Sklepienia kryształowe*: niektóre problemy
MARIA BRYKOWSKA
Z problemem sklepień kryształowych spotykamy się w literaturze tylko na
marginesie prac poświęconych zagadnieniom architektury gotyckiej, szczególnie
Clasena, Mencla, Lłbala i in.i Autorzy ci podają przykłady występowania skle
pień kryształowych oraz interpretują ich pochodzenie, różniąc się znacznie
w poglÄ…dach: np. Mencl i Gasen wywodzÄ… sklepienia z Saksonii, natomiast Libal '
uważa je za wytwór lokalny (np. czysto czeski)2. Pierwszą szczegółową pracę
wnikającą także w zagadnienia techniczne sklepień podjęli niedawno badacze
czescy, Milada i Oldrich Rado wie3; bezpośredni kontakt z nimi oraz zapoznanie
się z szeregiem ich opublikowanych prac ułatwiły mi usystematyzowanie i ana
lizę sklepień kryształowych w Polsce. V -
Sklepienie kryształowe występuje w trzech grupach terytorialnych: w Saksonii,
Czechach i pn.-wsch. Polsce (ii. 1). Najwcześniejszy przykład pochodzi " z
1471 r. z zamku w Miśni; w latach dziewięćdziesiątych XV w. stosowane jest już w
Czechach, a około 1500 r. w Gdańsku.
Omawiane grupy łączy jedynie zastosowanie łamanej, ostrosłupowej wy-
sklepki, natomiast pozostałe cechy, jak: konstrukcja, technika, rysunek drutów,
materiał itp., są różne i wynikają z tradycji budowlanej poszczególnych regio-
nów. Sam pomysł ostrej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii, zarówno
przez budowniczych czeskich jak i gdańskich. Jednak interesujące cechy indy-
widualne poszczególnych grup całkowicie usprawiedliwiają omówienie ich od-
dzielnie, w kolejności formowania.
* Praga* wyrazić serdeczne podziękowanie doc. tir A. Miłobedzkiemu i doc dr W. Kranowildemu za cenne
uwagi dotyczące omawianych zagadnień.
> D. LIBAA
, Goltckd architektura w Ctchich a na SÅ‚otni. Prana 1948, A
248: V. MlNCL. Cuka urtUttknra t
luctinburM. Prana 1941, i. 177; K. H. CLAUN, DtuudK GtwM itr SpSttottk, Berlin 1938, s. 87.
% Podobny pogląd wyraża T. KuATOvA. Skltpkowa kltnka. Pamatky Areheologlcke XLIII. 1941 (Historie) 1949;
por.: M. RADOVA-STIKOVA, Sillpkoyd kUtiba. PHip4vk k dilMm pozdnt tolkki anklukuuy, Ument, VI, 1938,
nr !), przypis 6. ,
% M. RADOVA.9TIICO\X. op. ciL: O. RADA, Poifa4 totlck) Hm w Jó1958. nr 1 2: M. O. RAOOVI. SkllpkoYi kttnba a proilor. Umenl, VIII, 19«0, nr 5. PP. M. I O. Radom skÅ‚adam er-
deczne podziękowanie za udostępnienie mi materiałów i motliwosc Ich przedyskutowania.
243
2. Miśnia, Albrechtsburg, 1471-1485. Widok sali na
I piętrze. (Wg Hempla)
1. Polska, Czechy i Wschodnie Niemcy ok. 1500. Występowanie sklepień kryształowych
(teren Czech opr. M. Radova, Saksonii i Polski  autorka)
I. Meissen. 2. Rocknitz, 3. Sacbsenburg, 4. Wurzen, 5. Grossenhein, 6. Schleinitz, 7. Tharandt, 8. Plauen,
9. Moritzburg, 10. Taubcnheim, 11. Annaberg, 12. Stolpen. 13. Trebsen, 14. Brandenburg, 15. Strehla,
16. Gnandstein, 17. Freiberg, 18. Frauenhein, 19. Zschorna, 20. Kadań, 21. Chomutov, 22. Bechyne,
23. Kuglvejt. 24. Sobeslav. 25. KarlStejn. 26. Bor, 27. Tabor. 28. Nezamyślice, 29. Harażdovice
30. Kutneticka Hora. 31. Pardubice, 32. Belćice, 33. Blatna. 34. Jachymov. 33. PernStejn, 36.
Doubravska
Hora. 37. Bilina, 38. Hruby Rohozec, 39. Budnany, 40. Konopiste, 41. Velhartice. 42. Orlik. 43. Dobronice,
