i wzo­rów gatunkowych charakterystycznych dla wcześniejszej epoki.

Cechą epoki obejmującej czasy od Konstantyna Wielkiego do Karola Martela (Młota), pod­kreślaną w nowszych badaniach historycznych, była zatem kontynuacja. Jej fenomenem jest, że mimo załamania się organizacji imperium i powstania nowych państw Wizygotów, Wandali, Franków i Ostrogotów - przetrwała jednak grecko-rzymska cywilizacja pisma. Właśnie w obrę­bie zjawisk, które określić można mianem cywilizacji pisma (posługiwanie się słowem pisanym w życiu codziennym), należy doszukiwać się decydującego czynnika sprzyjającego trwaniu an­tycznej kultury w wiekach średnich.

Literatura okresu po upadku starożytnego Rzymu jest zarazem pierwszą po grecko-rzym­skiej literaturą łacińską i jednocześnie pierwszą literaturą średniowiecznej Europy. Chociaż po­wstała na gruzach antycznego państwa, przez nawiązywanie do przeszłości stanowiła właściwie kontynuację literatury starożytnej. Czynnikiem najważniejszym owej transmisji kulturowej był, rzecz jasna, język łaciński, język literatury i nauki, zachowujący znaczenie języka kultury aż do czasów nowożytnych. Kontynuacja zatem możliwa była tylko dzięki powszechnej wciąż znajo­mości języka łacińskiego, umiejętności posługiwania się nim w mowie i piśmie. Jako język uni­wersalny, łacina stała się w nowych państwach językiem administracji, prawa oraz językiem li­turgii. Decydującą rolę w podtrzymaniu znajomości łaciny spełniał Kościół, dla którego po­wszechna znajomość tego języka w zróżnicowanej etnicznie i kulturowo Europie była ważnym czynnikiem utrzymania jedności chrześcijańskiego świata.

Ważną i bardzo pożądaną w owych wiekach umiejętnością było pisanie pismem książko­wym, tj. z zachowaniem zasad interpunkcji i ortografii. Szczególnie zaś ceniono umiejętność poprawnego odczytywania dawnego pisma książkowego, używanego jeszcze w zwojach papi­rusowych, gdyż dzięki jego znajomości można było przepisywać stare książki do pergamino­wych kodeksów. W wieku IV i V utrwalono w ten sposób dużą część literatury, głównie dzieła autorów klasycznych. Wiele trudności w poprawnym odczytywaniu i w przepisywaniu tekstów sprawiał kopistom rzymski system abrewiacji stosowany zarówno w dziełach literackich jak i w dokumentach.

Nośnikiem tradycji była zatem rękopiśmienna książka pozostająca na usługach przede wszystkim szkolnictwa. Nie przypadkiem więc Izydor z Sewilli, autor podstawowego w po­czątkach średniowiecza kompendium wiedzy, wywodził nazwę sztuk wyzwolonych, liberales, od liber, książka. W przekonaniu jego i jemu współczesnych książka była niezwykle cennym, bo najważniejszym i niekiedy jedynym, źródłem wiedzy. Zdziesiątkowanie, jakiego doznała łacińska literatura jeszcze w wiekach poprzedzających załamanie się państwowości rzymskiej, oraz straty związane z najazdami barbarzyńców, wraz z brakiem zainteresowania dla dawnej wiedzy, ze zgłaszanym niekiedy ze strony reprezentantów Kościoła desinteressement dla po­gańskiego piśmiennictwa, sprawiły, że stan posiadania skurczył się praktycznie do kanonu au­torów szkolnych (Wergiliusz, Terencjusz, Cyceron, Salustiusz, Liwiusz). Tylko dzięki zainte­resowaniu przedstawicieli arystokratycznych rodów już w IV w. kopiowano teksty autorów spo­za owego kanonu. Prawdopodobnie dlatego zachowały się dzieła Plauta, Owidiusza, Lukana, Seneki, Tacyta, Juwenalisa. W czasach późniejszych dla ratowania antycznego piśmiennictwa najbardziej zasłużyli się wykształceni chrześcijanie, tacy jak Eugipiusz, Fulgencjusz z Ruspe, Kasjodor. Już bowiem w VI w. wśród litterati przeważali duchowni, w przeciwieństwie do świeckich, którzy pozostawali w swej masie niepiśmienni: illiterati, idiotae.

