Strategia oceniania uczniów.

 

W założeniach reformy systemu edukacji nadrzędnym celem pracy edukacyjnej uczyniono wszechstronny, harmonijny rozwój ucznia, wspomagany przez integralnie rozumiane nauczanie, kształcenie umiejętności i wychowanie. Reforma stworzyła szkołom możliwość wprowadzania różnorodnych dróg kształcenia, w tym programów nauczania i wychowania oraz wewnątrzszkolnych systemów oceniania.

Ocenianie uczniów stanowi dla nas, nauczycieli, jedną z podstawowych czynności w procesie nauczania. Każdy z nas ma swoje wypracowane metody, sposoby - jedne bardziej, inne mniej lubiane przez uczniów. Popełniamy podstawowe błędy podczas oceniania- bezwzględne łączenie oceny z każdą kontrolą, wyliczenie końcowych ocen jako średniej arytmetycznej, zbyt mała liczba ocen w semestrze, ocenianie uczniów według poziomu danej klasy, niesystematyczność oceny i kontroli, jednorodność kontroli(np. same odpytywanie ustne). Zdarza się, że ocenianie jest stosowaniem represji wobec ucznia za czynność, której nie wykonał. Czasami oceniamy za aktywność - nie oceniamy wtedy umiejętności, uciekamy od tej oceny. Stawiamy oceny "na wyrost", a one nie motywują ucznia. Unikamy ocen obiektywnych mówiąc np.; "postawię ci dobry stopień, ale zrób gazetkę". "Produkujemy" oceny przed zebraniem, końcem semestru i bombardujemy uczniów np.; kartkówkami, bo to szybki sposób zdobycia wielu stopni. Wiemy także, że w zreformowanej szkole musimy oceniać naszych uczniów inaczej.

Nauczyciel musi dokładnie wiedzieć, czego zamierza nauczyć i powinien mieć wyobrażenie o tym, w jaki sposób sprawdzi, czy została opanowania wiedza, jaką przekazał. Im wcześniej nauczyciel sprawdzi, co uczniowie umieją i jak daleko są od stanu, jaki zamierzał osiągnąć, tym lepiej.

Moim zamiarem było stworzenie materiału wyjściowego do kryteriów ocen dla programu autorskiego "Informatyka z wychowaniem komunikacyjnym".

Jestem nauczycielem, więc z doświadczenia wiem jak trudno jest obiektywnie ocenić wiadomości i umiejętności, które pomagam zdobyć uczniom. Dlatego też musiałem poszerzyć swoje wiadomości aby pozwoliły mi szerzej spojrzeć na problem sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych uczniów.

Z przeczytanej literatury i z doświadczenia wynika, że ocena w dużym stopniu zależy od upodobań sprawdzającego, jego wiadomości, stanów psychicznych i fizycznych, uczciwości i rzetelności sprawdzania, a nawet od kolejności sprawdzanych prac, czy po prostu od pogody.

Często nie bez znaczenia są informacje, jakie posiada nauczyciel o dotychczasowych osiągnięciach ucznia i jego emocjonalny do ucznia stosunek.

Oceny bardzo często mają wpływ na przyszłość ocenianych. Od nich zależeć może rozwój drogi życiowej ucznia, możliwość kontynuowania nauki w wybranej szkole, zawyżenie/zaniżenie samooceny, konsekwencje czego mogą być niezwykle istotne.

Ocenianie jest bardzo ważnym ogniwem w realizacji podstawowego celu edukacji, jakim jest wszechstronny rozwój ucznia.

Dotychczasowy system oceniania jest odbierany przez opinię publiczną jako represyjny, wskazujący przede wszystkim braki, a nie osiągnięcia ucznia. Dlatego też reforma edukacyjna wymusza do wprowadzenia nowego, spójnego i bardziej zobiektywizowanego systemu oceniania.