44. Cizova, 43. Pisek. 46. Stare Kestrany, 47. IvanCice. 48. Breznice, 49. Kremnica. 30. Banska
Bystrica,
31. Ostrov, 52. Pizen, 53. Jindrichuv Hradec 34. Cesky Krumlov. 53. Slavonice 36. Telc, 57. Znojmo,
51. Gdańsk, 59. Malbork, 60. Morąg, 61. Supraśl, 62. Kętrzyn. 63. Dobra Miasto. 64. Marianka, 63. Warszawa,
3. Miśnia, Albrechtsburg. Przekrój poprzeczny.
66. Kraków. 67. Błonie, 68. Nowy Sącz. 69. A
omża. 70. Wilno, 71 . Malomolejków. 72. Królewiec,
(Wg Essenweina)
73. Barczewo, 74. A
abiewo. 73. Stargard, 76. Olsztyn, 77. Pelplin, 78. Konin, 79. Żagań, 80. Myilibórz,
81. Opole, 82. Glogów, 83, Siecieborzyce, 84. Stypulów. 83. Bukowiec, 86. Kartuzy, 87. Szrensk, 88. Kowno,
89. Grodno, 90. Ryga, 91. Mogilno.
SAKSONIA
5. Chomutpv, dom mieszkalny. Sklepie-
W końcu XV i na początku XVI w. teren południowych Niemiec i Austrii
nie, 1525. (Wg Radovej)
stanowi odrębne środowisko budowlane i artystyczne. Nie jest więc przypadkiem,
że właśnie w tym kręgu Arnold z Westfalii odkrył możliwość kryształowego cię-
cia wysklepki sklepiennej, które zastosował po raz pierwszy w 1471 r. w Zamku
Albrechtsburg w Miśni4 (ii. 2, 3). Występujące tu ostre druty sklepienie stano-
wiły w koncepcji przestrzennej wnętrza niezbędny element: stworzyły przekrycie
światłocieniowe i ekspresyjne. Sklepienie kryształowe zastosowano we wszystkich
pomieszczeniach, także na spiralnie skręconej klatce schodowej i we wnękach
przyściennych. Najciekawsze znajduje się w dwóch salach pierwszego piętra
i różni się od pozostałych tym, że druty częściowo przechodzą w żebra.
Nowa technika wysklepki rozprzestrzeniła się w Saksonii stosunkowo szybko,
jednak w innych przykładach nie wynikała z ogólnej koncepcji budowli, jak
w Miśni, lecz ograniczała się do przekryć niewielkich pojedynczych pomieszczeń,
np. zamkowych kaplic (Frauenheim XV/XVI w., Gnandstein XV w., Lauenstein
XV w., Sachsenburg 1488  dzieło Hansa Reynharta, Stolpen ok. 1500, Strehla
ok. 1570, i in.) i sieni (Trebsen 1522. Wurzen 1491)'. Przesklepienie kryształowe
pałacu w Miśni było także wzorem dla budowli miejskich. Z lat 1472-1481
pochodzą sklepienia miejscowego ratusza i kamienic, z końca XV w. ratusza
i kamienic w Plauen i Annaberg, z czego dwa pierwsze zespoły przypisywane
są Arnoldowi z Westfalii8. W kościołach Saksonii sklepienie kryształowe nie
4. Greinberg, zamek. Sklepienie,
znalazło szerszego zastosowania. Ograniczano się jedynie do przekryć małych 1488-1493. (Wg Clasena)
pomieszczeń, np. chóru w Taubenheim czy krużganku w Rocknitz z 1476 r.
(także dzieło Arnolda z Westfalii). Na terenie sąsiedniej Marchii jedynym zna-
nym przykładem, gdzie sklepienie współuczestniczy w całej koncepcji wnętrza,
jest kaplica św. Piotra w Brandenburgu z 1522 r.7
Do omawianej grupy sklepień możemy włączyć sklepienia kryształowe
Austrii, np. przekrycie sali w Greinberg z lat 1488-1493' (ii. 4), które posiada
interesujące, przenikające się w wielu płaszczyznach druty oraz wyjątkowo głę-
bokie, ostrosłupowe wysklepki.
CZECHY
Importowany z Saksonii przez bernardynów pomysł ostrej wysklepki skle-
piennej włączony został w póz
nogotycki, czeski nurt architektury. StÄ…d rozwiÄ…-
zania sklepień kryształowych na terenie Czech mają cechy nie znane w innych
zespołach. W latach 1490-1515 przesklepiono kryształowo pięć kościołów:
" A. ESINWUN, Dl* nmanUclu und dli orbc*« Baukwut. DarmiUdl 1889, s. 97; H. GROOBU. BOrgtr und SMó-
atr In Sachun. Dnden 1940, i. 103; B. HEMFEL, Cncklchf der detaichn Baukwu?, Mtlnchen 1956, i. 108
110.