Najtrudniejszym okresem dla przetrwania antycznego piśmiennictwa, słusznie zwanym „ciemnymi wiekami", są czasy między 550 a 750 r. Jak wynika z zestawień zachowanych ręko­pisów w Codices Latini Antiąuiores (CLA), tylko dziesiątą część ówczesnej „produkcji książko­wej" stanowiły dzieła o treści świeckiej, głównie fachowe podręczniki medyczne, prawnicze, gramatyczne . Tym wyraźniej rysuje się znaczenie renesansu karolińskiego dla odzyskania, przynajmniej częściowego, zasobów klasycznej kultury, gdyż:

Zasadniczą funkcją karolińskiego odrodzenia w transmisji (...) tekstów stało się gromadzenie tego, co można było odnaleźć z literatury i nauki przeszłości, i wyprowadzenie stąd nowej tradycji rękopiśmiennej, dzięki której dzieła klasyków mogły przetrwać przez stulecia.

Znaczenie książki i pisma już u schyłku świata antycznego znacznie wzrosło, chociaż pa­radoksalnie ogólny poziom alfabetyzacji w tym czasie bardzo się obniżył. Wskutek zaniku tradycyjnego szkolnictwa wyższego, zniszczenia bibliotek i rozproszenia środowisk książka stała się jedynym, choć trudno dostępnym źródłem wiedzy. Ponadto książka i samo pismo na­brały znaczenia sakralnego, magicznego, estetycznego. Pismo poza swoją zwykłą utylitarną funkcją środka komunikacji i informacji uzyskało ponownie, tym razem dzięki chrześcijań­stwu, silne znaczenie ideologiczno-religijne, a także religijno-magiczne. Już bowiem w cza­sach panowania Oktawiana Augusta wypracowano taki rodzaj pisma monumentalnego, które nie tylko przekazywało ważne treści napisów umieszczanych na ścianach świątyń i łukach triumfalnych, ale spełniało jednocześnie funkcje estetyczne i ideologiczne. Wypracowany wówczas model pisma łączącego obie te funkcje stał się wzorcem, do którego nawiązywano w późniejszych wiekach. W czasach nowożytnych powstała wzorowana na nim „antykwa", charakterystyczne pismo inskrypcyjne i krój czcionki drukarskiej, związany ściśle z akcją upowszechniania literatury antycznej w ramach odrodzeniowego powrotu ad fontes. Z faktu, iż mimo upadku klasycznej kultury pojawiały się w ciągu VI i VII w. na terenie Galii i Hisz­panii wciąż liczne łacińskie inskrypcje, wyciągnąć można wniosek, że w tym czasie nadal były żywe przede wszystkim funkcje komemoratywne łacińskiego pisma. Również magiczne rozumienie zapisu było wówczas, jak się wydaje, bardzo rozpowszechnione, gdyż związane mocno z warstwami kultury zwanej ludową. Świadczą o tym nie tylko łacińskie, lecz również - i to w jeszcze większym stopniu - runiczne inskrypcje. Symboliczne funkcje słowa pisa­nego, w tym również magiczne, były znane i szeroko stosowane we wszystkich społeczeń­stwach okresu średniowiecza. Przejawy tak rozległego rozumienia znaku pisarskiego zalicza się do zjawisk szeroko rozumianej kultury ludowej, ściślej do „folkloru pisma". Podobny proces dotyczył książki, która z przedmiotu codziennego użytku stała się nie tylko swoistym repozytorium ważnych treści, lecz także obiektem o magicznym działaniu. Proces sakraliza­cji pisma i książki przebiegał od rozwinięcia symbolicznego rozumienia pojęcia „święta księ­ga", „pismo święte", do praktycznego występowania takiego myślenia w procesie wykony­wania książki. W ten sposób także praca pisarza, kopisty zajmującego się przepisywaniem ksiąg, zwłaszcza zaś Pisma Świętego, uzyskała wielkie znaczenie i sakralny wymiar. Wiązało się to z mistycznym rozumieniem aktu pisania objaśnianym przez Orygenesa jako alegoria życia, w którym „litery grzechu pisane są przez nas, litery zaś sprawiedliwości Bóg pisze". Idea głoszenia słowa Bożego za pomocą pisma rozumiana jako „ewangelizacja pió­rem" była powszechnie uznawaną motywacją kopistów chrześcijańskich. Tak rozumiana rola pisma i książki znalazła najdobitniejszy może wyraz w wypowiedzi Kasjodora zamieszczo­nej w jego Institutiones. Jest to prawdziwy hymn na cześć pracy zakonnika-kopisty, który bierze udział w szczytnym dziele ewangelizacji:

Ja zatem wyjawię moje życzenie, żeby ci z was, którzy mogą podołać wysiłkowi fizycznemu, zaję­li się przepisywaniem ksiąg (antiquariorum studia), co się mi najbardziej podoba - zwłaszcza jeśli dobrze przepisują - żeby przez odczytywanie Pisma Świętego poznawali w zbawienny sposób swój umysł i żeby przepisywaniem nauk Pańskich rozkrzewiali je szeroko i daleko. Cóż za szczę­śliwe zajęcie, jakże chwalebny trud, ręką głosić kazania ludowi, palcami języki otwierać i w ciszy dawać śmiertelnikom zbawienie i przeciw groźnym podstępom szatana walczyć piórem i atramen­tem. Tyleż bowiem szatan otrzyma ran, ile przepisujący przepisze słów Pana.

Jednym z przejawów późnoantycznej i wczesnośredniowiecznej cywilizacji pisma była praktyka subskrybowania dzieł, tj. umieszczania przez przepisujących w kolofonie książki spe­cjalnej notatki - subskrypcji. Fenomen subskrypcji, tak charakterystyczny dla książki łacińskiej okresu IV-VI w., znalazł swą kontynuację w działalności zarówno średniowiecznych skrypto­riów, jak i nowożytnych kopistów.

Kwestii periodyzacji epoki późnego antyku i przejścia w epokę średniowiecza poświęcono wiele rozpraw, np. K. F. Stroheker, Um die Grenze zwischen Antike und abendländischem Mittelalter, ein Forschungsbericht, „Saecu-lum" 1 (1950), s. 433-465; idem, Il passagio dall' Antichità al Medioevo in Occidente, Settimane di Studio del Centro italiano di Studi sull'alto Medioevo, IX, Spoleto 1962; R. Martin, Qu'est-ce que l'Antiquité tardive? Réflexions sur un probléme de périodisation, (w:) Aion, Le Temps chez les Romains, Paris 1976, s. 261-304. Por. bibliografia (w:) J. Fontaine, Isidore de Séville et la culture classique dans l 'Espagne wisigothique, t. 3: Notes complémentaires et supplément bibliographique, Paris 1983, s. 1158-1160; HLL, § 500: Einführung in die lateinische Literatur der Spätantike (tu wyczerpująca bibliografia).

Panoramę epoki przedstawia P. Riché, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej VI-VII w., przekł. M. Radożycka-Paleotti, Warszawa 1995 (wg Paris ³1973), ważny jest też ostami roz. H.-I. Marrou, Historia wychowania w starożytności, przeł. S. Łoś, Warszawa 1969 (wg Paris ⁶1965). Liczne aspekty omawia J. Fontaine, op. cit, t. 1-3, Paris 1959-1983; F. Troncarelli, Tradizioni perdute. La „ Consolatio philosophiae" nell' alto Medioevo, Padova 1981; FI. Magno Aurelio Cassiodoro. Atti della settimana di studi Cosenza-Squillace 19-24 Sett. 1983, a cura di S. Leanza, 1986.

