Zwrot kulturowy w badaniach literackich: perspektywy, przedstawiciele, nurty.
W wyniku przełomu poststrukturalistycznego w latach 80tych teoria, jak i wiedza o literaturze doświadczyły kolejnych bardzo ważnych zwrotów: zwrotu pragmatycznego, etyczno-politycznego, narratywistycznego i zwrotu kulturowego.
Zwrot kulturowy zsumował niejako wszystkie najważniejsze tendencje w wiedzy i literaturze po postrukturalizmie. Przyniósł on teorii literatury konieczne i pożądane otwarcie na całość praktyk uniwersum kulturowego, z którymi powiązane są praktyki pisania i czytania literatury. Zwrot ten znacznie poszerzył przede wszystkim horyzonty interpretacji, uruchamiając zróżnicowane konteksty kulturowe, w jakich uczestniczy tekst literacki. Doszły wówczas do głosu nowe języki interpretacji związane z teoriami antropologicznymi, feministycznymi, etnicznymi, postkolonialnymi, rasowymi, a także badaniami spod znaku gender i queer.
Nastąpił w tym czasie wyraźny zwrot w kierunku interpretacji pojmowanej jako najważniejsze zadanie badań literackich. Postawienie interpretacji w centrum zainteresowań wiedzy o literaturze przyniosło zdecydowany odwrót od problemów natury esencjalnej. Po przełomie poststrukturalistycznym poszukiwania istoty literatury wyraźnie osłabły. Spora liczba teoretyków i badaczy literatury całkowicie zrezygnowała z pytania o jej specyfikę na korzyść poszukiwania odpowiedzi na pytanie o rozmaite formy działania literatury na odbiorców oraz sposoby jej interpretowania.
Najogólniejszy sens tej przemiany określił Steven Greenblatt mówiąc o „modelu interpretacji”. Chodziło o zadawanie tekstowi literackiemu pytań innych od tych, które stawiano dotychczas. Pytania te świadczyć miały o wyzbyciu się naiwnej postawy wobec literatury i o poważnym wzięciu pod uwagę jej związków z kontekstami społecznymi i kulturowymi. Zdaniem inicjatora poetyki kulturowej należało więc pytać: 1) o typy zachowań kulturowych i modele praktyk kulturowych, za jakimi opowiada się dane dzieło literackie; 2) o przyczyny atrakcyjności tego dzieła dla czytelników danego czasu i epoki; 3) o różnice między wartościami, którymi kieruje się aktualny czytelnik działa i wartościami po stronie których opowiada się samo dzieło; 4) o rodzaje społecznych kontekstów rozumienia, od których uzależnione jest powstanie i interpretacja danego dzieła; 5) o jawną bądź ukrytą ewentualność ograniczania wolności myślenia jednostki lub ruchu społecznego przez dane dzieło; 6) o powiązanie zawartych w dziele aktów akceptacji lub odrzucenia określonych wartości z szerszymi układami społecznymi.
Poetyka kulturowa w ujęciu Nowych historyków nie odrzucała analizy formalnej, stylistycznej czy językowej, ważniejsze jednak dla nich było tropienie ideologicznych uwarunkowań praktyk dyskursywnych.
Powiązań między tradycyjnym badaniem językowych właściwości tekstu literackiego i analizą jego odniesień politycznych, etycznych, społecznych i kulturowych domagał się również Hillis Miller. Jako jedno z najważniejszych zadań wiedzy o literaturze zwróconej ku praktyce postrzegał szukanie kompromisu pomiędzy teorią pojętą jako „retoryczne czytanie tekstu” i teorią „użyteczną społecznie, kulturowo i politycznie”.
Zwrot ku interpretacji wymagał otwarcia się teorii na zróżnicowane i zmienne historycznie konteksty kulturowe.
Joseph Natoli (w 1993 roku w przedmowie do książki Tracing Literary Theory) podkreślał, że na naszych oczach teoria przeradza się w „kulturowe badania literackie”, tzn. dyskurs, którego celem jest interpretowanie innych dyskursów.