" H. G«0oix, op. dt. A
90; O. Duuo, HaimUmch dtr dntschen KumtdtnkmMcr. I. MIlfldemscMaiul, Berlln194O,
t. 212, 327, 360, 414.
" W. LUDWKJ. Ba Gani durch AU-fUuuii, Plauon 1933.1. *i.
M.. O. RADOV1, OP. cit, l 438 439.
246 " K. H. cum, op. dL, i. M.
dwunawowe w Bechyni (il. 6), Sobesławiu (Mistrz Zdenek), Bratnej, trzyna-
wowy  w Nezamyślicach, i oparty na jednym słupie  w Bielczycach.
W układzie przestrzennym ta grupa zachodnioczeska nawiązuje do architek-
tury przedhusyckiej, a zastosowane tu sklepienia kryształowe czynnie organizują
wnętrze. Najważniejsze cechy tych sklepień to zastąpienie arkad międzynawo-
wych kryształowymi, sieciowymi łącznikami, brak podziałów na przęsła, oparcie
rysunku drutów na zasadzie czteroramiennej gwiazdy, opisanie drutów na za-
sadzie kolebki z lunetami10.
Najbardziej interesującą grupę stanowią sklepienia wnętrz mieszkalnych na
południu Czech, pochodzące z pierwszej połowy XVI w., w miastach: Jindri-
chiiv Hradec, Jachymov, Slavonice (U. 7) i Znojno11. W konstrukcji nawiÄ…zujÄ…
do czeskich i południowoniemieckich sieciowych sklepień żebrowych. Charakte-
ryzują się opuszczonymi zwornikami oraz stosowaniem drutów w rzucie kolistych
lub^odcinkowych, nieznanych nigdzie poza Czechami.
Przekrycie kryształowe małych pomieszczeń jest typowe dla całych Czech.
Najbardziej postępowe pochodzą z północy: np. Kadań  sklepienie kapi-
tularza, Chomutov (il. 5)  sklepienie sieni o drutach biegnÄ…cych w wielu
płaszczyznach (z 1525)12, Ostrov  sklepienie kaplicy w kościele farnym (z prze-
łomy, XV/XVI w.) i inne. Wszystkie zbliżają się w konstrukcji do kolebki,
a w rysunku rozwijajÄ… zasadÄ™ sieci lub czteroramiennej gwiazdy.
6. Bechyne, kościół N. M. Panny 1491-1513. Sklepienie. (Wg. Radovych)
7. Slavonice, dom mieszkalny 1550. Sklepienie.
PÓA
NOCNE ZIEMJE POLSKI
Pierwsze sklepienia kryształowe na terenie Polski wykonane zostały w Gdań-
sku. W końcu XV i na początku XVI w. następuje szereg przebudów gdańskich
kościołów miejskich: kościół N. M. Panny, przebudowany w latach 1484 1488,
przesklepiono w 1499-1502 (Henryk Hetzel) (ii. 9); kościół św. Katarzyny,
przebudowany w latach 1484-1486, przesklepiono ok. 150013; kościół św. św.
Piotra i Pawła, przebudowany w końcu XV w., przesklepiono w latach 1514-
1516".
M. O. RADOVI, op. cit., s. 448 4«0.
Druty w kluczu sklepienia mają tę samą wysokość co druty w kluczu łączników poprzecznych i wzdłużnych. V.
LORENC, V. PELZLBANER, M. REICHERT. Asanace historlckych Jąder misi, Zpravy Pamatkovć Pece, Xl XII, 1951
S2, nr 1 2; O. RADA, op. cit., >. 31 36; M. RADOVA-STIKOVA. op. cit, i. 224 226. 11 V. MENCL, MUtmiky Mm
leskiho stfrJmiku, Zpravy Pamatkove Pece. XIII, 1953, nr 6.
" Kościół N.M. Panny w Gdańsku wzniesiony jako bazylika 1343 1379, przebudowany w części wschodniej
1402 1454, w części zachodniej 1484 1488; w 1499 1502 założono sklepienie gwiaz
dziste i kryształowe w nawach
bocznych. Rysunek sklepień gwiaz
dzistych żebrowych i kryształowych jest Identyczny. Kościół św. Katarzyny
wzniesiony 1350 1400, przebudowany w 1 poł. w. XV, ukończony 1484 1486. Brak danych o przesklepieniu,
które nastąpiło przypuszczalnie ok. 1500. Sklepienie kryształowe założone zostało nad nawami bocznymi, w kruchcie
pod wieżą oraz w dwóch kaplicach. Por.: J. STANKIGWICZ, Pseudobazyttki gdańskie. Rocznik Gdański, XIV,
1955; C. DCHIO, E. GALA
, Namdbucfi der deutschen Kunstdenkmaler DeuiichordenilatiJ Preussen, MUncheo 1952, s.
4,9.