Ocenianie - to wartościowanie osiągnięć poznawczych uczniów, to czynność porównywania tych osiągnięć z pewnym wzorem, modelem. Ocenianie konstruktywne zachęca ucznia do dalszych prób; jest w części instruktażem. Ocena musi zawierać opis tego, co uczeń potrafi i co jest jeszcze do poprawienia, gdyż tylko taka ocena motywuje do dalszej pracy. Uczeń musi wiedzieć: dlaczego otrzymał daną ocenę, za co ją otrzymał. Każda ocena ucznia to ocena samego siebie jako nauczyciela, jako osobę przekazującą wiedzę i umiejętności. Niepowodzenia ucznia to niepowodzenia samego nauczyciela. Jest to porażka naszych metod, form pracy, komunikacji z uczniem.
Ocena nie zawsze jest stopniem. Są to plusy, minusy, gesty, słowa aprobaty i dezaprobaty, komentarze. Czasami zupełnie nieświadomie stosujemy wypowiedzi oceniające: osądzamy i krytykujemy (jesteś leniwy), ośmieszamy(zachowujesz się jak dzikus), orzekamy i interpretujemy(nic nie umiesz, bo się niczym nie interesujesz), grozimy i ostrzegamy(jak tak dalej będziesz się uczył, to...), moralizujemy(w tym wieku powinieneś wiedzieć, że...). Takie wypowiedzi i zachowania oceniające osłabiają poczucie godności dziecka, często mają wręcz destrukcyjny wpływ, a nawet są zwykłą ucieczką nauczyciela od rzeczywistej oceny. Często prowadzi to do blokady dalszego porozumienia z uczniem.

 

Wśród metod oceniania można wyróżnić dwie grupy:

     Metody nietechniczne - kontrola ustna, pisemna, praktyczna, obserwacja; często jest to ocenianie intuicyjne, a warto przygotować sobie plan i kryteria takiej oceny.

     Metody testowe - czyli testy - mają ścisły system oceniania, powinny być standaryzowane, bo są wtedy obiektywne wyniki. Najczęściej w szkole stosujemy testy nauczycielskie (mogą być stosowane tylko w danej szkole) i testy standaryzowane. Mamy testy luk i uzupełnień, testy wyboru, testy mieszane. Stosujemy w nich zadania otwarte i zamknięte.

W praktyce szkolnej mamy oceny: bieżące, etapowe, końcowe. Ocena bieżąca nie może stanowić wyznacznika osiągnięć, bo po prostu nie jest ona wyznacznikiem osiągnięć ucznia. Jest wyłącznie sygnałem i bodźcem do dalszej pracy, ostrzeżeniem dla ucznia. Ocena bieżąca: informuje, aprobuje lub ostrzega ucznia.

Pomiar dydaktyczny - oceniamy to, co uczeń potrafi; dotyczy osiągnięć ucznia, głównym jego celem jest końcowy etap tych osiągnięć. Pozwala rozpoznać, sprawdzić, ocenić osiągnięcia poznawcze ucznia. To uściślone sprawdzanie i ocenianie tych osiągnięć. Polega na porównaniu wiadomości i umiejętności uczniów z ustaloną normą, a w szczególności z wymaganiami programowymi. Narzędziami pomiary są testy. Mamy pomiar dydaktyczny różnicujący(stosowany np. podczas egzaminów progowych), oraz pomiar dydaktyczny sprawdzający - jego celem jest ocena osiągnięć uczniów.
W sprawdzaniu osiągnięć uczniów posługujemy się testami wielostopniowymi. Ocena ilościowa jest w nich zastąpiona oceną jakościową. Tym samym pytanie: "Ile uczeń ma rozwiązać na dany stopień?" zostało zastąpione pytaniem: "Które zadania uczeń ma zrobić na dany stopień?" Zadania testowe powinny reprezentować różne typy zachowań - niektóre wymagają tylko odtworzenia czegoś, inne wyjaśnienia, zastosowania wiadomości i umiejętności w sytuacjach typowych lub problemowych. Na poszczególne oceny są w nich wyróżnione poszczególne zadania i uczeń powinien o tym wiedzieć.

Formułowanie wymagań rozpoczyna się od doboru treści nauczania do poszczególnych stopni skali. Zbiór kryteriów: przystępność, wartość kształcąca, niezawodność, niezbędność wewnątrzprzedmiotowa, niezbędność międzyprzedmiotowa, użyteczność. Te kryteria mogą mieć różne znaczenia w różnych przedmiotach nauczania i na różnych szczeblach kształcenia. Podstawowe grupy celów nauczania to wiadomości - wiedza; umiejętności - stosowanie (tego uczymy). Uporządkowany hierarchicznie układ celów nauczania przez B. Niemierkę nosi nazwę taksonomii ABC i jest uniwersalny, wymaga jedynie dostosowania do specyfiki danego przedmiotu i poziomu nauczania.

