Na podstawie A. Janowski: Uczeń w teatrze życia szkolnego

Strategie nauczycielskie i uczniowskie

1. Podział strategii

STRATEGIE NAUCZYCIELSKIE	STRATEGIE UCZNIOWSKIE
		KOOPERACJI	PRZETRWANIA	OPOZYCYJNE
SOCJALIZACJA	PODLIZYWANIE SIĘ	ODWALANIE ZADANIA	ZAMASKOWANE NIEPOSŁUSZEŃSTWO
DOMINACJA	STARANIE SIĘ, ABY NIE PODPAŚĆ	DOBREGO WOJAKA SZWEJKA	NIEUSTĘPLIWA WROGOŚĆ
NEGOCJACJE	PODPORZĄDKOWANIE OPTYMISTYCZNE	UJAWNIANIE WŁASNYCH NIEDOSTATKÓW	REBELIA
FRATERNIZACJA	PODPORZĄDKOWANIE INSTRUMENTALNE	ULEGANIE Z DYSTANSEM	SABOTAŻ
NIEOBECNOŚĆ I WYCOFANIE	RYTUALIZM	DAWANIE SOBIE RADY ZE STRACHEM	ODMOWA
RYTUAŁ I RUTYNA		ODPOWIADANIE NA PYTANIA NAUCZYCIELA
TERAPIA ZAJĘCIOWA		UNIKANIE ODPOWIEDZI
MORALIZOWANIE		UNIKANIE MIANA „KUJONA”

2. Wyjaśnienie pojęcia

Strategie, Woods definiuje jako sposoby osiągania celu, sztuka przetrwania w szkole. Cele wychowania i nauczania są na ogół ogromnie złożone, tak więc strategie także muszą być złożone. Strategie prowadzące do celów krótkoterminowych mogą kolidować ze strategiami wiodącymi do celów dalekosiężnych. Strategie są zwykle rezultatem wyboru między chęciami i marzeniami a możliwościami. Według Jacksona i Holta w zasadzie całe postępowania uczniów w szkole można sprowadzić do stosowania przez nich strategii, których celem jest przetrwanie ucznia przez cały okres jego pobytu w szkole. Choć strategie nie są stosowane wyłącznie przez uczniów, bowiem obserwacje pokazują, że stosują je także nauczyciele.

3. Strategie nauczycielskie

Ze strategiami nauczycielskimi związany jest styl kierowania stosowany przez nauczyciela. Jedni badacze dzielą zachowania nauczyciela na demokratyczne, autokratyczne i liberalne:

1. Demokratyczny styl wychowania - jego stosowanie związane jest z okazywaniem przez wychowawcę postawy akceptacji, rozumienia empatycznego i autentyzmu oraz rozumienia w sensie personalistycznym.

Badania pokazały, że w grupach kierowanych demokratycznie:

- uczniowie darzą sympatią swojego nauczyciela i identyfikują się z nim;

- podejmują się wykonania zadań na własną odpowiedzialność;

- są przekonani o sensowności tego, co robią;

- wykonują swoje zadania nawet podczas nieobecności kierownika grupy, czyli także wtedy, gdy są pozbawieni bezpośredniej kontroli dorosłych;

- wykazują się większą kreatywnością w realizacji celów;

- wspólnie poszukują sposobów przezwyciężania napotykanych trudności.

2. Autokratyczny styl kierowania - podstawowe sposoby oddziaływań wychowawczych to metody nagradzania i karania, nakazy i zakazy, przejawianie postawy nacechowanej w małym stopniu więzią osobową.

Uczestnicy grup kierowanych autokratycznie:

- mają raczej niechętny stosunek do swego kierownika i nie mogą się z nim porozumieć w wielu sprawach;

- wykonują polecone im zadania bez większego entuzjazmu i nierzadko uważają, że przerastają one ich możliwości;

- bywają na ogół rozdrażnieni i niechętnie ze sobą współpracują;

- niektórzy przejawiają wzmożoną agresywność, a inni przesadną obojętność;

- na ogół wykazują się względnie dobrymi osiągnięciami szkolnymi.

3. Liberalny styl wychowania - dawanie możliwie szerokiego zakresu swobody, postawa bierna wychowawcy. W grupach kierowanych liberalnie:

- uczestnicy zachowują się chaotycznie, tj. w sposób bezcelowy i bezplanowy;

- nierzadko trudno jest im się porozumieć w ważnych dla nich sprawach, stąd też nieobce są im rozczarowania i rozdrażnienie, nadmiar agresywności;

- na ogół łączą ich słabe więzi rzeczowe i osobowe;

- obecność kierownika nie jest czynnikiem mobilizującym ich do pracy;

- podczas jego nieobecność kierowniczą funkcję w grupie przejmuje jeden z jej członków.