>" Wzniesiony zoatal 1393 1424. W końcu XV w. następuje przebudowa koicioła z oseudobazyllki na halę,
zakończona przcaklepłenicm kościoła 1514 1516. Sklepienie kryształowe założono nad nawami bocznymi; posiada rysunek
tut zasadzi* oamioramiennej gwiazdy, lecz b«Å‚ drutów przekÄ…tnych Å‚ przewodniego. Per. K. K0CZOROW3KL 248 KoicliUw.
Jw. TOwrą/ Pawia w Otlatoku, Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1951, maszynopis.
Szczególnie charakterystyczny jest układ przestrzenny tych kościołów. Są to
kościoły trzynawowe, halowe, o filarach ośmiobocznych dz
wigajÄ…cych, sklepienia .
żaglaste: gwiaz
dziste, żebrowe w nawach głównych, a kryształowe w nawach
bocznych. Wnętrza wysmukłe, jasne, oświetlone dużymi oknami, posiadają rów-
noważne kierunki widokowe. W przeciwieństwie do hal czeskich, zastosowano
10. Morąg, kościół św. św. Piotra i Pawła.
Skle-pienie, 1503. (Fot T. Chrzanowski)
kościół par. (Opr. autorka)
arkady międzynawowe. Sklepienia żebrowe i
kryształowe nie różnią się w rysunku, którego
ośrodkiem jest ośmioramienna gwiazda. Podział na
poszczególne przęsła zatraca się dzięki
zastosowaniu rozdrobnionych wysklepek, mimo to
drut jarzmowy jest konsekwentnie wyprowadzony i
nie przorwany. Także drut przewodni zastąpił
wcześniejsze a charakterystyczne na tym terenie
żebro. Cechy te 250 świadczą, że sklepienia
kryształowe hal gdańskich nie są importem
obcym, lecz
S. Schematy sklepień kryształowych: a. Gdańsk, kościół N. M. Panny, b, Gdańsk, kościół
św. Katarzyny, c. Gdańsk, kościół św. św. Piotra i Pawła, d. Wilno, kościół bernardynów,
e. Kętrzyn, kościół par., f. A
omża, kościół par., g. Barczewo, kościół par., h. Olsztyn,
9. Gdańsk, kościół N. M. Panny, 1499-150Z Sklepienie. (FoL M. Brykowska)
I I . Olsztyn, kościół św. Jakuba. Sklepienie, poł. XVI w. (Fot. M. Brykowska)
wywodzÄ… siÄ™ wprost z gwiaz
dzistych sklepień.na tym terenie, niemniej sam po-
mysł kryształowej wysklepki mógł być zaczerpnięty z Saksonii (il. 8).
Poza wymienionymi kościołami, sklepienie kryształowe stosowane było
w Gdańsku w małych formach: w zakrystii i w arkadach' przyściennych kościoła
św. Bartłomieja (ok. 1500)15 w chórze kościoła brygidek (przed 1514); w kruż-
ganku klasztoru franciszkanów (1514)16. Na Pomorzu gdańskim ok. 1500 r.
został przebudowany i przesklepiony, prawdopodobnie przez Mistrza Matza, ko-
ściół św. Jana w Malborku", a w 1557 r. Antoni Schultes, gdańszczanin, zaskle-
pił kryształowe ramiona transeptu kościoła cysterskiego w Pelplinie18. Oba
wymienione przykłady nie odbiegają od gdańskiego systemu przestrzennego
i rozwiązań szczegółów.
Na Warmii w pierwszej połowie XVI w. przebudowano na pseudobazyliki
i przesklepiono kilka kościołów parafialnych. W Morągu (iL. 10) w 1503 r.
Mistrz Matz zastosował sklepienie kryształowe w nawach bocznych19, natomiast
w kilkanaście lat potem, w 1515 r., w Kętrzynie przekrył kryształowo wszystkie
nawy, prezbiterium i kaplice20. .Podobne sklepienia jak w MorÄ…gu znajdujÄ… siÄ™
w kościele w Barćzewie (po 1544)21 i w Pollesku (z 1546)22, a na wzór Kętrzy22
na w A
omży na Mazowszu, z pierwszej połowy XVI W.M Sam fakt, że koś-
15
Wzniesiony w 2 poi. XIV w., odbudowany po spaleniu 1500. Sklepienia kryształowe znajdują się w arkadach
przyściennych oraz w zakrystii. For. 1. STRZELECKA, Koiciót św. Bartłomieja w Gdańsku, Pracownie Konserwacji
12-13. Warszawa, klasztor bernardy-
Zabytków, Gdańsk 1938, maszynopis.
nów. Sklepienia, 1515-1533. (FoL In-
16
Budowa klasztoru następuje w 1481 37. Sklepienie kryształowe znajduje się w krużgankach i w jednym z po-
stytut Sztuki PAN)
mieszczeń klasztornych; pochodzi przypuszczalnie z 1514 r., tak jak sklepienie kościoła. A. ESSENWEIN, Die romml-
che..., s. 107 108; D. KRANNHALS, Hansestadt Danzig, Danzig 1942.