Różnicowanie wymagań programowych według obowiązującej skali ocen szkolnych: Należy rozpisać na wszystkie pozytywne stopnie szkolne realizowany program. Musimy przyjąć więc stałe kryteria wymagań: łatwość dla ucznia, prostota i uniwersalność, niezbędność w obecnym i dalszym kształceniu, użyteczność pozaszkolna, pewność naukowa. Naczelną zasadą musi być realizm wymagań. Analiza ma doprowadzić do wyodrębnienia hierarchii wymagań.

 

Kolejne kroki nauczyciela:

Realizując dany programu, mamy opracowany zakres materiału nauczania. Dokonujemy czynnościowej analizy treści nauczania. Opracować należy tu system czynności odpowiadający treści podanej przez program; jest to opis konkretnych zachowań ucznia. Korzystamy z taksonomii celów nauczania (B. Niemierko):

Poziom	Kategoria
I. Wiadomości	A. Zapamiętanie wiadomości B. Zrozumienie wiadomości
II. Umiejętności	C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

 

Musimy dokonać operacjonalizacji celów nauczania. Każdą czynność zaplanowaną do opanowania przez ucznia opisujemy wraz z kategorią celu i wymagań. W taksonomii celów nauczania zawarta jest istota tego, czego uczniowie mają się uczyć. Każda wyższa kategoria taksonomiczna wymaga bardziej złożonego zachowania. W operacjonalizacji celów pomocne są czasowniki operacyjne np.:

Kategoria celu	Określenia wieloznaczne	Czasowniki operacyjne
A	Wiedzieć	nazwać, zdefiniować, wymienić, zidentyfikować, rozpoznać, wyliczyć
B	Rozumieć	streścić, wyjaśnić, zilustrować, rozróżnić
C	Stosować wiadomości	rozwiązać, skonstruować, zastosować, porównać, sklasyfikować, narysować, scharakteryzować
D	Rozwiązywać problemy	dowieść, przewidzieć, zanalizować, wykryć, ocenić, zaproponować, zaplanować

Teraz określamy katalog wymagań na poszczególne oceny. Każda ocena ma przypisany szczebel w katalogu. Polega na opracowaniu zbioru konkretnych czynności odpowiadających pojedynczej treści zawartej w programie i przyporządkowaniu ich do odpowiedniego poziomu wymagań:

     osiągnięcia konieczne (ocena dopuszczająca) - najbliższe życiu, umożliwiają poznanie treści podstawowych,

     osiągnięcia podstawowe(ocena dostateczna) - to czynności, których umiejętność wykonania jest potrzebna do innych czynności podstawowych tego samego działu, innego działu lub wyższej klasy,

     osiągnięcia rozszerzające (ocena dobra) - to czynności wspierające tematy będące istotą programu danej klasy,

     osiągnięcia uzupełniające (inna nazwa: dopełniające) (ocena bardzo dobra) - czynności trudne, twórcze, złożone, wymagają transferu wiedzy,

     osiągnięcia wykraczające (ocena celująca) - znacznie wykraczają poza program nauczania, stanowią efekt samodzielnej pracy ucznia.

 

Analiza treści nauczania danego przedmiotu polega na opracowaniu zbioru konkretnych czynności odpowiadających pojedynczej treści zawartej w programie i przyporządkowaniu ich do odpowiedniego poziomu wymagań:

       K- koniecznych (ocena dopuszczająca),

       P- podstawowych (ocena dostateczna),

       R - rozszerzających (ocena dobra),

       D [lub U - uzupełniających] - dopełniających - (ocena bardzo dobra),

       W - wykraczających (ocena celująca).

