43
Do najważniejszych czynników, które wpływają na wielkość
utraty wody ustrojowej, należą warunki klimatyczne
oraz poziom aktywności fizycznej osobnika.
Ronald J. Maughan
Zapotrzebowanie na wodę
i elektrolity:
efekt wysiłku fizycznego
i warunków otoczenia
W swym przeglądowym opracowaniu autor ukazuje i objaS
nia zjawiska, związane
z reakcją organizmu na stres termiczny i wysiłkowy. Pisze, że dla utrzymania
temperatury ciała zwiększa się tempo pocenia. Związana z tym utrata wody może
sięgać 2-3 l/godz. Jeżeli długotrwały wysiłek przebiega w wysokiej temperaturze,
dochodzi w ciągu dnia do wymiany 20-40% całkowitych zasobów wody w orga-
nizmie. Wraz z wydzielaniem potu następuje ubytek soli mineralnych, głównie
sodu. WielkoS
ć ubytków sodu jest indywidualna, ale na ogół sięgają one poziomu
20 g w ciągu dnia. Zdaniem autora, utrata innych elektrolitów, niewielka w sto-
sunku do ich zasobów, nie spowoduje poważnych konsekwencji w funkcjonowaniu
organizmu, jeS
li dieta odpowiada wydatkowi energetycznemu.
SŁOWA KLUCZOWE: reakcje organizmu na stres termiczny i wysiłkowy 
 obrót metaboliczny wody  utrata elektrolitów z potem.
Z Human Physiology School of Sport and Exercise Sciences, Loughborough University, England.
 Sport Wyczynowy 2004, nr 3-4/471-472
44 RonaId J. Maughan
Wraz z wodą organizm traci także
Wprowadzenie
elektrolity (zwłaszcza sód, potas i ma-
Woda stanowi około 50-60% całko- gnez), dlatego równowaga wodna jest
witej masy ciała człowieka. U zdrowe- nieodłącznie związana z równowagą
go, młodego mężczyzny o masie ciała elektrolitów (zwłaszcza sodu). Na fizjo-
równej 70 kg, całkowita ilość wody logiczne mechanizmy kontrolne nakłada-
ustrojowej wynosi około 42 l. Tempo jej ją się nawyki i czynniki, zwiększające
wymiany jest znacznie wyższe niż więk- lub ograniczające przyjmowanie płynów.
szości innych składników ciała. U oso-
by o siedzącym trybie życia w klimacie
Podstawowe
umiarkowanym dzienny obrót metabo-
zapotrzebowanie na wodę
liczny wody stanowi około 2-2,5 l lub
5% całkowitej ilości wody ustrojowej. Większość podręczników żywienia
Utrzymywanie odpowiedniej ilości i fizjologii zawiera informacje o różnych
wody ustrojowej jest konieczne ze komponentach przyjmowania i wydala-
względu na to, że organizm ludzki go- nia wody, ale trudno jest znalez
ć orygi-
rzej radzi sobie z restrykcją przyjmo- nalne dane, na których opierają się po-
wania wody niż z ograniczeniem spo- dawane wartości średnie i ich zakresy.
życia pokarmu. Zaprzestanie picia Tabele firmy Geigy (16) sugerują, że
wody doprowadza w ciągu zaledwie najmniejsza dzienna ilość wody, nie-
godziny lub dwóch do osłabienia funk- zbędna dla utrzymania funkcji fizjolo-
cji organizmu. gicznych organizmu dorosłego człowie-
Na tempo i zakres utraty wody ustro- ka, wynosi 1,5 l (wlicza się w to wodę
jowej wpływa kilka czynników, określa- zawartą w pożywieniu i wodę powstałą
jących jednocześnie wymogi co do uzu- w procesie utleniania) lub około 1 ml na
pełniania płynów. Do najważniejszych kcal wydatkowanej energii.
należą: warunki klimatyczne oraz po- Duży wpływ na obrót metaboliczny
ziom aktywności fizycznej. Ważne zna- wody ustrojowej mają rozmiary ciała.