Na gruncie literaturoznawstwa amerykańskiego najwcześniej proces ten opisał Vincent B. Leitch (Cultural Criticism, Literary Theory, Postructuralism). W jego ocenie badania literackie stawały się częścią ogólnie pojętych badań kulturowych, zaś krytyka literacka przeradzała się w krytykę kulturową. Krytyka ta występowała tu w nowej roli. Po doświadczeniach postrukturalizmu, który przygotował aktualny zwrot teorii (który odrzucał uniwersalną racjonalność, zwrócił uwagę na konieczność ujęcia problemów historii i kultury jako konstrukcji dyskursywnych-miejsc konfliktów, zwiększył wrażliwość na różnice, wykluczył anomalie i marginesy, a przede wszystkim uznał teksty za wielośladowe interteksty-miejsca przecięcia rozmaitych dyskursów kulturowych) Leitch i inni dopatrywali się w tzw. cultural studies całkowitej zmiany paradygmatu humanistyki. Pokolenie nowych krytyków kulturowych nastawione było wg niego głównie na badanie: przyczyn, konstytucji i konsekwencji rozmaitych instytucji i dyskursów lingwistycznych, społecznych, politycznych, historycznych, etycznych, religijnych, edukacyjnych, potocznych i estetycznych. Jego książka zbierała najważniejsze wyróżniki teorii kulturowej:
1) Ogólne ramy tej orientacji wyznaczały szeroko pojęte badania kulturowe (podejmujące inspiracje płynące z antropologii, historii, wiedzy o mediach, socjologii, marksizmu, semiotyki, hermeneutyki, mitografii, feminizmu, teorii etnicznych i poststrukturalizmu).
2) Teoria ta ma kształt hybrydyczny, co oznaczało jak najdalej posuniętą różnorodność podejmowanych problemów i wielokierunkowość zainteresowań.
3) Całość charakteryzuje się jego zdaniem szczególnym uwrażliwieniem na kwestie etyczne i polityczne i zdecydowaną przewagą praktyk interpretacyjnych nad teoretyzowaniem.
4) Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się problemy szeroko pojętej kultury (zagadnienia różnic kulturowych, rasowych etnicznych) oraz kwestie podejmowane przez krytykę genderową (badania kulturowych determinacji różnic płciowych).
Uwypuklał on tutaj również różnice między dawnym i nowym stylem badania literatury, np. Nowi Krytycy koncentrowali się przede wszystkim na kwestiach tekstualnej spójności i jedności, wewnętrznych komplikacjach tekstów i ich organizacji, dwuznaczności i ironii, napięciu i równowadze, literackości i przestrzenności. Z kolei krytykę kulturową interesowały przede wszystkim zagadnienia: akceptacji i wykluczeń, dominacji i przyzwoleń, abstrakcyjności i sytuacyjności, monologu i wielogłosowości, tożsamości i inności itp.
Leitch sformułował także podstawowe założenia kulturowej praktyki interpretacyjnej, która była odmienna od konwencjonalnych analiz literackich:
1) przedmiotem zainteresowań krytyki kulturowej miała być nie tylko literatura kanoniczna, ale całe spektrum tzw. niekanonicznych i pozaestetycznych artefaktów, fenomenów i dyskursów.
2) miała ona używać metod krytyki kulturowej, analizy uwarunkowań instytucjonalnych oraz tradycyjnych metod krytycznych jak egzegeza tekstualna i badania podłoża historycznego.
3) powinna wykorzystywać tekstualne i dyskursywne modele i procedury z koncepcji Barthesa (propozycja analizy tekstualnej zwłaszcza w wersji z S/Z), Derridy (koncepcja tekstu i idei różnicy) i Foucalta (Foucaltowska geneologia).
Najcenniejszą inspirację dla teorii kulturowej stanowiły zdaniem Leitcha dotychczasowe osiągnięcia Centrum Współczesnych Badań Kulturowych przy Uniwersytecie w Birmingham.
Dokonał on również przeglądu najważniejszych dla „krytyki kulturowej” tematów:
Z perspektywy krytyki kulturowej podjęte zostały na nowo kwestie autorstwa i intencji, dyskursu poetyckiego i społecznych uwikłań tekstów, zagadnienia gatunków literackich i konwencji kulturowych, problemy literatur mniejszości w relacji do poetyki ogólnej. W odniesieniu do poetyki Leitch postulował rezygnację z uniwersalnej, dogmatycznej i monolitycznej poetyki (zrodzonej w kręgu Nowej Krytyki) na korzyść wielości różnorodnych poetyk lokalnych, respektujących zróżnicowanie dyskursów kulturowych.„Pluralizacja poetyki” miała stać się ostatecznie jednym z najważniejszych zadań oczyszczonego z formalistycznych przesądów literaturoznawstwa kulturowego.
