SKUTKI WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Pod pojęciem czynności prawnej należy rozumieć czynność konwencjonalną, czyli zachowanie podmiotu, któremu (tj. zachowaniu) porządek prawny nadaje określony sens społeczny, zachowanie to musi być zgodne z prawem, mieć na celu świadome wywołanie określonych skutków prawnych poprzez złożenie, co najmniej jednego, oświadczenia woli. Zgodnie z art. 56 kc czynność prawna wywołuje skutki w niej wyrażone oraz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Oświadczenie woli składa się z dwóch etapów po pierwsze: aktu woli, czyli decyzji człowieka tj. czynności polegającej na dokonaniu wyboru, po drugie: uzewnętrznieniu tejże decyzji. Forma oświadczenia woli jest dowolna, jedynym warunkiem , który takowe oświadczenie woli musi spełnić jest ujawnienie wyraźnego zamiaru osoby składającej . Od tej zasady istnieją wszakże wyjątki, gdy oświadczenie woli musi mieć określoną formę (forma pisemna zwykła, forma pisemna z poświadczoną datą, forma pisemna z poświadczonym podpisem, akt notarialny) . Zgodnie z art. 61 kc oświadczenie woli uznaje się za złożone w momencie, gdy osoba do której jest ono adresowane mogła zapoznać się z jego treścią. Czynność prawna nie jest pojęciem tożsamym z oświadczeniem woli. Niekiedy, aby czynność prawna wywoływała określone skutki, muszą zostać spełnione dodatkowe warunki, przykładowo umowa przechowania rzeczy, będąca umową realną, dochodzi do skutku dopiero w momencie wręczenia rzeczy, a nie w momencie złożenia oświadczenia woli. Można wyodrębnić cztery kategorie czynności prawnych :
czynności jednostronne ( na przykład sporządzenie testamentu), w tym przypadku składane jest tylko jedno oświadczenie woli - oświadczenie testatora;
czynności dwustronne ( umowa kupna-sprzedaży), w tym przypadku składane są dwa oświadczenia woli ;
uchwały ( uchwały organów spółdzielni lub spółek); składane jest wiele oświadczeń woli przy czym nie wszystkie z nich, lecz większość, musza być zgodne;
czynności prawne o reżimie specjalnym ( zawarcie małżeństwa) obok dwóch oświadczeń woli potrzebna jest tez zgoda osoby trzeciej przed która oświadczenie woli zostało złożone, lecz osoba ta nie jest stroną tej czynności.
Jeżeli czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych to mówimy wtedy o tzw. wadliwości czynności prawnej, gdyż tylko czynność prawna niewadliwa wywołuje skutki prawne. Wadliwość czynności prawnej ma miejsce wtedy, gdy:
oświadczenie woli jest wadliwe, gdy nieprawidłowy jest akt woli lub jego uzewnętrznienie, wady oświadczenia woli zawarte są w KC ( dział IV Księgi Pierwszej) należą do nich brak świadomości , pozorność, błąd, groźba, katalog ten nie może być poszerzony przez organy orzekające;
czynność konwencjonalna została wykonana nieprawidłowo;
Wadliwość czynności prawnej pociąga za sobą następujące możliwe sankcje:
nieważność bezwzględną;
nieważność względną;
bezskuteczność zawieszoną;
bezskuteczność względną.