czenie posiadają także: skład ciała i jego Jej ilość w dużej mierze zależy również
objętość, ściśle zależne od masy ciała, od składu ciała. W beztłuszczowej ma-
określającej ilość metabolicznie aktyw- sie ciała stanowi ona około 72-75%, na-
nych tkanek i pole powierzchni ciała, tomiast tkanka tłuszczowa nie zawiera
zdolnej do wymiany ciepła z otoczeniem. jej w ogóle. Dlatego można oczekiwać,
Istnieje duża zmienność międzyosobnicza że pomiędzy mężczyznami i kobietami
w zakresie przyzwyczajeń, związanych oraz dorosłymi i dziećmi będą występo-
z piciem, i wielkości strat wody, ale pod- wać różnice. Zaleca się, aby dzieci
stawowe przyczyny tej zmienności nie zo- przyjmowały 1,5 ml wody na kcal wy-
stały dokładnie poznane. Przy określeniu datkowanej energii (Food and Nutrition
fizjologicznych zasad uzupełniania ubyt- Board, 1980).
ku wody wszystkie te czynniki muszą być Warunki otoczenia wpływają na za-
łącznie brane pod uwagę. potrzebowanie na wodę poprzez zmia-
Zapotrzebowanie na wodę i elektrolity: efekt wysiłku fizycznego i warunków... 45
nę dróg jej utraty. U osób o siedzącym średnio 6,0 g (8). Dla tej samej popula-
trybie życia, żyjących w gorącym klima- cji średnie wartości sodu wydalanego z
cie, zapotrzebowanie na wodę może być moczem szacowane są na około 175
2-, a nawet 3-krotnie wyższe niż u osób mmol dziennie (8), co odpowiada około
mieszkających w klimacie umiarkowa- 19,2 g chlorku sodu. Dieta wysokobiał-
nym, nawet gdy nie towarzyszy temu kowa powoduje wydalanie większej ilo-
zwiększone pocenie się (1). Utrata wody ści moczu, aby umożliwić usunięcie roz-
przez skórę i drogi oddechowe będzie puszczalnych w wodzie azotowych pro-
w dużym stopniu zależeć od ciśnienia duktów rozpadu białek (15). Ten efekt
pary wodnej w otaczającym powietrzu. jest stosunkowo niewielki w porównaniu
Ten czynnik może okazać się bardziej z innymi stratami, ale nabiera znaczenia,
znaczący niż temperatura otoczenia. gdy dostępność wody jest ograniczona,
Utrata wody podczas oddychania zależy lub gdy czynność nerek jest upośledzo-
od wilgotności wdychanego powietrza. na. Jeżeli przyjmiemy, że dzienne spo-
U osób będących w spoczynku i w cie- życie białek wynosi około 113 g (co
płym wilgotnym otoczeniu jest ona odpowiada 15% energii przy spożyciu
względnie niewielka (200 ml/dzień), w diecie 3000 kcal) i założymy, że cała
ale w rejonach o niskiej wilgotności ta ilość zostanie utleniona, wówczas
może wzrosnąć niemal dwukrotnie. musi zostać wydalone około 40 g mocz-
Podczas ciężkiej pracy w zimnym i su- nika. Przy osmolalności moczu równej
chym powietrzu w górach może sięgać 800 mosmol/kg trzeba by wydalić oko-
1500 ml dziennie (10). Do tego należy ło 800 ml moczu.
dodać niewyczuwalną utratę wody przez Zawartość wody w spożytym pokar-
skórę (około 600 ml dziennie) i z mo- mie zależy od rodzaju diety. Woda za-
czem (około 800 ml dziennie). warta w pożywieniu może mieć znacz-
Na zapotrzebowanie na wodę wpły- ny udział w całkowitej ilości przyjętych
wa również ilość i rodzaj pożywienia, płynów. Woda powstaje też w procesie
mogącego zwiększać nerkowe wydalanie utleniania składników odżywczych. Jej
elektrolitów lub produktów metaboli- ilość waha się od 0,4 ml/g białek do
zmu. Maksymalne stężenie moczu jest 1,17 ml/g alkoholu. Jeżeli dzienny wy-
indywidualnie zmienne i obniża się wraz datek energii wyniósł 3000 kcal, a 50%
z wiekiem. Na ogół waha się w grani- tej energii pochodziło z węglowoda-
cach od 1000 do 1200 mosmol/kg. nów, 35% z tłuszczów i 15% z białek,
Dzienne spożycie elektrolitów wykazu- to taka dieta dostarczy około 400 ml
je dużą zmienności osobniczą i wyraz
- wody (ryc. 1).