 

Ogólne kryteria stopni:

 

Stopień	Elementy treści nauczania	Ogólne kryteria ustalania stopni
Celujący	Znacznie wykraczające poza program nauczania; Stanowiące efekt samodzielnej pracy ucznia; Wynikające z indywidualnych zainteresowań; Zapewniające pełne wykorzystanie wiadomości dodatkowych.	Zakres i jakość wiadomości: Wiadomości ściśle naukowe, a ich zakres szerszy niż wymagania programowe; treści wiadomości powiązane ze sobą w systematyczny układ Rozumienie materiału naukowego: Zgodne z nauką rozumienie uogólnień i związków między nimi oraz wyjaśnianie zjawisk bez jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Samodzielne i sprawne posługiwanie się wiedzą dla celów teoretycznych i praktycznych Kultura przekazywania wiadomości: Poprawny język, styl, swoboda w posługiwaniu się terminologią naukową, wysoki stopień kondensacji wypowiedzi
bardzo dobry	Złożone, trudne, ważne do opanowania; Wymagające z korzystania z różnych źródeł; Umożliwiające rozwiązywanie problemów; Pośrednio użyteczne w życiu szkolnym; Pełne opanowanie treści programu nauczania.	Zakres i jakość wiadomości: Wyczerpujące opanowanie całego materiału programowego (koniec roku lub semestru); wiadomości powiązane ze sobą w logiczny układ Rozumienie materiału naukowego: Właściwe rozumienie uogólnień i związków między nimi oraz wyjaśnianie zjawisk bez ingerencji nauczyciela Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Umiejętne wykorzystywanie wiadomości w teorii i praktyce bez ingerencji nauczyciela Kultura przekazywania wiadomości: Poprawny język, styl, poprawne posługiwanie się terminologią naukową, kondensacja wypowiedzi na zasadzie zgody z wymaganiami poszczególnych przedmiotów nauczania
Dobry	Istotne w strukturze przedmiotu (bloku, dziedziny edukacji); Bardziej złożone, mniej przystępne aniżeli elementy treści zaliczone do wymagań podstawowych; Przydatne, ale nie niezbędne w opanowaniu treści z danego przedmiotu (bloku, dziedziny edukacji) i innych przedmiotów szkolnych; Użyteczne w szkolnej i pozaszkolnej działalności; O zakresie przekraczającym wymagania zawarte w podstawie programowej; Wymagające umiejętności stosowania wiadomości w sytuacjach typowych wg wzorów (przykładów) znanych z lekcji i z podręcznika.	Zakres i jakość wiadomości: Opanowanie materiału programowego; wiadomości powiązane związkami logicznymi Rozumienie materiału naukowego: Poprawne rozumienie uogólnień i związków między nimi oraz wyjaśnianie zjawisk inspirowane przez nauczyciela Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Stosowanie wiedzy w sytuacjach teoretycznych i praktycznych inspirowane przez nauczyciela Kultura przekazywania wiadomości: Brak błędów językowych, usterki stylistyczne, podstawowe pojęcia i prawa ujmowane w terminach naukowych, język umiarkowanie skondensowany
Dostateczny	Najważniejsze w uczeniu się danego przedmiotu (bloku, dziedziny edukacji); Łatwe dla ucznia nawet mało zdolnego; O niewielkim stopniu złożoności, a więc przystępne; Często powtarzające się w programie nauczania; Dające się wykorzystać w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych; Określone programem nauczania na poziomie nie przekraczającym wymagań zawartych w podstawie programowej; Głównie proste, uniwersalne umiejętności, w mniejszym zakresie wiadomości.	Zakres i jakość wiadomości: Zakres materiału programowego ograniczony do treści podstawowych z danego przedmiotu; wiadomości podstawowe połączone związkami logicznymi Rozumienie materiału naukowego: Dość poprawne rozumienie podstawowych uogólnień oraz wyjaśnianie ważniejszych zjawisk z pomocą nauczyciela Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Stosowanie wiadomości dla celów praktycznych i teoretycznych przy pomocy nauczyciela Kultura przekazywania wiadomości: Niewielkie i nieliczne błędy, wiadomości przekazywane w języku zbliżonym do potocznego, mała kondensacja wypowiedzi
Dopuszczający	Niezbędne w uczeniu się danego przedmiotu (bloku, dziedziny edukacji); Potrzebne w życiu.	Zakres i jakość wiadomości: Nieznajomość nawet podstawowego materiału programowego; wiadomości luźno zestawione Rozumienie materiału naukowego: Brak rozumienia podstawowych uogólnień i nieumiejętność wyjaśniania zjawisk Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Brak umiejętności stosowania wiedzy nawet przy pomocy nauczyciela Kultura przekazywania wiadomości: Liczne błędy, nieporadny styl, trudności w wysławianiu
Niedostateczny		Zakres i jakość wiadomości: Rażący brak wiadomości programowych i jedności logicznej między wiadomościami Rozumienie materiału naukowego: Zupełny brak rozumienia uogólnień oraz kompletna nieumiejętność wyjaśniania zjawisk Posługiwanie się i operowanie nabytymi wiadomościami: Zupełny brak umiejętności stosowania wiedzy Kultura przekazywania wiadomości: Bardzo liczne błędy, rażąco nieporadny styl, duże trudności w mówieniu językiem literackim