17
Wzniesiony w XIII w., zniszczony 1457 60, po czym od 1468 odbudowywany, być może na starych funda-
mentach. Sklepione kryształowo są tylko dwa przęsła w nawie bocznej, które pozostały po zawaleniu się nawy 1534.
G. DEHIO, E. GALL, op. cit, s. 118.
18
Klasztor i kościół fundowany 1274 1276; wg niesprawdzonych wiadomości, prezbiterium i transept
pochodzą z 1323; zniszczony 1399 i 1433; odbudowany 1472 1484 (zachodnie przęsła). Po 1557 Antoni Schultes,
murator gdański, zakłada sklepienie w ramionach transeptu (identyczne w układzie jak w kościele N.M. Panny w
Gdańsku), oparte na jednym słupie (Dehio uważa te sklepienia za sieciowe, a nie kryształowe!). P. SKUBISZEWSKI,
Architektura opactwa cysterskiego w Pelplinie, Studia Pomorskie, I, Wrocław 1957.
19
Kościół św. św. Piotra i Pawła w Morągu wzniesiony został 1305 1312, ukończony 1331 iako pseudobazylika.
W 1503 Mistrz Matz (zaprotegowany przez Henryka Hetzela) wzniósł sklepienie kryształowe nad nawami bocznymi.
A. BorncHER, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Prowinz Ostpreusscn, III, Konigsberg 1893; G. DEHIO, E. GALL,
op. cit., s. 157.
20
Kościół św. Jerzego w Kętrzynie wzniesiony został wpół. XIV w., przekształcony 1480 1515 na pseudobazytike,
W 1515 otrzymał jednolite sklepienie kryształowe nad wszystkimi nawami, założone przez Mistrza Matza. Cechy
charakterystyczne tych sklepień; wyraz
ny podział na przęsła drutem jarzmowym, oparcie sklepienia na konstrukcji
żaglaitej, zastosowanie drutu przekątnego i przewodniego. E. WrrT, Sankt Ceorg, die Wehrkirche zu Rastenburg,
Berlin 1933, s. 46; G. DEHIO, E. GALL, op. cit., 9. 296; I. GALICKA, A. MILEWSKA, A. STYGIETYC
SKA-
KwoczYC
SKA. Katalog Zabytków Sztuki w Polsc, woj. olsztyńskie, pow. kętrzyński. Instytut Sztuki Polskiej
Akademii Nauk. 1954, maszynopis.
21
Kościół św. Anny wzniesiony został w końcu XIV w.; zniszczony 1544, niedługo potem odbudowany; halowy.
Sklepienia kryształowe założone zostały nad nawami bocznymi. Rysunek drutów nawiązuje do zachowanych w pa-
chach skiepiennych wcześniejszych żeber. A. BOTTICHIR, op. ciL, IV. s. 258.
22
Sklepienie założone w nawach bocznych kościoła parafialnego w Pollesku (Lablau) nie jest w pełni kryształowe;
zamiast oauoslupowej wysklepki zastosowano tułaj formę tylko lekko wklęśniętą. K. H. CLASEN. op. cit., a. 88.
23
Kościół św. Michała, pseuuobazyllkowy, budowany od 1520, przesklepiony został w połowie XVI w. Sklepienie
kryształowa znajduje się w nawach bocznych oraz w kaplicy N.M. Panny. A. SZYSZKO-BOHUSZ, Koidoty gotyckie na Mazowszu,
A
omża,. Szczepankowo, Wąsosz, Wilna 1 Niedz
wiadna, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, VIII, 1912; 2J2 A
omża,
katedra. Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1956, maszynopis.
bezpośrednim nadzorem Enkingera w latach 1515-1533 został przesklepiony
14. Warszawa, klasztor bernardynów
klasztor bernardynów w Warszawie (ii. 12 14). Sklepienia warszawskie cechuje
rzut i przekrój sklepienia kryształowego,
różnorodność rozwiązań, indywidualność w podejściu do każdego przęsła, a jed-
1:50, wg inwentaryzacji 1950. (Zakl.
Arch. Polskiej PW) nocześnie niezbyt doskonała technika.