nie zależy od regionu geograficznego. Zmniejszenie wydatkowania energii
Dzienne spożycie sodu w diecie dla do 2000 kcal/dziennie, przy takim sa-
95% młodych mężczyzn populacji Zjed- mym składzie diety, spowoduje spadek
noczonego Królestwa wynosi 3,8 do ilości wody do około 275 ml. Udział
14,3 g (średnio 8,4 g), zaś odpowiednie wody powstałej w procesie utleniania,
dane dla kobiet wynoszą: 2,8-9,4 g, w stosunku do zapotrzebowania organi-
46 RonaId J. Maughan
1500 kcal z węglowodanów = 400 g węglowodanów 240 g wody
1050 kcal z tłuszczów = 117 g tłuszczów 125 g wody
450 kcal z białek = 113 g białek 47 g wody
Całkowita ilość wody = 412 g
Ryc. 1.
zmu na wodę, ma znaczenie wtedy, gdy jest duży (14). Przy wysokich tempe-
jej wymiana jest mała, a staje się nie- raturach otoczenia (powyżej 35�C) cie-
istotny, gdy ubytki wody są duże. płota skóry będzie niższa, ciepło zosta-
nie pobrane z otoczenia i dodane do cie-
pła wytwarzanego w procesie metaboli-
Wpływ wysiłku fizycznego
zmu. W tej sytuacji jedynym mechani-
na równowagę wodną
zmem, pozwalającym na usunięcie cie-
ustroju
pła z organizmu, jest parowanie wody
Jedynie 20-25% energii, którą moż- z powierzchni skóry. Wyparowanie 1 l
na uzyskać w procesie metabolicznym, wody jest równoznaczne z usunięciem
jest wykorzystane dla wykonania pracy, z organizmu 2,4 MJ (580 kcal) ciepła.
pozostała ilość energii zostaje zamienio- Maratończyk o masie ciała 70 kg, który
na w ciepło. Zużycie tlenu w spoczynku osiąga w biegu czas 2 godziny i 30 mi-
wynosi około 4 ml/kg masy/minutę. nut, dla zrównoważenia wytworzonego
Oznacza to, że osobnik o masie ciała metabolicznie ciepła jedynie poprzez
równej 70 kg wytwarza w spoczynku parowanie, musiałby wydzielać około
około 60-70 W energii. Dla pokonania 1,6 l potu na godzinę. Przy tak wyso-
trasy biegu maratońskiego w czasie 2 go- kim wydzielaniu potu, znaczna jego
dzin i 30 minut przez biegacza o ma- część ścieka ze skóry bez wyparowy-
sie ciała 70 kg wymagane jest utrzyma- wania, dlatego tempo sekrecji potu po-
nie w ciągu biegu zużycia tlenu na po- winno prawdopodobnie wynosić oko-
ziomie około 4 l/min (18). Ciepło wy- ło 2 l na godzinę. Mogłoby to spowo-
tworzone w czasie tego wysiłku da dować utratę około 5 l wody ustrojo-
około 1100 W. Aby ograniczyć poten- wej w ciągu biegu, co odpowiadałoby
cjalnie groz
ny wzrost ciepłoty głębokiej utracie 7% masy ciała biegacza równej
ciała, musi wzrosnąć tempo jego utra- 70 kg.
ty. Utrzymywanie wysokiej ciepłoty Utrata wody następuje również dro-
skóry będzie ułatwiać pozbywanie się gą parowania. Podczas dużych wysiłków
ciepła drogą promieniowania i konwek- w gorącym i suchym otoczeniu straty te
cji, ale te mechanizmy są skuteczne je- mogą być znaczne, chociaż nie jest to
dynie przy niskiej temperaturze otocze- główny mechanizm odprowadzania cie-
nia i gdy ruch powietrza wokół skóry pła z organizmu u ludzi.