Por. studium R. A. Kaster, Guardians of Language: The Grammarian and Society in Late Antiquity, Berkeley-London 1988; V. Law, Grammar and Grammarians in the Early Middle Ages, London 1997.

Wyrażenia „prérenaissance ostrogothique" użył J. Fontaine w La littérature latine chrétienne, Paris 1970, s. 119 i n., por. G. Cavallo, La cultura scritta a Ravenna tra antichità tarda e alto medioevo, (w:) Storia di Ravenna, vol. 2,2, Ravenna 1992, s. 44. Syntezę epoki przedstawił O. Pecere, La cultura greco-romana in età gota tra adattamento e transformazione, (w:) Teodorico il grande e i Goti d'Italia. Atti del XIII Congresso internazionale di studi sull'Alto Medioevo, Milano 2-6 novembre 1992, vol. 1, Spoleto 1993, s. 355-394.

Kwestia kontynuacji, zob. np. M. Fuhrmann, Die lateinische Literatur der Spätantike. Ein literarhistorischer Beitrag zum Kontinuitätsproblem, A&A 13 (1967), 56-79; B. Bischoff, Scriptoria e manoscritti mediatori di civiltà dal VI secolo alle riforma di Carlo Magno, (w:) Mittelalterliche Studien, Bd. 2, Stuttgart 1967, s. 312-327; Chr. Mohrraann, Die Kontinuität des Lateins vom 6. bis zum 13. Jh., WStNF 10(1976), s. 239-255; G. Cavallo, Libri e continuita della cultura antica in età barbarica, (w:) Magistra barbaritas. I barbari in Italia, Milano 1984.

Brak jest jeszcze pracy omawiającej całość tego złożonego zagadnienia. Wiele aspektów poruszył P. Riché, op. cit, i G. Cavallo w swych rozprawach: Libro epubblico alla fine del mondo antico, (w:) Libri, editori e pubbico nel mondo antico. Guida storica e critica, a cura di G. Cavałlo, 2. ed., Bari 1977, s. 81-132, 149-162; idem, Scrittura, alfabetismo eproduzione libraria nel tardo antico, (w:) La cultura in Italia fra tardo antico e alto medioevo (atti del convegno), Roma 1981; por. prace zawarte w tomie konferencji Upassagio..., op. cit., przyp. 1. Znamienne jest zdanie wyrażone w epilogu przez O. Bertoliniego: „langue, culture et foi ont lié le monde antique vieillissant au monde médiéval naissant, et permis qu'entre les deux mondes il y eut continuité et non pas fracture", cyt. za J. Fontaine, op. cit., t. 3, s. 1159. Późnoantyczna i średniowieczna kultura pisma stanowi temat międzynarodowego projektu badawczego „Verschriftelijking van de Middeleeuwse" — „Wprowadzenie kultury pisma w społeczeństwie średniowiecznym" kierowanego przez prof. Marco Mosterta z Uniwersytetu w Utrechcie, zob. New Approaches toMedieval Communication, ed. by M. Mostert, Turnhout 1999. Projekt zmierza również do opracowania historii kultury pisma w krajach Europy Środkowej, zob. A. Adamska, Średnio­wiecze na nowo odczytane. O badaniach nad kulturą pisma, „Roczniki Historyczne" 65 (1999), s. 129-154; obu publika­cji nie uwzględniono już w niniejszej pracy.

Program kształcenia kopistów w Vivarium Kasjodora zakładał opanowanie zasad poprawnej interpunkcji i ortogra­fii, zob. Instit. 1,15.

Niezbyt dobrze wykształceni przepisywacze V w. mieli duże trudności z odczytywaniem zwłaszcza kursywnego pisma, o czym świadczą charakterystyczne błędy zachowane w tradycji wielu tekstów, zob. np. M. Zelzer, Die Umschrift lateinischer Texte am Ende der Antike und ihre Bedeutung jur die Textkritik. Bemerkungen zur Entstehung des Minuskel-B und zu frühen Verderbnissen in Cicero, „ De legibus ", WSt NF 15 (1981), s. 211-231; eadem, Die Umschrift lateini­scher Texte von Rollen auf Codices und ihre Bedeutung für die Textkritik, „Bibliologia" 9 (1989), s. 157-167.