Poza omówionymi przykładami, na terenach północnych często jest stosowane
sklepienie kryształowe jako jedna z wielu dekoracji, lecz nie współdziałające
cioly te były niższe i węższe, miał
w organizowaniu przestrzeni. Przykłady: w Dobrym Mieście  dwa pomiesz-
znaczny wpływ na formę sklepienia
czenia w skrzydle zabudowań kolegiackich, przesklepione ok. 1515 r.27; w Ol-
kryształowego. Badając poszczególne
sztynie  mieszkanie rządców kapituły28; w Mariance  kruchta kościoła
przęsła można zauważyć, że
sklepiona przez Mistrza Matza w 1515 r.29; w Malborku  niewielkie po-
ośrodkiem układu drutów jest zawsze
mieszczenie w ratuszu34.
ośmioramienna gwiazda o rozpiętości
Takich oderwanych przykładów, które powstały niewątpliwie pod wpływem
4.0-45 m24. Dzięki zastosowaniu
warsztatu gdańskiego, a nie posiadają interesujących cech indywidualnych, jest
 modułu", nawy węższe mają
ponadto kilka (Supraśl. Małomożejków, Wilno  kościół franciszkanów, Kow-
rysunek mniej rozdrobniony niż
no  katedra, Błonie koło Warszawy, w Wielkopolsce  Mogilno i Konin;
szersze.
wszystkie z XVI w.).
Najbardziej interesujÄ…ce sklepienie
Występowanie sklepień kryształowych w Polsce nie ogranicza się tylko do
powstało na Warmii w Olsztynie (il.
kręgu północnego i wpływu Gdańska, jednak na terenie zachodnim czy po-
11). Kościół św. Jakuba, prze-
łudniowym istniejące sklepienia nie tworzą grup o cechach szczególnych: pomysł
budowany w połowie XVI w.25, w
ostrej wysklepki włączony został w lokalny nurt rozwoju sklepienia żebrowego.
układzie przestrzennym halowy, po-
Na Pomorzu szczecińskim sklepienia w kaplicy i w ambicie kościoła
siada najdoskonalsze, jednorodne
N. M. Panny w Stargardzie, w klasztorze dominikanów w Myśliborzu czy
przekrycia, odbiegajÄ…ce od gwiaz
-
w prezbiterium kościoła franciszkanów w Żaganiu z pewnością zostały wyko-
dzistych schematów; nawy zostają
nane pod bezpośrednim wpływem Saksonii. Także przykłady na Śląsku, np.
przesklepione regularnÄ… siatkÄ… o
sklepienie krużganku klasztoru franciszkanów w Opolu, nie odbiegają od roz-
drobnych oczkach, przełamanych
wiązań saskich i zachodnioczeskich.
kryształowo w nawach bocznych.
Na terenie Małopolski sklepienie kryształowe stosowane jest za pośrednictwem
Poszczególne przęsła w konstrukcji
Śląska lub bezpośrednio z Saksonii; np. sklepienie krużganków Collegium Maius
zbliżone są najbardziej do sklepień
(sprzed 1520)31 posiada wszystkie cechy wskazujące na bezpośrednie powiązanie
żaglastych.
z Miśnią (cięcia kryształowe filarów, głębokie, mało rozdrobnione wysklepki,
Do systemu halowego nawiÄ…zuje
okna  firankowe" i in.).
także rozwiązanie kościoła bernar-
Na tych dwóch ostatnich przykładach najlepiej widać, że. problemu cięcia
dynów w Wilnie (przesklepionego
kryształowego nie można rozpatrywać tylko w odniesieniu do sklepień- zbież-
1512/13) oraz kościoła św. Mikołaja w Królewcu (sklepienia 1504-1537), być
ności formalne, czasowe i warsztatowe pozwalają włączyć sklepienie kryszta-
może oba związane z budowniczym gdańskim Michałem 
nkingerem28. Sklepienia
kryształowe, tak jak w Gdańsku, przekrywają tu nawy boczne, a w Wilnie także 1304 1537 przesklepiony sklepieniem gwiaz
dzistym i kryształowym w nawach bocznych. A. SZYSZKO-BOHUSZ,
Warownt zabytki architektury koi cielne) w Polsce I na Litwie  Ptkonów, Brochów, Molomitejków, Synkowlce, Suprail,
zakrystię. Pod wpływem tych ostatnich sklepień, prawdopodobnie pod
Wilno, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, IX, 1913: O. KACZMARZYK, Michał Enkinger, budowniczy na przełomie
XV 1 XVI wieku. Biuletyn Historii Sztuki .XVIII, 1936, s. 189 190; Yllntu,. Architektura Ikl XX umilani pradiios,
24
Przykładowe rozpiętości przęseł: Barczewo 4,0 m, Kętrzyn 4,3 i 7,0m. A
amiÄ… 5,3 m,Gdaitsk(NMP) 
1998. s. 231.
27
7,3 m.
C. DBHIO, E. GALL, op. dA
, s. 381.