Wymagania związane z demokratycznym stylem kierowania według M. Łobockiego:

- umiejętność zachowania daleko idącego umiaru swobody i przymusu w wychowaniu;

- umiejętność łatwego porozumienia się z dziećmi;

- umiejętność uważnego i aktywnego słuchania;

- właściwe przygotowanie pedagogiczne;

- właściwe warunki pracy.

Ponadto stosowanie przez nauczycieli określonego stylu kierowania, zdaniem psychologów zależy od określonych cech osobowości. Na podstawie badań okazało się, że nauczyciele skłonni do kierowania demokratycznego odznaczają się na ogół takimi cechami, jak: nastawienie ekstrawersyjne, optymizm, równowaga emocjonalna, plastyczność percepcyjna. Natomiast takie cechy osobowości, jak: introwersja, depresyjność, skłonność do nadmiernej kontroli, niestałość emocjonalna, sztywność percepcyjna, predestynują nauczycieli do kierowania autokratycznego.

Woods uważa, że nauczyciele przystosowują się do sytuacji, zadań jakie przed nimi stoją, przez stworzenie i stosowanie strategii przetrwania. Wymienia on 8 różnych strategii przetrwania stosowanych przez nauczyciela.

1. SOCJALIZACJA

Zmierza do tego, aby uczniowie zaakceptowali wzorce lansowane przez szkołę, przede wszystkim wzory związane z byciem dobrym i grzecznym uczniem. Służą temu tzw. techniki uśmiercania, które polegają na tym, by nie zwracać uwagi na te aspekty osobowości ucznia, które nie są zgodne z rolą dobrego ucznia, ma to doprowadzić do tego, aby wyszczególnione zostały te, które będą pasować do tej roli. Do technik uśmiercania zaliczyć można:

• wzorce tzw. grzecznego zachowania regulujące sposób zwracania się do nauczycieli;

• podkreślanie roli grupy a nie jednostki;

• łamanie woli;

• nagradzanie za grzeczność;

• nacisk na właściwy wygląd;

• normy dotyczące zachowań w szkole.

2. DOMINACJA

Nauczyciele mogą robić użytek z tego, że są więksi, silniejsi i mądrzejsi niż uczniowie. Techniki stosowane w ramach tej strategii to tzw. wyeksponowanie ucznia ze złośliwym komentarzem tak, aby doprowadzić go do zmieszania, ośmieszenia, a nawet poniżenia. Wyrazem władzy nauczyciela nad uczniami jest fakt, że ma on w klasie prawo do wypowiadania komunikatów na temat komunikatów. To on może mówić: „A teraz wszyscy posłuchamy…”, „X powie nam o …”, „Kto wie, co to znaczy?”

3. NEGOCJACJE

U podstaw tej strategii leży idea wymiany. Używa się apeli, próśb, obietnic, pochlebstw, przekupstw i gróźb, np. „Jeśli skończycie, możecie wyjść, ale nie wcześniej”. W zamian za dobre sprawowanie czy wykonanie zadania nauczyciel oferuje, np. przerwanie kontaktu („wcześniej pójdziecie do domu”), chwilowe przymknięcie oka na jakieś reguły lub obiecuje pewne działanie rozłamujące monotonię życia szkolnego, np. film, wycieczkę. Przy apelowaniu do uczniów nauczyciel może powoływać się na rodziców („Twoja mama chciałaby, abyś …), na pewne abstrakcje („uczciwa gra”), na grupę, wspólne więzy nauczyciela z klasą („Staram się was chronić przed …, a wy …”). Często negocjacje maja charakter przetargu, oznaczają umówienie się z uczniami co do norm postępowania, przez co uczniowie czuja się zobligowani przez te wcześniejsze ustalenia.