nieważność bezwzględna
Czynność prawna będąca czynnością bezwzględnie nieważną nie wywołuje skutków prawnych w niej wyrażonych. Istnieje natomiast możliwość wywołania innych skutków prawnych przewidzianych przez ustawodawcę. Przykładem takiej sytuacji może być zawarcie umowy o świadczenie niemożliwe do spełnienia, gdy jedna ze stron zawierających umowę zdawała sobie sprawę z niemożliwości świadczenia, a ponadto drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, zobowiązana jest do naprawienia szkody jaką poniosła osoba, która zawarła umowę nie zdając sobie sprawy z niemożliwości świadczenia ( art. 387 § kc). Nieważność bezwzględna następuje ex lege , powoływać się mogą na nią wszystkie te osoby , które mają w tym interes prawny, ponadto jest ona uwzględniana z urzędu wiec nie jest potrzebny wniosek żadnej ze stron . Uznanie czynności prawnej za bezwzględnie nieważną następuje w drodze orzeczenia sądowego, które ma charakter stwierdzający ( deklaratoryjny). Stwierdzenie nieważności bezwzględnej czynności prawnej pociąga za sobą następujące skutki:
zwrotowi podlegają wszystkie świadczenia spełnione na podstawie czynności uznanej za nieważną bezwzględnie;
czynność jest nie ważna od początku - od chwili jej dokonania ( ex tunc);
Kodeks Cywilny w art. 58 § 3 przewiduje nieważność czynności w dwojakim zakresie: w całości albo w części: Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
Źródłami bezwzględnej nieważności czynności prawnych są:
- sprzeczność lub obejście przepisów ius cogens ustawy - art. 58 § 1 kc „Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.” Należy podkreślić, że czynność mająca na celu obejście ustawy lub nie wywołanie skutków prawnych musi być dokonana za zgoda obydwu stron wtedy jest bezwzględnie nieważna - orzeczenie z dn. 1999.01.20 wyrok Sądu Apelacyjnego I ACa 377/98 1999/1/2 w Lublinie:
„Czynności mające na celu obejście prawa zawierają pozór zgodności z ustawą, a ustalenie, czy czynność została podjęta in fraudem legis, wymaga uwzględnienia całokształtu konsekwencji prawnych z niej wynikających dla podmiotów danego stosunku prawnego. Skutki takiej czynności, które są objęte zamiarem stron, naruszają zakazy lub nakazy ustawowe. Pozorność natomiast wyraża się w braku zamiaru wywołania skutków prawnych przy jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności mających na celu zmylenie osób trzecich, przy czym założeniem unormowania jest zgoda drugiej osoby na złożenie oświadczenia woli. Podobieństwo pomiędzy tymi różnymi instytucjami prawa cywilnego wyraża się w tym, że i przy uregulowaniu z art. 58 k.c. i art. 83 k.c. konieczna jest zgoda obu stron czynności na obejście ustawy, bądź na braku zamiaru wywołania skutków prawnych, oraz w skutku - i czynność pozorna i mająca na celu obejście ustawy jest bezwzględnie nieważna.”
- sprzeczność z zasadami współżycia społecznego art. 58 § 2 kc „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.” Przykładem takiej czynności może być: zawarta przed Sądem ugoda, w której spłatę należności z tytułu zagarniętej dużej kwoty pieniężnej rozłożono na raty, płatne w ciągu ponad 50 lat rażąco narusza zasady współżycia społecznego ( postanowienie Sądu Apelacyjnego III APz 1/99 1999/2/10 w Lublinie ) .
- brak zdolności do czynności prawnych nie posiadają jej osoby które nie ukończyły 13 roku życia ( art.12 kc), są ubezwłasnowolnione całkowicie (art.13 kc); a zgodnie z art14 § 1 kc czynności przez te osoby dokonane są nieważne.
- brak świadomości albo swobody przy składaniu oświadczenia woli art. 82 kc wyklucza ważność oświadczenia woli w przypadku gdy było ono składane w stanie wykluczającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji.
- pozorność oświadczenia woli (art. 83 kc) Przykładem może być wyrok Sądu Najwyższego
z 1986.06.23 I CR 45/86 „Czynność prawna pozorna, wyrażająca oświadczenie woli pozorne, nie ukrywające innej czynności prawnej, nie wywołuje między stronami skutków prawnych, gdyż jest nieważna w świetle art. 83 § 1 k.c. Pozorność jest zatem wadą oświadczenia woli polegającą na niezgodności między aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony zgodne są co do tego, aby wspomniane oświadczenie nie wywołało skutków prawnych. Oświadczenie woli stron nie może wtedy wywoływać skutków prawnych odpowiadających jego treści, ponieważ same strony tego nie chcą.”
- niezachowanie formy szczególnej kwalfikowanej (ad solemnitatem) Art. 73 § 2 stanowi, iż aby czynność prawna dokonana była w odpowiedniej dla niej formie szczególnej, np. testament sporządzony podczas podróży na polskim statku (art. 953 kc.) bez określonej liczby świadków, bądź podpisów jest nieważny.
- brak zgody administracji państwowej art. 1.1 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców : „Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia. Zezwolenie wydawane jest przez Ministra Spraw Wewnętrznych, w drodze decyzji administracyjnej, za zgodą Ministra Obrony Narodowej, a w przypadku nieruchomości rolnych - również za zgodą Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.”
- brak wpisu do księgi wieczystej art. 67 Ustawy o Księgach wieczystych i hipotece wyraźnie stanowi :” Do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczyste”. Brak wpisu w księdze wieczystej będzie wiec skutkował nieważnością czynności mającej na celu ustanowienie hipoteki.