25 28
Wzniesiony 1452 1438. przebudowany w poi. XVI w. Strzałka sklepienia kryształowego bardzo mała, a wy- W. WACH. Zamek olsztyński, Olsztyn 1947.
29
G. DEHIO. E. GALL. op. cit.. s. 144.
aklepkl płytkie. C. WUNSCH, Dlt Bau- mul Kunstdenkmaler der Stodl Allensletn, Konigsberg 1933; O. DEHIO. E. GALI,
30
op. cii, i. 247. B. NOWAK, Ratusz w Malborku, Pracownie Konserwacji Zabytków, Gdańsk 1938, maszynopis.
26 31
Kościół klasztor bernardynów w Wilnie zbudowany został do 1506 (albo, iak uwalają inni, w latach 1512 A. EłKNWEiN, Oleroman1scke....i. 1 5 1 ; ten Je. Dle mltlelallerllchen KunstdenkmMer der Stadl Krakau, Lcipzig
1511 lub 1325). Sklepienie kryształowe znajduje sie w obu nawach bocznych (po dwa przęsła przy prezbiterium) 1864, s. 147 148; S. TOMKOWICZ, Ćmach Biblioteki Jagiellońskiej. Rocznik Krakowski, IV, 1900; K. Estraicher.
oraz w zakrystii. Inny przykład sklepienia kryształowego na terenie Wilna znajduje się w kaplicy przy kościele 1'ran- Odnowienie Collttlum Malus, Ochrona Zabytków, VI, 1953, a, 1.
254 tiulinów. Kościół łw. Mikołaja (potniej ewangelicki) w Królewcu wzniesiony został w 3 ćw. XIV w., a w latach 25
5
17, Wysokie, chrzcielnica, ,154Z
(Fot W. Wolny)
towe do tzw.  stylu łamanego32. Krystaliczne cięcie płaszczyzny stosowane
było szeroko w drugiej połowie XV i w pierwszej połowie XVI w. w południowo-
wschodniej Europie zarówno w rzez
bie, jak i w kamieniarce otworów (np. por-
tale w Tarnowie, wawelskie nadproża Benedykta, itp.), a nawet w zdobnictwie
sprzętów (np. chrzcielnica z 1542 w Wysokiem., pow. Kraśnik  ii. 17). Za-
gadnienie to, bardzo szerokie i złożone, wykracza poza ramy niniejszej pracy.
"
Sklepienia kryształowe interesują nas przede wszystkim z punktu widzenia
technicznego: konstrukcji i wykonawstwa. Dotychczasowi badacze na" ogół
zgodnie podkreślali różnice formalne między sklepieniem gotyckim a kryształo-
16. Rekonstrukcje krażyny pod sklepienie kryształowe. (Wg Essenweina)
18. Gdańsk, kościół N. M. Panny, współczesna konstrukcja krą
- (Fot K. Lelewicz)
15. Gdańsk, kościół św. św. Piotra i Pawła. (Wg Ranischa)
wym" (zastąpienie żeber drutami, zastosowanie ostrosłupowych, łamanych wy-
sklepek, obniżenie strzałki sklepienia), lecz nie zawsze wnikali w istotę kon-
strukcji sklepienia kryształowego33. Badania wykazały, że wysklepki ostrosłu-
32
A. MIA
OIJDZKI, Zamek w Mokriku Górnym 1 tiltklórt problemy mjlopolMeJ arcMuktury XV I XVI wieku.
Biuletyn Hi.tc.ni Sztuki, XXI. 1939, 19. Jachymove, dom mieszkalny, układ cegieł w skle-
33
236 o. RADA, op. cit., i. 33. Jedyny przykład omówienia aułdnlaa uchnicznych.
pieniu (Wg Rady)
powe stosowane są we wszystkich konstrukcjach sklepień' będących pochodnymi
wykluczają oparcie ich na krążynie (np. sklepienie w klasztorze bernardynów
sklepienia gotyckiego (gwiaz
dzistego, sieciowego i żaglastego) oraz kolebkowego.
w Warszawie)39. Trudne do wykonania skrzyżowanie poszczególnych drutów
Dlatego też konstrukcja poszczególnych rozwiązań powinna być określana na
zastępowano jednym elementem płaskim, tzw. krążkiem.
podstawie płaszczyzny, jaką opisują druty34. Konstrukcja sklepień kryształo-
Zastosowanie sklepień kryształowych łączy się ściśle  w najwspanialszych
wych nigdy nie odbiega od stosowanych na danym terenie sklepień żebrowych,
przykładach hal gdańskich i kościołów czeskich  z problemem świadomego
co potwierdza, że łamana wysklepka była tylko techniką murarską. Wprowa-
kształtowania wnętrza. Dlatego też sklepienia te w równej mierze są wynikiem
dzenie wysklepki pod kątem wynikało z prostego faktu zastąpienia żebra drutem
typowych dla człowieka schyłku średniowiecza spekulacji strukturalno-deko-
(cegła ustawiona krawędzią narzuca nachylenie ściany wysklepki!). Zrezygno-
ratorskich, jak i jednym ze środków nowożytnego już organizowania przestrzeni.