Etym. 1,4,2: „Litterae autem aut communes sunt aut liberales. Communes dictae, quiamulti eas incommune utuntur, ut scribere et legere. Liberales, quia eas tantum illi noverunt, qui libros conscribunt recteque loąuendi dictandique rationem noverunt".

¹⁰ Nie przypadkiem więc Kasjodor pisał we wstępie do Instit. (1,1), że jego książka musi zastąpić nauczyciela.

¹¹ Zob. np. ambiwalentny stosunek Grzegorza Wielkiego do antycznej literatury, P. Riché, op. cit., s. 163 i n., tu dys­kusja; por. H.-I. Marrou, Saint Augustin et la fin de la culture antique,2. ed.,Paris 1949; H. Hagendahl, Latin Fathers and the Classics. A Study on the Apolologists, Jerome and other Christian Writers, Göteborg 1958.

Zob. Texts and Transmission. A Survey of the Latin Classics, ed. by L. D. Reynolds, Oxford 1983.

Według Novellae Justyniana (6,4) zabraniano analfabetom wstępu do stanu duchownego, zob. H. Grundmann, Litteratus-illiteratus. Der Wandel einer Bildungsnorm vom Altertum zum Mittelalter, AKG40 (1958), s. 6 in.; por. L. W. Dakly, Contributions to a History of Alphabetisation in Antiquity and the Middle Ages, Brussels 1967.

Spośród 264 pochodzących z tego okresu kodeksów tylko 26 posiada „pogańsko-antyczną" (paganantike) treść, ibi­dem, s. XVI.

Texts and Transmission, op. cit., s. XXIV. Tu i dalej wszystkie przekłady, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą od autora, M. M. Klamrami [ ] oznaczono uzupełnienia ułatwiające rozumienie tekstów dodane przez tłumacza.

Por. np. G. Alföldy, Augustus und die Inschriften: Tradition und Innovation. Die Geburt der imperialen Epigraphik, „Gymnasium" 98 (1991), s. 289-324.

¹⁷O magii pisma w Galii zob. P. Riché, op. cit., s. 229. Rozwój pism runicznych związany jest ze specjalnymi funkcja­mi pisma, zob. np. A. Quak Die Verwendung der Runen in der spätmittelalterlichen Volkskultur, (w:) Volkskultur des europäischen Spätmittelalters, hrsg. vonP. Dinzelbacher, H.-D. Mück, Stuttgart 1987, s. 129-145.

Por. uwagi np. K. Bracha, Pismo, słowa i symbole. Pomiędzy średniowieczną pobożnością a magią, (w:) Inskrypcje Toruńskie, red. I. Sawicka, Toruń 1999, s. 7-24, ibidem obszerna bibliografia. S. Bylina, Kultura ludowa a pismo w Polsce średniowiecznej, „Res Historica" 3 (1998), s. 23-36.

¹⁹A. Pertucci, La concenzionecristiana dellibrofra VI e VII secolo, Studi Medievali ser. 3,14 (1973), s. 961 in. ibidem dalsza literatura. Por. Das Buch als magisches und Repräsentationsobiekt, hrsg. von P. Ganz, M. Parkes, Wolfenbüttel 1982; H. Keller, Vom „heiligen Buch" zur „Buchführung". Lebensfunktionen der Schrift im Mittelalter, „Frühmittelalterliche Studien" 26 (1992), s. 1-31; E. Potkowski, Problemy kultury piśmiennej łacińskiego średniowiecza, PHum (1994), z. 3, s. 21-40.

Orig. in Gen. Homil. 13, 4 (GCS Orig. 6, 120).

Inst. 1, 30, 1, por. Variae 9, 21. Por. podobne wezwanie św. Hieronima zalecającego mnichom pracę fizyczną: „(…) pisz książki, aby ręka dostarczała środków do życia i jednocześnie dusz syciła się lekturą [boską]. Zob. Hier. Epist. 125, 11.

---