- niemożliwość świadczenia zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dn. 1992.05.27 U/I/ACr 162/92 „Niemożność świadczenia w rozumieniu art. 387 § 1 k.c. oznacza, że świadczenie jest niemożliwe do spełnienia obiektywnie, nie tylko zatem nie może go spełnić dłużnik, ale także inna osoba. Skutku wymienionego w tym przepisie nie wywoła zatem niemożliwość subiektywna, istniejąca tylko po stronie dłużnika. „
- praktyki monopolistyczne , to zachowania niezgodne z art. 4; 5 i 7 ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów, przykładem może być „Przejawem praktyki monopolistycznej kolportera prasy z art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 14 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, jest narzucenie prenumeratorom obowiązku opłacenia prenumeraty prasy z 40-dniowym wyprzedzeniem od dnia jej realizacji, tym bardziej gdy tym sposobem kolporter finansował swoją bieżącą działalność gospodarczą. „ (wyrok Sądu Antymonopolowego z dn. 1997.10.30 XVII Amr 42/96 Wokanda 1997/12/48).
Istnieje możliwość przywrócenia skuteczności nieważnej czynności prawnej, może to nastąpić tylko i wyłącznie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Jest to tzw. konwalidacja.
Nieważna czynność prawna może również wywołać inne skutki prawne od skutków w niej wyrażonych. taki stan ma miejsce w momencie zaistnienia dwóch następujących przesłanek :
czynność będąca czynnością nieważną musi spełniać warunki powodujące, że inna czynność będzie mogła być uznana za czynność ważną;
istnieją przesłanki pozwalające przypuszczać, że strony zdając sobie sprawę z faktu, iż dokonana przez nie czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych, dokonały by innej czynności prawnej, która faktycznie doprowadziłaby do wywołania pożądanych przez strony skutków prawnych.
W takim przypadku mamy do czynienia z konwersją . Sąd Najwyższy w wyroku z 1981.12.29/SN/II/CR 514/81 zdefiniował to pojęcie następująco: „Konwersja nieważnej czynności prawnej ma miejsce wtedy, kiedy nieważna czynność prawna równocześnie spełnia przesłanki wymagane dla ważności czynności prawnej innego rodzaju, jak np. w sprawie powołanej w rewizji - umowa przedwstępna nieważna ze względu na brak określenia terminu jej zawarcia, równocześnie spełnia przesłanki wymagane dla ważności umowy darowizny.”
nieważność względna (wzruszalność)
Czynność prawna obarczona sankcją wzruszalności charakteryzuje się tym, że :
nie jest nieważna ex lege;
może być unieważniona w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego ;
do czasu unieważnienia wywołuje skutki prawne w niej wyrażone, wynikające z przepisów ustaw oraz z ustalonych zwyczajów;
unieważnienie takiej czynności powoduje ze staje się ona nie ważna ex tunc tzn od chwili jej dokonania a nie unieważnienia. Wspomniane wcześniej unieważnienie może nastąpić tylko za sprawą osoby wskazanej w ustawie ( z reguły tą osobą jest strona czynności prawnej). Unieważnienie następuje;
zgodnie z art. 88 § 1 kc poprzez złożenie drugiego oświadczenia woli niweczącego skutki pierwszego oświadczenia, warunkiem koniecznym jest złożenie tego oświadczenia na piśmie.
na skutek konstytutywnego orzeczenia sądowego, którego efektem jest unieważnienie wadliwej czynności albo przekształcenie jej treści
Czynność wzruszalna jest od samego początku czynnością wadliwą, teoretycznie nie powinna wywoływać skutków prawnych, jednak ustawodawca ustanowił, że czynność taka wywołuje skutki do momentu jej unieważnienia. Samo unieważnienie jest ograniczone w czasie. W odniesieniu do unieważnienia czynności prawnej poprzez złożenie oświadczenia woli art. 88 § 2 stanowi wyraźnie: uprawnienie do uchylenia się [od oświadczenia woli] wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Natomiast unieważnienie umowy z urzędu ( poprzez konstytutywne orzeczenie sądowe . Przykładem może być art. 59 kc „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.”
W przypadku bezskutecznego upływu terminu w którym czynność może zostać unieważniona następuje konwalidacja czynności. Może ona nastąpić poprzez uznanie czynności przez podmiot uprawniony do uchylenia się od skutków prawnych (sposób wyraźny) albo milczący (przez brak jakichkolwiek zachowań zmierzających do unieważnienia tejże czynności.