Uważał, że najważniejszy impuls, jaki płynie z doświadczeń teorii poststrukturalistycznej i kulturowej to taki, ze „każda rzecz jest różna”. Ta świadomość różnicy, myślenie w kategoriach różnic, uznanie za punkt wyjścia akceptowanej różnorodności jest tym, co łączy pokolenie dekonstrukcjonistów z pokoleniem badaczy kulturowych. Wspólnym podłożem światopoglądowym wszelkich form teorii i krytyki kulturowej jest głęboka potrzeba respektowania i obrony praw innych: czy to inności tekstowej (jak w etyce dekonstrukcji) czy też inności rasowej, kulturowej, narodowej lub etnicznej, czy to różnic historycznych (jak w projektach Nowych Historycystów), czy wreszcie różnic płciowych (jak w dokonaniach krytyki genderowej).
Ważnym świadectwem tej istotnej przemiany w amerykańskim literaturoznawstwie stały się książki Leitcha (Cultural Criticism 1992) oraz Jonatana Cullera (On Dekonstruction 1982; Flaming the Sign. Criticism and Its Institutions z 1988)
Culler stwierdził, że teoria literatury dzisiaj uwikłana jest w nowy spór dotyczący swojego instytucjonalnego kontekstu i kulturowej odpowiedzialności. Flaming the Sign dokonywała wstępnego uporządkowania aktualnej sytuacji w literaturoznawstwie. Zauważał tu dwie wyraźne tendencje: 1)poszerzenie obszaru zainteresowań krytyki literackiej i teorii literatury o całkowicie nowe, nierzadko pochodzące z bardzo odległych dziedzin, tematy badawcze.
2) dążenie do nadania badaniom literackim charakteru „politycznego” w szerokim rozumieniu - podejmowanie kwestii politycznych uwikłań literatury, rozpatrywanie instytucjonalnych, ideologicznych implikacji orientacji teoretycznych i ich relacji do instytucji, w ramach których się utworzyły.
Jego samego również bardziej teraz interesowały instytucjonalne problemy badań literackich w ramach uniwersytetu, zadania krytyki politycznej, semiotyki turystyki.
W 1992 roku wydany został tom Cultural Studies, (blisko 800 stron), poświęcony konferencji zorganizowanej przez Uni for Criticism and Interpretive Theory Uniwersytetu Illinois. Autorzy przedmowy (Cary Nelson, Paul A. Treichler, Lawrence Grossberg) zwracali uwagę na „eksplozję” zainteresowań badaniami kulturowymi. Przedstawione tam referaty dotyczyły płci kulturowej i seksualności, rasy i etniczności, polityki tożsamości, polityki estetyki, dyskursu i tekstualności, kolonializmu i postkolonializmu. Literatura zajmowała tam pozycję jednego z wielu równoprawnych dyskursów kulturowych, albo występowała w roli miejsca przecinania się rozmaitych dyskursów kulturowych, skupianych w tekście literackim. Mozaikowy charakter miała również metodologia. Nie przyjmowano jednej, uprzywilejowanej metody badań, ani nie ograniczano wyboru, nie broniono korzystania z wielu metod na raz. Interkulturowa wizja literaturoznawstwa pociągała za sobą pluralizm metodologiczny, oznaczała możliwość jednoczesnego korzystania z najrozmaitszych zdobyczy XXwiecznej humanistyki.
W 1985 w Criticism In the University Gerald Graff i Reginald Gibbons podkreślali, że badania kulturowe dają realne szanse na uzdrowienie badań literackich po okresie zastoju. Dzięki nim „uważne czytanie”, (najważniejszy obowiązek badaczy literatury) nie zostaje zawieszone w próżni, nie zatraca związku ze swoimi kontekstami historycznymi, filozoficznymi i społecznymi.