 

Podczas oceniania ucznia nauczyciel powinien:

     Dokonać precyzyjnej typologii błędów, sklasyfikować i uszeregować pod względem wagi, określić ich związki z kryteriami ocen.

     Ustalić wymagane umiejętności i szukać ich podczas sprawdzania.

     Sprawdzać umiejętności, a nie ich brak.

     Precyzyjnie określić hierarchię kryteriów dla poszczególnych ocen.

     Trzymać się ustalonego porządku procedur.

     Dostrzegać pozytywy pracy ucznia.

     Ocenę końcową wystawiać na podstawie sumy spostrzeżeń uwzględniających kryteria i cząstkowe oceny sprawdzanych umiejętności.

     Pamiętać o celu procesu oceniania i pod tym kątem weryfikować kryteria.

     Opracować standardy umiejętności koniecznych i przypisać je ocenom szkolnym.

     Pamiętać, że uchybienia procedury sprawdzania rzutują istotnie na ocenę ucznia.

     Wziąć pod uwagę fakt, że aby ocena rzeczywiście mogła spełnić swą funkcję, uczeń powinien:

        wiedzieć, co będzie oceniane przez nauczyciela,

        kiedy będzie oceniany (np. na bieżąco, okresowo),

        wiedzieć w jaki sposób będzie o swoich postępach informowany on sam i jego rodzice.

Aby stworzyć spójny system oceniania trzeba uświadomić sobie, że proces oceniania winien być integralna częścią procesu nauczania. Ocenianie ma mieć formę oceniania wspierającego, którego celem jest bieżąca obserwacja rozwoju ucznia w klasie. Ocena może być przekazana w różnej formie: rozmowy, opisu, umownych symboli, tabeli. Ocena powinna mieć wpływ na planowanie procesu nauczania przez nauczyciela i wzięcia odpowiedzialności za proces uczenia się przez ucznia. Cel ten będzie osiągnięty tylko wówczas, gdy uczeń otrzyma zrozumiałą dla niego informacje o swoich umiejętnościach, o swoich mocnych i słabych stronach, o dalszych działaniach, które powinien podjąć, by uzyskać lepsze rezultaty.

Reasumując istotą oceny jest informowanie i wspieranie planowania, które warunkuje postęp w nauce i rozpoznawanie indywidualnych potrzeb ucznia.

 

Literatura:

1.     Badanie osiągnięć uczniów w szkołach wdrażających zmodernizowane program nauczania...raport końcowy. Red. Bolesław Niemierko. Warszawa: BKKK MOVE, 1997

2.     Ministerstwo Edukacji Narodowej o ocenianiu. Oprac. zeszytu Grażyna Gałka-Ziółkowska, Sławomir Ziemicki. Warszawa: MEN sierpień, 1999. (Biblioteczka Reformy-zeszyt 17)

3.     Niemierko B. Między oceną szkolną a dydaktyką: bliżej dydaktyki. Wyd.3.Warszawa:Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1999

4.     Stróżyński K., Giermakowski  M. Jak oceniać? Jelenia Góra: Wydaw. Nauczycielskie, 1998. (Przewodnik Nauczyciela)

5.     Podstawę programową kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów (Rozporządzenie MEN z dnia 15 lutego 1999 r. z późn. zm.);

6.     Zasady oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych (Rozporządzenie MEN z dnia 19 kwietnia 1999 r.).

 

---