Zapotrzebowanie na wodę i elektrolity: efekt wysiłku fizycznego i warunków... 47
W większości form aktywności fi- cenia się  od 1 do 2,2 l /h, mimo że
zycznej zapotrzebowanie energetyczne wszyscy gracze wykonywali ten sam
ciągle się zmienia: przeciętne straty program ćwiczeń (22). Z kolei w gru-
potu dla różnych rodzajów aktywności pie maratończyków tempo pocenia się
sportowej są dobrze sklasyfikowane poszczególnych osób różniło się wyraz
-
(21). Nasilone pocenie, zwłaszcza przy nie, zależnie od prędkości biegu. Nie
intensywnym wydatkowaniu energii, jak stwierdzono jednak zależności pomię-
np. w biegu maratońskim, czasami ob- dzy całkowitą utratą potu a wynikami
serwuje się nawet przy niskich tempe- biegu (17).
raturach otoczenia. Galloway i Maug- Kobiety, w takich samych standar-
han (7) stwierdzili, że w zimnym oto- dowych warunkach, nawet po okresie
czeniu (10�C), tempo pocenia wynosi- aklimatyzacji, wykazują tendencję do
ło 0,65 l/h u osobnika ćwiczącego z in- mniejszego wydalania wody z potem
tensywnością równą 80% maksymalne- niż mężczyz
ni (23). Jest jednak praw-
go poboru tlenu. Dlatego nie można dopodobne, że duża część tych różnic
twierdzić, że do odwodnienia dochodzi może być pochodną różnic stanu wy-
jedynie wtedy, gdy temperatura i wilgot- trenowania i aklimatyzacji.
ność otoczenia są wysokie (17), chociaż Niewielka ilość danych dotyczy wpły-
prawdą jest, że utrata wody z potem jest wu wieku na wydalanie wody z potem.
ściśle zależna od warunków otoczenia Również w tym przypadku o jej wiel-
i znaczny niedobór płynów występuje kości decyduje poziom sprawności fi-
częściej w miesiącach letnich i w klima- zycznej i stopień aklimatyzacji. Gene-
cie tropikalnym. Znane są przypadki ralnie rzecz ujmując  odpowiedz
orga-
maratończyków, u których podczas za- nizmu (wydzielanie potu w trakcie wy-
wodów, odbywających się przy ciepłej siłku, w standardowych warunkach)
pogodzie, ubytek wody wynosił 6 li- zmniejsza się wraz z wiekiem (9).
trów, a nawet więcej (4). Odpowiada to Pewne różnice w wydzielaniu potu,
deficytowi wody równemu 8% masy (jako reakcji na wysiłek fizyczny) i je-
ciała lub 12-15% całkowitej wody ustro- go składzie występują pomiędzy dzieć-
jowej. mi i dorosłymi. Wielkość strat wody
Podawane w literaturze średnie da- z potem u dzieci, w przeliczeniu na jed-
ne są pożyteczne przy porównywaniu nostkę powierzchni ciała, jest mała.
zawodów sportowych, odbywających Małe jest też stężenie elektrolitów w po-
się w różnych warunkach pogodowych. cie u dzieci w porównaniu do doro-
Należy je jednak traktować ostrożnie, słych (20), ale wyrównanie ubytku pły-
ponieważ mogą zacierać zmienności nów i elektrolitów jest równie ważne.
międzyosobnicze w zakresie tempa Jest nawet ważniejsze, bowiem tem-
wydalania wody z potem. Na przykład, peratura głęboka ciała u dzieci wzra-
w grupie zawodowych piłkarzy, trenu- sta w większym stopniu niż u doro-
jących w ciepłym otoczeniu (32�C) słych przy podobnym stopniu odwod-
stwierdzono różne wartości tempa po- nienia (2).
48 RonaId J. Maughan
Oczekiwano, że wydzielanie potu
Pomiary obrotu
będzie większe u osób aktywnych fi-
metabolicznego wody
zycznie i że znajdzie to odbicie w więk-
Pomiar metabolicznego obrotu wody szych pozanerkowych stratach wody.
w organizmie u normalnych zdrowych Tymczasem nie stwierdzono statystycz-
osób nie jest zadaniem łatwym. Do nie- nie istotnych różnic pomiędzy grupami;
dawna za rzetelne uznawano zaledwie biegacze  1746 ml (1241-5195 ml);
kilka metod. Ostatnio, dzięki zastoso-  siedzący  1223 ml (1021-1950 ml),
waniu izotopu wodoru jako znacznika chociaż pewną tendencję można było za-
wody ustrojowej, można w sposób nie- obserwować (p<0,08). Wyniki te wyda-
inwazyjny mierzyć jej metaboliczny ją się zaskakujące, ale mogą być skut-
obrót. Zasada pomiaru jest stosunkowo kiem stosunkowo niewielkiego obciąże-
prosta. Woda ustrojowa jest znakowa- nia wysiłkiem biegaczy i umiarkowanej
na izotopem wodoru, a jej wymianę temperatury otoczenia (średnia maksy-
ocenia się na podstawie zmian stężenia malnej dziennej temperatury powietrza
znacznika. Pomiar przeprowadza się wyniosła 14�C  7-21�C). Wyniki tych
zwykle w próbkach krwi lub moczu. badań mogą też sugerować, że  biega-
24-godzinna zbiórka moczu pozwala cze mają zwyczaj picia płynów w nad-
na określenie strat wody pozanerkowej miarze, aby wyrównać straty potu w cza-
(z potem, przez skórę, drogą oddecho- sie wysiłku.