wanie z żebra pozbawiło sklepienia kryształowe -współczynnika
39
Sklepienia z kasetonami, wg Albertlego. były wykonana na deskowaniu pełnym, u którym uprzednio rysowano
bezpieczeń-
ukÅ‚ad kantonów. Zas«b ta moi. być odniesiona do skupieni, kryszuuowego. L. B. ALMtTl. K^Ä…, dii.,i,i o  mc.
stwa35 . Twórcy sklepień musieli zdawać sobie sprawę z mniejszej doskonałości cudowania, Wanzawa 1960, i. 199.
technicznej sklepienia bezżebrowego, gdyż zastosowali nowy  współczynnik
bezpieczeństwa"  nieprzekraczalne dopuszczalnych rozpiętości; znane przy-
kłady sklepień kryształowych nie osiągają 7,5 m. Dlatego też w kościołach
gdańskich sklepienie kryształowe stosowane było tylko w nawach bocznych,
natomiast w niniejszym Kętrzynie  także i w nawie głównej. Stąd też, być
może, w pierwszym przykładzie zastosowania ostrej wysklepki (Miśnia) wraz
z drutem występuje żebro.
. Osobny problem stanowi konstruowanie sklepień kryształowych. Wszelkie
prace przygotowawcze, jak wykreślenie i ustawienie krążyn (ii. 15, 16), były
podobne jak dla sklepień żebrowych. Potwierdzają to rysunki B. Ranischa36,
identyczne dla sklepień żebrowych jak kryształowych (jedynie w opisie zwraca
Ranisch uwagę na różnice w, wysklepce  sklepienie kryształowe określając
Kasten-Gewołbe). Takie krążyny pod druty nie różniły się ód powszechnie uży-
wanych pod żebro (nawet do dziś)37 (ii. 18). Technika układania sklepień od-
powiadała tradycyjnej; w pierwszej kolejności konstruowano siatkę drutów,
następnie wypełniano wysklepka (łamaną) z  wolnej ręki"38.
O kącie nachylenia ścianek wysklepki decydował stosowany materiał; w skle-
pieniach ceglanych wynosiÅ‚ 45°, w kamiennych powyżej (stÄ…d w sklepieniach
czeskich i saskich druty są bardziej ostre). Cegły (lub kamienie) były układane
na zmianę; grubość sklepień równa była szerokości cegły (ii. 19). Znane są
także przykłady stosowania deskowania pełnego, gdzie krzywizny drutów
34
Tzn. w zależności od rozłożenia sit wypadkowych i rodzaju podpory.
35 J. T. FHAznc, Poslędy na rol( tebra w Mtpitr.iach gotyckich. Biuletyn Historii Sztuki, XXIII. 1961, s. 417
430. Autor sprowadził role tebra w sklepieniu gotyckim do wartoici estetycznych i technicznych (pomoc w wyko-
nawstwie i jako  współczynnik bezpieczeństwa").
36
B. RANDCH, Btaehrtlbunt alter Klrchtn Cebdude dft Sladt Dattzig, Danzig 1695. Fakt zainteresowania tego
autom kościołami gotyckimi jcat zjawiskiem niezwykłym. Rsuisch podaje historię kościołów gdańskich, ze szczegól-
nym uwzględnieniem sklepień. Załączone rysunki przedstawiają linie drutów lub żeber w planie oraz ich kłady ze
sposobem wykreślenia. Autor zwraca uwagę na przydatność tych rysunków dla wyznaczenia krzywizny krąz
yn. Gra-
ficznie sklepienia kryształowe nie różnią się. od żebrowych, co dowodzi, te kolejność postępowania dla obu rodzajów
sklepień była identyczna. Jest wielce prawdopodobne, te Ranisch korzystał z autentycznych rysunków roboczych,
ponieważ trud wyznaczania krzywizn istniejących sklepień jest niewspółmierny w fttosunku do ich przydatności w XVII w.
27
Krątyny dla osadzenia zebra zrekonstruował V. KOTUAA (Ptiipimk k terminologii goticktha stovebntetA  pok-
Ital fronpoęm a premiach, Umłnl, VIII, 1960. nr 6, s. 380). natomiast dla i-jlu  A. EUCNWIIN (Die Mittelalterli-
chen..., s. 141).
14
O. RADA, op. cłt., a. 33; O, UNaiwnTES, K. MOHKMANN, Lthrbuch iUr goihchtn Kowructlotttn, I, Leipzlg 258
1190, s. Ul.