4. FRATERNIZACJA

Niektórzy nauczyciele w kontaktach z uczniami stają się mniej dorośli, starając się wejść w świat dzieci, zaprzyjaźnić się z nimi, udając a nawet czasem wierząc, że są bardziej jednymi z nich niż jednymi z nauczycieli. Tacy nauczyciele są zdania, że dobre stosunki z dziećmi zlikwidują ich tendencje do stawiania oporu. Nauczyciel może fraternizować się przez wygląd, sposób ubierania, zachowanie, mowę, zainteresowania, poprzez zaznaczanie lekkiego dystansu do wymagań dyrekcji, czy tego, co robią inni nauczyciele. Inną formą fraternizacji jest dowcipkowanie, odwoływanie się do wspólnych doświadczeń, nawiązywanie do tego, co wszyscy oglądają w TV, pewien sposób rozmawiania z uczniami na tzw. „luzie”, pobłażanie w sytuacjach, w których inni traktują uczniów surowo.

5. NIEOBECNOŚĆ I WYCOFYWANIE SIĘ

To usuwanie się z pola konfliktu, np. późniejsze rozpoczynanie lekcje lub wcześniejsze jej kończenie. Do tej grupy należy także zwlekanie, postawa typu jestem nauczycielem od godziny X do godziny Y, a reszta mnie nie obchodzi. Wycofywanie się nauczyciela ułatwia też częściowo praca dzieci, np. przydzielanie im stale referatów, praca w grupach lub praca z książką. Nauczyciel może być też nieobecny duchem (ucieczka w marzenia, patrzenie w okno, nie zwracanie uwagi na problemy uczniów, pozorowanie pracy).

6. RYTUAŁ I RUTYNA

Rytuał ma zwiększyć posłuch wobec idei porządku, rutyna ma załatwić wszystko. Połączeniem rutyny z „zabijaniem czasu” jest zwyczaj dyktowania uczniom notatek (jest to skuteczna strategia przetrwania, bo pozwala wierzyć uczniom, że nauczyciel zmniejsza ich własną pracę), prowadzenia zajęć w taki sam sposób.

7. TERAPIA ZAJĘCIOWA

Idea tej strategii jest następująca: robić coś, robić ciągle, bez względu na to, czy ma to sens. Uczniowie muszą być czymś zajęci, czymś co będzie zgodne z tym, czego wymaga szkoła. Funkcję terapii zajęciowej spełnia, np. rysowanie map, obrazków, różne gry, eksperymenty, roboty ręczne, porządkowanie sprzętu, katalogowanie książek, marnowanie czasu na głupstwa, zwalnianie tempa pracy.

8. MORALIZOWANIE

Najlepiej nadaje się do uzasadniania poprzednich czynów nauczyciela. Służy do usprawiedliwiania większości strategii przetrwania. Nauczyciel skłonny do moralizowania łatwo wymyśli sobie pedagogiczne uzasadnienie swoich działań. Moralizowanie wobec klasy podejmuje się głównie w celu zwiększenia zaangażowania członków grupy i wzmocnienia spójności.

Woods podkreśla, iż strategie mają ogromne znaczenie dla nauczyciela: „przetrwanie jest pierwotne, edukacja wtórna.” Nauczyciel działając, pozostaje zawsze pod wpływem dwóch przeciwstawnych żądań - traktowania wszystkich uczniów jednakowo (bycie sprawiedliwym) oraz wyróżniania poszczególnych uczniów, dostrzeżenie ich swoistych problemów (indywidualizacja). Utrzymanie zdrowej równowagi między tymi żądaniami jest bardzo trudne. Nauczyciel tak, jak każdy człowiek, jednych uczniów lubi bardziej, innych mniej. Nie może być jednak tak, że jedni uczniowie są faworyzowani a inni wręcz przeciwnie.

Zagadnienie strategii bywa także łączone z kwestią podejmowania decyzji przez nauczyciela. Decyzje, które musi podejmować nauczyciel, układają się jakby na linii ciągłej od pewnych ogólnych, zasadniczych decyzji programowych aż po drobne decyzje związane z wieloma mikrowydarzeniami, powodowanymi głównie przez dzieci.