wą i w kale). Taką samą metodę zastosowano do
Zastosowanie tej metody w dwóch badań kolarzy, którzy w okresie przed
grupach osób,  siedzącej i aktywnej fi- zawodami przejeżdżali średnio 50 km
zycznie, wykazało wyższy obrót meta- dziennie. Gdy ich wyniki porównano z re-
boliczny wody w grupie ćwiczących zultatami osób  siedzących , okazało się,
(11). Grupę aktywną fizycznie stanowi- że średnia obrotu metabolicznego wo-
li mężczyz
ni uprawiający jogging; w cią- dy ustrojowej była u kolarzy wyższa
gu tygodnia przebiegali średnio dystans (p<0,001)  3,38 l (2,88-4,89 l) niż u osób
103 km (68-148 km). Zawartość wody  siedzących  2,22 l (2,06-3,40 l) (12).
ustrojowej była w obu grupach podobna. Nie zaobserwowano natomiast różnic
Średnia dzienna obrotu metabolicznego w dziennym wydalaniu moczu [kolarze:
wody (z siedmiu dni) w grupie aktyw- 1,96 l (1,78-2,36 l); grupa kontrolna:
nej wynosiła 4673 ml (4320-9609 ml) 1,90 l (1,78-1,96 l)], ale pozanerkowe
i była statystycznie wyższa (p<0,001) dzienne straty wody były u kolarzy wy-
niż u osób z grupy o siedzącym trybie ższe (p<0,001) niż u osób  siedzących
życia  3256 ml (2055-5185 ml). Prze- 0,53 l (0,15-1,72 l). W czasie badań było
ciętne dzienne straty wody z moczem raczej zimno; maksymalna temperatura
również były większe (p<0,001) w gru- w ciągu dnia wynosiła 10�C (4-18�C) 
pie osób aktywnych fizycznie  3021 ml tym można tłumaczyć niskie wydzielanie
(2484-4225 ml) niż w grupie  siedzącej potu, pomimo wysokiej aktywności fi-
 1883 ml (925-2226 ml). zycznej kolarzy.
Zapotrzebowanie na wodę i elektrolity: efekt wysiłku fizycznego i warunków... 49
Wyniki tych dwóch badań zwracają jest taki sam, ale może również wykazy-
uwagę na odmienność modelu przyj- wać różnice u tej samej osoby w zależ-
mowania płynów i ich ubytku, zarów- ności od tempa wydzielania potu, stanu
no u osób o siedzącym trybie życia, jak wytrenowania i aklimatyzacji cieplnej
i aktywnych fizycznie. We wszystkich (14). W odpowiedzi na standardowy stres
przypadkach masa ciała badanych po- cieplny wydzielanie potu, wraz z popra-
zostawała na stałym poziomie, co wy- wą stanu wytrenowania i aklimatyzacji,
raz
nie sugeruje, iż zachowali oni rów- zwiększa się, zaś zawartość elektrolitów
nowagę energetyczną i normalny stan obniża. Ta adaptacja pozwala na popra-
nawodnienia. Występowała natomiast wę termoregulacji i zachowanie rów-
duża zmienność międzyosobnicza: je- nowagi elektrolitowej. Większość elek-
den badany (bardziej aktywny biegacz) trolitów w pocie i płynie pozakomórko-
wydalał w ciągu doby 5786 ml moczu wym to sód i chlor. Costill (4) stwierdził,
(2817-6290 ml), a wartość ta znacznie że wzrost stężenia tych pierwiastków
odbiegała od wyników większości bada- w pocie następuje wraz ze wzrostem
nych. Tego osobnika cechował również przepływu: jest to związane ze zmniej-
najwyższy obrót metaboliczny wody szeniem możliwości reabsorpcji sodu
(średnia wartość 9606ą4326 ml), co w przewodach gruczołów potowych. Po-
wskazuje na granice fizjologicznego za- nieważ pot, w porównaniu z płynami
potrzebowania, które można przekra- ustrojowymi, jest hipotoniczny  przed-
czać; ilość wypijanych przez tego osob- łużone pocenie powoduje wzrost osmo-
nika płynów była o wiele wyższa, niż lalności osocza, co może mieć istotny
wynikało to z potrzeby podtrzymania wpływ na zdolność utrzymywania tem-
funkcji nerek. peratury ciała. Stężenie potasu i mag-
nezu w pocie jest wysokie, w stosunku
Utrata elektrolitów z potem
do ich zawartości w osoczu (stanowi
Pot zawiera dużą ilość substancji or- ona małą część rezerw ustrojowych).