Podobne założenia przyświecały założonemu w 1985 czasopismu „Cultural Critique” (wydawany przez Uniwersytet Minnesota), skoncentrowanemu na interpretacji kulturowej, oznaczającej konieczność współdziałania badań literackich, filozoficznych, socjologicznych i antropologicznych i połączenie metod marksistowskich, feministycznych, psychoanalitycznych i poststrukturalistcznych. Z pismem tym byli związani badacze i badaczki o orientacji lewicowej i feministycznej: Jameson Lentricchia, White, Bove, Chomsky, Aronowitz, Said, Spano, Spivak, Jardine, Eagleton, Heath, Mac Cabe, Williams.
Od połowy lat 80 kulturowy tryb analiz literatury całkowicie zdominował amerykańskie badania literackie. Zaczęto wręcz mówić o kulturalizmie jako nowym stylu refleksji teoretycznoliterackiej, następującym po postrukturalizmie. Termin ten miał oznaczać typ metodologii oparty na połączeniu technik i kategorii wypracowanych przez badania kulturowe z rozmaitymi stylami analiz i interpretacji tekstów literackich, a jednocześnie odziedziczony po postrukturalizmie światopogląd teoretyczny: pluralistyczny i pragmatyczny, wolny od esencjonalizmu i pozbawiony jakichkolwiek uniwersalistycznych pretensji.
Przechodzenie na stronę teorii kulturowej stało się także widoczne w preferencjach terminów kluczowych. David German zwracał uwagę na to, że poprzednie pokolenie teoretyków literatury posługiwało się takimi pojęciami jak: tekst, dyskurs, retoryka, znaczone/znaczące, kod, czytanie, pisanie. Nowe uruchomiło takie kategorie jak: historia, społeczeństwo, polityka, ideologia, władza, ciało, kultura materialna. Pisanie pojmowane było jako „działanie społeczne”, czytanie jako „historyczna rekonstrukcja”. Tekst zanurzony w świecie - „worldly test” okazywał się bardziej związany z jego rzeczywistymi przemianami. Na listę zaproponowaną przez Gormana wkraczały takie terminy jak: płeć kulturowa (gender) rasa, etniczność.
Najważniejszymi kategoriami przeobrażającej się teorii literatury stały się opisane na nowo i intensywnie eksploatowane kultura i ideologia.
Steven Greenblatt (jego def. kultury: sieć negocjacji w procesie wymiany dóbr materialnych, idei a - poprzez instytucje niewolnictwa, adopcji, czy małżeństwa- także i ludzi) postulował „analizę kulturową”, uznawaną przez niego za najwłaściwszy sposób opisu dawniejszych tekstów literackich (np. Szekspira, Dickensa), a przydatnej także w badaniu każdego „wielkiego” dzieła, które nigdy nie jest neutralne wobec kultury. Pełna analiza powinna wychodzić poza granice tekstu, aby ustanowić powiązania między tekstem a wartościami, instytucjami i praktykami obecnymi wszędzie w kulturze.
James H. Kavanagh określił trzy kategorie pojęcia ideologia, definiując je jako: 1)literatura jako praktyka ideologiczna; 2) ideologia jako system reprezentacji; 3) krytyka jako analiza ideologiczna. Ideologia wg niego dziś pojmowana jest nie tylko jako zespół idei, ale jako system reprezentacji, percepcji wyobrażeń; jest reprezentacją wyobrażonych relacji jednostek do ich rzeczywistych warunków egzystencji i dlatego tworzy „podstawową strukturę założeń definiujących relacje rzeczywistości i ja. Formy rzeczywistości społecznej i subiektywności konstruowane SA w ramach wielu systemów różnic - seksualnych, rasowych, religijnych, regionalnych, edukacyjnych, etnicznych, klasowych. Literatura jako wpływowa praktyka ideologiczna jest więc przekazem owego szerokiego pola różnic. Analiza ideologiczna z kolei poddaje skrupulatnej analizie pełne spektrum znaczących społecznie różnic, w ramach których konstytuowany jest podmiot; bada sposób, za pomocą których systemy ideologicznych reprezentacji są tworzone, transformowane i włączane w rozmaite programy polityczne.