Sąd Apelacyjny we Warszawie wydał wyrok ACa 1105/98 1999.02.09 Prok.i Pr. 2000/2/35 w którym za przesłanki nieważności przyjmuje : „Błąd (art. 84 k.c.), podstęp (art. 86 k.c.) lub groźba (art. 87 k.c.) - jeżeli przymus (...) potraktować jako synonim groźby lub podstępu - są wadami oświadczenia woli powodującymi względną nieważność czynności prawnej, czyli jej wzruszalność. Możność uchylenia się od skutków wadliwego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym, którego realizacja następuje przez złożenie innej osobie (z reguły drugiej stronie czynności prawnej) stosownego oświadczenia woli na piśmie, przy czym uprawnienie to wygasa po upływie określonego terminu (art. 88 k.c.). Błąd, podstęp lub groźba nie powodują bezwzględnej nieważności czynności prawnej, a zatem art. 58 k.c. w ogóle ich nie dotyczy. (...) Powołanie się na działanie powodów pod wpływem błędu albo pod przymusem jako na przesłankę (przyczynę) bezwzględnej nieważności czynności prawnej (umowy sprzedaży nieruchomości), o jakiej stanowi art. 58 k.c., jest więc zupełnie nieprawidłowe (...). W przypadku powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.) sąd ma obowiązek badania z urzędu, czy po stronie powoda występuje interes prawny w domaganiu się ustalenia. Niezbadanie przez sąd istnienia interesu prawnego jest równoznaczne z niewyjaśnieniem wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i świadczy o nierozpoznaniu istoty sprawy, co sąd II instancji bierze pod rozwagę z urzędu (art. 378 § 2 k.p.c.).”
bezskuteczność zawieszona
Bezskuteczności tej podlegają czynności prawne o reżimie specjalnym. Zgodnie z art. 60 kc zgoda osoby trzeciej jest oświadczeniem woli, jednakże osoba ta nie jest stroną czynności prawnej a jej oświadczenie ma charakter upoważniający. Pod pojęciem osoby trzeciej należy rozumieć jakąkolwiek osobę fizyczną lub osobę prawną. Nie może być za osobę trzecią uważany sąd czy inny organ państwa. Podobna sytuacja ma miejsce gdy stronami czynności prawnej są organy należące do jednej osoby prawnej. Zgoda osoby trzeciej może zostać wyrażona przed albo po oświadczeniu woli osoby dokonującej czynności prawnej . Jeśli została wyrażona po oświadczeniu woli ma znaczenie potwierdzenia dokonania tejże czynności prawnej do momentu wyrażenia potwierdzenia czynność pozostaje czynnością niezupełną, jeśli nastąpi potwierdzenie tej czynności staje się ona ważna ex tunc, jeśli zaś czynność nie zostanie potwierdzona przez osobę trzecia wówczas jest ona nieważna a tym samym bezskuteczna. Miedzy złożeniem oświadczenia woli a potwierdzeniem czynności przez osobę trzecią strony tej czynności związane są jej treścią . Przykładem takiej czynności jest czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem małżonków art.36 § 2. k.r.i o „Każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. „
bezskuteczność względna
Oznacza stan w którym czynność prawna wobec jednych osób jest bezskuteczna, a wobec innych jest w pełni skuteczna (skuteczność dotyczy w szczególności osób które dokonały tej czynności). Ten rodzaj bezskuteczności może być uznany za względnie bezskuteczny ex lege albo konstytutywnym orzeczeniem sądu. Przykładowo orzeczeniem sadowym może zostać uznana za bezskuteczną czynność prawna dłużnika dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli - wyrok SN z dn. 1995.11.28 I CRN 218/95 Prok.i Pr. 1996/4/35 „Art. 527 k.c. pozwala na uznanie czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną. Bezskuteczność ta ma charakter względny, ponieważ zachodzi tylko w stosunku do wierzyciela, który czynność zaskarżył. Uzyskanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego stwierdzającego bezskuteczność czynności dłużnika pozwala na zaspokojenie się z przedmiotu majątkowego, który wskutek czynności prawnej wyszedł z majątku dłużnika lub do niego nie wszedł i znajduje się we władaniu osoby trzeciej (art. 532 k.c.). Wynika to z tego, że art. 59 k.c. chroni wyłącznie wierzytelność pieniężną.”
Bibliografia:
„Prawo Cywilne” B. Ziemianin Poznań 2002
„Wstęp do nauk prawnych” J.Jabłońska-Bonca Poznań1996
„Lex , Temida system informacji prawanej” - Wydawnictwo prawnicze Lex
7