ganicznych i nieorganicznych. Do znacz- Costill i Miller (5) ustalili, że gdy od-
nych ich strat dochodzi, gdy pot produ- wodnienie organizmu sięgnie 5,8%
kowany jest w dużych ilościach. Skład wagi ciała, ubytek zasobów ustrojo-
elektrolitów w pocie jest zmienny, a ich wych tych elektrolitów wyniesie zaled-
stężenie, jak również całkowita objętość wie około 1%.
potu, wpływają na wielkość strat. Na Ubytek sodu może być znaczny,
zmienność ocen składu potu mają rów- gdy straty potu są duże. U poszczegól-
nież wpływ problemy w procedurze nych osób zakres tych strat może róż-
zbiórki, niepełna zbiórka i zanieczysz- nić się znacznie, nawet gdy warunki
czenie komórkami skóry, straty potu dro- otoczenia oraz intensywność wysiłku
gą parowania. Wyjaśnia to, po części, są takie same. Maughan ze współpra-
rozbieżność wyników, ale istnieje również cownikami (19) przeprowadzili pomia-
ogromna zmienność biologiczna. Skład ry równowagi płynów ustrojowych
potu u różnych osób niewątpliwie nie podczas 90-minutowej sesji treningowej
50 RonaId J. Maughan
New York Academy Sciences 1977; 301:
(w okresie przedstartowym) u 24 piłka-
160-174.
rzy pierwszoligowej drużyny angielskiej.
5. Costill D. L., Miller J. M.: Nutrition for
Skład potu był mierzony za pomocą
endurance sport.  International Journal of
plastrów, przytwierdzonych w czte-
Sports Nutrition 1980, 1, 2-14.
rech miejscach do skóry. Było ciepło
6. Food and Nutrition Board. Recommended
(24-29�C), wilgotność powietrza umiar- Dietary Allowances. 9th ed. Washington
1980. National Academy of Sciences,.
kowana (46-64%). Średnie wartości
7. Galloway S. D. R. , Maughan R. J.: Ef-
ubytku masy ciała w okresie sesji trenin-
fects of ambient temperature on the capa-
gowej wyniosły 1,10 ą0,43 kg, co odpo-
city to perform prolonged cycle exercise in
wiadało odwodnieniu 1,37ą0,54% masy
man.  Medicine and Science in Sports and
Exercise 1997: 29; 1240-1249.
ciała piłkarzy przed treningiem. Ilość
8. Gregory J., Foster K., Tyler H., Wiseman
wypitych płynów wynosiła średnio
M.: The dietary and nutritional survey of
971ą303 ml. Średnią wartość całkowitej
British adults. London 1990. HMSO.
straty potu oceniono na 2033ą413 ml.
9. Kenney W. L.: Body fluid and tempera-
Średnie wartości stężenia elektrolitów
ture regulation as a function of age. [w:]
(mmol/l) w pocie wynosiły: sód  49ą12, Perspectives in Exercise Science and
Sports Medicine. Vol 8: Exercise in Older
potas  6,0ą1,3, chlor  43ą10. Straty
Adults. (ed. Gisolfi C.V., Lamb D. R.,
całkowite sodu wynosiły 99ą24 mmol,
Nadel E.). Carmel 1995. Cooper Publi-
co odpowiada stracie soli (chlorku sodu)
shing, 305-352.