Myra Jehlen (w kategorii gender) zwracała uwagę, że terminy takie jak „płeć kulturowa”, rasa, czy etniczność związane integralnie z pojęciem ideologii, wskazują na najważniejsze z różnic występujących w sferze społecznej, a zarazem literackiej i krytycznej. Ujmowane są jako kategorie analityczne w ideologicznych analizach tekstów literackich (a nie jako osobne tematy). Dzięki ich zastosowaniu badania literackie stają się nie tylko typem refleksji ale również konkretnym „działaniem”.
Na początku lat 90. stało się już całkowicie jasne, że najważniejszą konsekwencją rozpadu nowoczesnej teorii okazał się kulturowy zwrot w wiedzy o literaturze.
W latach 90. problematyka polityczna, ideologiczna i kulturowa zawładnęła zwłaszcza amerykańską wiedza o literaturze. Coraz powszechniejsze stało się przekonanie o konieczności zmiany opcji z poetyki estetycznej na polityczną. Przekonanie to połączyło zarówno zdeklarowanych neomarksistów amerykańskich (Jameson, Eagleton, Lentricchi) przedstawicieli Nowego Historyzmu (Greenblatt, Montrose, Gallagher, Fish, Benn Michaels) z badaczkami i badaczami spod znaku krytyki feministycznej i genderowej, etnicznej, postkolonialnej, czy bejowsko-lesbijskiej. Wszyscy oni zaczęli się identyfikować z kolejną (po przełomie antypozytywistycznym i postrukturalistycznym) gruntowną przemianą w humanistyce, która określona została mianem zwrotu kulturowego.
Nowi Historyści postulowali konsekwentne przekształcenie tradycyjnej poetyki w poetykę kulturową. Steven Greenblatt definiował ją jako - badanie sposobów zbiorowego wytwarzania odmiennych praktyk kulturowych, a także analizowanie relacji między tymi praktykami. Najważniejszym zadaniem tak rozumianej poetyki miało być: 1) opisywanie procesów kształtowania się zbiorowych przekonań i doświadczeń, ich przechodzenia z jednego medium do drugiego oraz ich osadzanie się w dominujących formach estetycznych i sposobów oferowania ich do konsumpcji; 2) analiza sposobów tworzenia się granic pomiędzy praktykami kulturowymi, uznawanymi za formy artystyczne i innymi formami ekspresji. Poetyka kulturowa w wydaniu Greenblatta i innych badaczy z tego kręgu łączyła w sobie różne metody (np. Foucaltowską analizę dyskursu, neomarksistowską krytykę ideologiczną, neopragmatyzm, Derridowską koncepcję tekstualności i krytyki retorycznej), co z kolei miało na celu stworzenie narzędzi opisu literatury całkowicie uwolnionych od formalistycznych przesądów; poetyki w pełni akceptującej własne uwikłania w sieć relacji łączących dyskursy literackie i inne porządki - społeczne, historyczne, polityczne ekonomiczne. Uprawianie poetyki kulturowej oznaczało badanie strategii retorycznych tekstów w ich perswazyjnym wymiarze oraz interpretowanie ich w wielorakich odniesieniach do kontekstów historycznych i kulturowych.
Poetyka kulturowa za punkt wyjścia przyjęła założenie, że „dyskurs literacki jest retoryczny, wielogłosowy i intertekstualny” oraz iż został on uwarunkowany przez instytucje i różnorodne (lokalne) interesy. Zdaniem Greenbatta główną właściwością nowej poetyki mała być rezygnacja z wszelkich systemowych aspiracji a w zamian proponowanie rozmaitych języków opisu dzieła literackiego.
W wyniku przemiany wiedzy o literaturze po teorii nowoczesnej i ponowoczesnej wyłoniła się aktualna postać teorii literatury, którą nazywamy teorią kulturową. Jest to teoria, w ramach której, niejako wbrew jej nazwie, na plan pierwszy wysuwa się nie tyle teoretyzowanie, ile rozmaite praktyki interpretacji uruchamiające zróżnicowane konteksty kulturowe, w jakich uczestniczy tekst literacki. Tworzy ona otwarty zbiór różnych zmiennych historycznie i kulturowo języków interpretacji, dzięki którym dokonują się rekontesktualizacje tekstów literackich.
2