4. Strategie uczniowskie

Stosowanie strategii przez uczniów wyznaczone jest ich wiedzą na temat poszczególnych nauczycieli. Uczniowie swoje istnienie i funkcjonowanie w szkole opierają m.in. na wykorzystywaniu następujących strategii:

1. STRATEGII KOOPERACJI

a) Strategia podlizywania się (poszukiwanie specjalnych względów, przymilność)

Uczniowie starają się zbliżyć do nauczyciela poprzez odpowiednie zachowanie tak, aby zdobyć jego przychylność. Na końcu tej strategii może wystąpić nawet płaszczenie się, obsypywanie fałszywymi komplementami. Zwykle w takich wypadkach uczeń jest albo cyniczny albo ma negatywne odczucia w stosunku do siebie. Często jednak w szkole strategia ta przyjmuje postać bycia pomocnym i robienia dobrego wrażenia. Wkradanie się w łaski nauczyciela lub uczniów posiadających pewną władzę ma na celu uzyskanie jak najwięcej korzyści dla siebie, nawet kosztem spadku popularności wśród kolegów (lizusostwo).

b) Staranie się o to, aby nie podpaść

Uczniowie ukrywają wszystkie zachowania, a także nie ujawniają własnych poglądów, jeśli mają pewność, że z jakichś względów mogą one nie spodobać się nauczycielom i wywołać u nich złe wrażenie. Nie można jednak zachowywać się w tym przypadku tylko i wyłącznie biernie.

c) Strategia podporządkowania optymistycznego

Dzieci rozpoczynające naukę w szkole mają pozytywne oczekiwania i nadzieje, dlatego na początku w zasadzie bez zastrzeżeń akceptują cele i zasady szkoły i identyfikują się ze szkołą.

d) Strategia podporządkowania instrumentalnego

Pojawia się w starszych klasach. Uczniowie akceptują tylko to, co gwarantuje im korzyści ze względu na ważne dla nich cele

e) Rytualizm

Pozytywne nastawienie wobec środków i metod stosowanych przez szkołę, obojętność wobec jej celów. Nie są one dla ucznia ważne lub też może ich nie pojmować, ale zgadza się na uczęszczanie do szkoły i robienie tego, czego szkoła od niego wymaga.

2. STRATEGIE PRZETRWANIA

a) Ujawnianie własnych niedostatków (eksponowanie słabości, niekompetencji, niemożności)

Uczeń wychodzi z założenia, że skoro nauczyciel wie, że dziecko nie jest w stanie wykonać jakiegoś zadania, to nie będzie się po nim spodziewał, że to zadanie wykona, nie będzie też go za to karał, krzyczał i potępiał. Gdy uczeń pokazuje, że na nie wiele go stać i nie da sobie z czymś rady nie rozczarowuje siebie i innych.

b) Strategia odwalania zadania

Uczeń stara się pozbyć zadania nim stanie się ono dla niego przeszkodą, musi przy tym zaangażować w to jak najmniej wysiłku i pracy, a efekt końcowy nie może grozić uczniowi przykrymi czy wręcz negatywnymi odczuciami. Dlatego, jeżeli jedynym możliwym rozwiązaniem takiego zadania jest jego wykonanie - uczeń wykonuje to zadanie, jeżeli zaś są jeszcze inne możliwości - uczniowie szukają ich, choćby sposób rozwiązania tego zadania nie był zbieżny z celem osoby, która powierzyła uczniowi to zadanie.

c) Strategia dobrego wojaka Szwejka

Uczeń zdaje sobie sprawę z tego, że nauczyciel ma o wiele większą władzę niż on sam, wie także, że nie jest w stanie tego zmienić, dlatego też nakłada na siebie maskę, działa bezmyślnie i niekompetentnie mimo, iż inne sytuacje wskazują, że jest osobą inteligentną. Uczeń wycofuje, ukrywa przed nauczycielem twórcze i inteligentne elementy swojego umysłu, przy czym w zależności od wieku i charakteru dziecka dzieje się tak świadomie albo podświadomie.

d) Strategia dawania sobie rady ze strachem

Strach jest uczuciem wszechobecnym w szkole wśród uczniów. Większość dzieci radzi sobie ze strachem poprzez np. unikanie wszystkich sytuacji, w których może się on pojawić, np. unikanie problemu, kary, dezaprobaty, utraty pozycji, zmieszanie. To właśnie strach powoduje, że skądinąd inteligentne dzieci zachowują się w szkole głupio. Wiele dzieci decyduje się już w pierwszej fazie rozwiązywania problemu na popełnieniu błędu, gdyż to przynosi im ulgę, której nie mają, gdy myślą o tym, że mogą popełnić ten błąd, np. gdy nauczyciel mówi, że uczeń rozwiązał źle zadanie, często słyszy się odpowiedź dziecka: „Wiedziałem, że będzie źle” - to niejako poczucie niepewności jest dla dziecka tym czynnikiem wzbudzającym strach - „ucieczka przez upadek”.

e) Uleganie z dystansem

Uczeń podporządkowuje się nauczycielowi zachowując jednocześnie dystans psychiczny do tego, co robi, można to osiągnąć poprzez:

- zwlekanie z wykonaniem zadania, okazywanie miną, gestem, że zadanie to zostało narzucone siłą;

- wykonywanie zadania tak, by zostało ono ośmieszone.

f) Strategia odpowiedzi na pytania nauczycieli

Dla ucznia nie jest ważne znalezienie prawidłowej odpowiedzi na pytanie czy problem, ale jak najszybsze zorientowanie się jakiej odpowiedzi oczekuje nauczyciel. Jest tu więc zgadywanie, czasem ułatwione poprzez wybór spośród kilku możliwości, poprzez obserwację twarzy nauczyciela, poprzez obserwację jego zachowania.

g) Strategia unikania odpowiedzi

Opiera się ona na założeniu, iż nauczyciel stara się wyłapać wszystkich tych uczniów, którzy robią wrażenie nieuważnych bądź nieumiejących. Dlatego też uczniowie możliwymi sposobami starają się zaprzeczyć takiemu wrażeniu w sytuacji zadawania przez nauczyciela pytań. Osiągają to, np. poprzez zgłaszanie się do odpowiedzi nawet, gdy nic na dany temat nie wiedzą, licząc że akurat ich nauczyciel nie zapyta, poprzez odpowiadanie na pytanie bardzo cicho i niewyraźnie, uczniowie wychodzą z założenia, że nauczyciel nastawiony jest na udzielenie mu poprawnej odpowiedzi, dlatego wszystko, co jest do niej zbliżone lub podobne może być zaliczone na korzyść ucznia (tzw. mamrotanie pod nosem), poprzez doprowadzenie do tego, aby na podstawie zachowania nauczyciela wyczuć dobrą odpowiedź (koncentracja na pytaniu nie na problemie - wówczas jest to niepełny opis sytuacji, który należy uzupełnić).

h) Strategia unikania miana kujona

Wszystkie strategie uczniowskie powstają na tle społecznym, ważny jest więc wpływ grupy na to, jak postępują uczniowie, aby nie zyskać miana „kujona”. Dlatego też, aby nie otrzymać od grupy tej etykietki, ale jednocześnie czegoś się w szkole nauczyć, niektórzy uczniowie stosują strategie, których celem jest nie nadanie im etykietki kujona czy pracusia. Może to dokonywać się m.in. przez naśladowanie większości, czyli uczeń robi mniej więcej tyle, aby nie odróżniać się od pozostałych, kontrolowanie informacji, czyli pilne uczenie się przy jednoczesnym sprawianiu wrażenia, że się nic nie umie, np. na klasówkę, okazjonalny gest wychylenia, czyli przeciwstawianie się nauczycielowi, ale zwykle jest to połączone z małym ryzykiem, choć z drugiej strony jest to bardzo wyraziste, wyszukanie „kozła ofiarnego”, czyli chodzi o to, aby nie przykleiła się do ucznia etykietka „kujona”, wyszukuje on, kogoś kto ją otrzyma, przez co to na nim skupiona będzie cała uwaga uczniów.

3. STRATEGIE OPOZYCYJNE

a) Zamaskowane nieposłuszeństwo

To inaczej pozorne uleganie. Uczniowie udają, że wykonują polecenia nauczyciela, np. udawanie, że się pracuje (sporządza notatki, praca w grupach)

b) Strategia nieustępliwej wrogości

Brak akceptacji wobec celów szkoły, odrzucenie norm, przepisów, reguł, rytuałów, demonstrowanie antypatii do metod szkolnych poprzez przerywanie nauczycielom, agresywność, wagary, niszczenie mienia, złe zachowanie, styl ubierania się, uczesanie, sposób mówienia, poruszanie.

c) Rebelia

Odrzucenie celów i metod szkoły, a na ich miejsce wytworzenie własnych. Występuje raczej w starszych klasach.

d) Sabotaż

Uczniowie dążą do zepsucia lekcji, osłabienia pozycji nauczyciela, np. odwracanie uwagi nauczyciela od spraw istotnych, zadawanie „głupich” pytań lub dawanie „głupich” odpowiedzi na pytania, aby zmusić nauczyciela do dodatkowych wyjaśnień tematu.

e) Odmowa

Niewykonywanie poleceń przez ucznia. Polega na odwlekaniu, przeczekiwaniu, liczeniu na to, że nauczyciel zapomni lub nie wystarczy mu czasu.

9

---