równej 6,9ą1,8 g. Indywidualne warto-
10. Ladell W. S. S.: Water and salt (sodium
ści badanych są jednak bardziej informa- chloride) intakes. [w:] The Physiology of
Human Survival. (ed. Edholm O., Bacha-
cyjne niż wartości średnie. Straty potu
rach A.). New York 1965. Academic Press,
wahały się od 1385 do 2382 ml, a straty
235-299.
sodu od 53 do133 mmol (1,3 do 3,1 g),
11. Leiper J. B., Carnie A., Maughan R. J.:
co odpowiada stratom soli (chlorku
Water turnover rates in sedentary and
sodu) w ilości 3,9-9,2 g.
exercising middle-aged men.  British
Journal of Sports Medicine 1996, 30:
Piśmiennictwo
24-26.
1. Adolph A. et al.: Physiology of Man in 12. Leiper J. B., Pitsiladis Y., Maughan R.
the Desert. New York 1947. Wiley. J.: Comparison of water turnover rates in
2. Bar-Or O.: Temperature regulation du- men undertaking prolonged cycling exer-
ring exercise in children and adole- cise and in sedentary men.  International
scents. [w:]: Perspectives in Exercise Journal of Sports Nutrition 2001, 22,
Science and Sports Medicine. vol 2: 181-185.
Youth, Exercise, and Sport. (ed. Gisolfi 13. Leiper J. B., Primrose C. S., Primrose
C. V., Lamb D. R.). Indianapolis 1989. W. R., Phillimore J., Maughan R. J.: A
Benchmark Press, 335-362. comparison of water turnover in older pe-
3. Brouns F., Saris W. H. M., Schneider H.: ople in community and institutional set-
Rationale for upper limits of electrolyte tings.  J. Health Nutr. & Aging 2003. In
replacement during exercise.  Internatio- the Press.
nal Journal of Sports Nutrition 1992, 14. Leithead C. S., Lind A. R.: Heat stress
229-238. and heat disorders. London 1964. Casell.
4. Costill D. L.: Sweating: its composition 15. LeMagnen J, Tallon S. A.: Les determi-
and effects on body fluids.  Annals of nants quantitatif de la prise hydratique
Zapotrzebowanie na wodę i elektrolity: efekt wysiłku fizycznego i warunków... 51
dans ses relations avec la prise d aliments gender and maturation.  Medicine and
chez le rat.  CR Soc. Biol. 1967; 161: Science in Sports and Exercise 1992; 24,
1243-1246. 776-781.
16. Lentner C. (ed.): Geigy Scientific Tables. 21. Rehrer N. J., Burke L. M.: Sweat losses
8th edition. Basel 1981: Ciba-Geigy Li- during various sports.  Australian Jour-
mited. nal of Nutrition and Dietetics 1996; 53
17. Maughan R. J.: Thermoregulation and flu- (Suppl. 4) S13-S16.
id balance in marathon competition at low 22. Shirreffs S. M., Aragon-Vargas L. F.,
ambient temperature.  International Jour- Chamorro M., Maughan R. J., Serrato-
nal of Sports Nutrition 1985; 6: 15-19. sa L., Zachwieja J. J.: Sweating respon-
18. Maughan R. J., Leiper J.: B. Aerobic ca- se of elite professional soccer players.
pacity and fractional utilisation of aero-  Medicine and Science in Sports and
bic capacity in elite and non-elite male Exercise 2003, 35, S27.
and female marathon runners.  Europe- 22. Singh J., Prentice A. M., Diaz E., Coward
an Journal od Applied Physiology 1983; W. A., Ashford J., Sawyer M., Whitehe-
52: 80-87. ad R. G.: Energy expenditure of Gambian
19. Maughan R. J., Merson S. J., Broad N. women during peak agricultural activity
P., Shirreffs S. M.: Fluid and electrolyte measured by the doubly-labelled water me-
intake and loss in elite soccer players du- thod.  British Journal of Nutrition 1989;
ring training.  International Journal of 62: 315-329.
Sport Nutrition 2004. In the Press. 23. Wyndham C. H., Morrison J. F., Williams
20. Meyer F., Bar-Or O., MacDougall D., C. G.: Heat reactions of male and female
Heigenhauser G. J. F.: Sweat electrolyte Caucasians.  Journal of Applied Physiolo-
loss during exercise in the heat: effects of gy 1965: 20; 357-364.