Językoznawstwo kognitywne



uwzględnianie wyników innych dyscyplin (neurolingwistyki, psychologii)



wymóg zbieżności dowodów



język można jednolicie opisać w kategoriach procesu poznawczego (Sperber i Wilson)



kognitywna generalizacja - język jako okno na inne procesy poznawcze (Fauconnier)



dynamiczne, ukontekstualizowane ujęcia znaczenia, (Fauconnier, Coulson)

Opozycyjność gramatyki kognitywnej wobec tradycji generatywnej



gramatyka kognitywna dopuszcza tylko istnienie jednostek semantycznych, fonologicznych i
symbolicznych



gramatyka kognitywna nie postuluje struktury głębokiej



leksykon i syntaks nie są autonomicznymi modułami, a jedynie biegunami kontinuum leksykalno-
gramatycznego



gramatyka ma charakter symboliczny



różnica między regułami gram. a symbolicznie skomplikowanymi wyrażeniami polega tylko na tym,
czy zespoły symboliczne składające się nań są raczej schematyczne czy nietypowe



strukturę można zaliczyć do gramatyki języka, jeśli jest udokumentowana, a nie jedynie potencjalna



nie postuluje wrodzonego charakteru struktur gramatycznych a łatwość akwizycji języka wyjaśnia
udziałem zdolności niespecyficznych dla języka (skupiania uwagi, do kojarzenia, habituacji)

Symboliczna natura gramatyki

1) morfemy gramatyczne – mają charakter symboliczny, np. determinowanie znaczenia przez użycie
przypadka

a. Maurycy jest osłem
b. Maurycy jest osioł

c.

Użycie narzędnika oznacza przypisanie do kategorii, a mianownika - atrybut

.

2) klasy gramatyczne – definiowane przez schematyczne jedn. symboliczne, np. rzeczownik jest opisywalny
przez schemat [[rzecz] [...]], gdzie [rzecz] jest schematyczna jedn. semantyczną , a [...] oznacza schematyczna

jedn. fonologiczną

.

3) konstrukcje gramatyczne – zawierają co najmniej dwie jednostki symboliczne jako składniki. Konstrukcja
składa się ze zbioru struktur składowych, ich sposobu zintegrowania, oraz struktury złożonej wynikającej z
takiej integracji. Kiedy tworzenie konstrukcji gram. staje się regularne – jest wyrażane przez schematyczna
jednostkę symbol. np. w ang. użycie końcówki -s dla wyrażenia liczby mnogiej jest dość regularne, stąd
schematyczna jedn. symbol. [[rzecz] [...]-[[mnogość] [s]]

Jednostki

Jednostka to struktura, którą użytkownik języka posługuje się automatycznie, tak że nie wymaga to od niego
skupiania uwagi na jej częściach, ani sposobie ich ułożenia wewnątrz struktury. Stąd nie wymaga wysiłku
konstrukcyjnego potrzebnego do tworzenia nowych wyrażeń.

Rodzaje jednostek

1) jednostki fonologiczne np. fonemy, większe struktury fonologiczne jak sylaby, słowa, często powtarzane
frazy

2) jednostki semantyczne np. ustalone pojęcia, nowe pojęcie wymaga wysiłku konstrukcyjnego

3) jednostki symboliczne

Jednostki symboliczne



proste-symboliczne skojarzenie między jednostką fonologiczną i semantyczną; proste j. symbol.
grupują się we wzrastająco większe j. symbol.; takie grupy same mają status jednostki symbolicznej,



schematyczne j. symboliczne – opisują regularności gramatyczne, różnią się od innych j. s. nie istotą, a
tylko stopniem uszczegółowienia

Przykładowy

rozkład

jednostek

w

wyrażeniu

Jednostka fonologiczna [i] w wyrazie domy symbolizuje jednostkę semantyczną – mnogość

.

Razem stanowią jednostkę symboliczną. Łączy je relacja integracji (scalania) i symbolizowania.

Wyrażenie domy składa się z co najmniej 8 jednostek :

o 2 prostych fonologicznych [dom] i [i],
o

1 złożonej fon. [dom- i]

o

2 prostych semantycznych [DOM] i [MNOGOŚĆ]

o

1 złożonej sem. [DOM-MNOGOŚĆ]

o 2 prostych symbolicznych [[DOM]/[dom]] i [[MNOGOSC]/[i]]

Przykładowy rozkład jednostek w wyrażeni

Przestrzeń

semantyczna

Przestrzeń

fonologiczna

dom

Zdolności

poznawcze

a użytkowanie języka

Warunek zawartości

Tylko te struktury konstytuują gramatykę danego języka:

1) które są faktycznie obserwowane w języku,

2) te z powyższych, które wykazują się schematycznością.

Związki między dopuszczalnymi jednostkami.

Przechodzenie z jednej struktury do drugiej odbywa się za pomocą podstawowych zdolności poznawczych:

Zdolności poznawcze a użytkowanie języka

1. automatyzacja wyuczonych działań poprzez częste powtarzanie wyrażenie
2. zamienia się w gotowy pakiet, nie wymagający już kierowania uwagi ku jego częściom np. po linii

najmniejszego oporu

3. abstrahowanie (schematyzacja)schematy wspólne różnym strukturom są tym, co zostaje po

odfiltrowaniu różnic dzięki przedstawieniu wyrażeń z mniejszym uszczegółowieniem i precyzją, np.
Wysoki gburowaty kelner kopnął z wściekłością skowyczącego pudla starszej pani – kelner kopnął psa
– ktoś coś zrobił

4. integrowanie - łączenie elementów (szczególnie przyległych) w całości jednak: składniki podlegają

modyfikacji przez wchodzenie w skład złożenia złożenie jest czymś więcej, niż sumą składników
(częściowa kompozycjonalność)

5. kojarzenie - symbolizacja jest rodzajem skojarzenia (np. skojarzenie pojęć ze zmysłowo postrzegalnymi

zjawiskami, takimi jak dźwięki, gesty, znaki pisma); jeśli taki związek się stabilizuje tworzy się
jednostka symboliczna

6. skupianie uwagi - postrzeganie w kategoriach figura - tło ma swój odpowiednik w wyróżnianiu

pewnych struktur w zdaniu na tle innych:

-

organizacja trajektor-landmark

-

profilowanie

7. zdolność porównywania - kategoryzacja jest przykładem porównywania (jednak asymetrycznego:
porównujemy nowe do standardu)

Paralele

między

konceptualizowaniem

a

percepcją

wzrokową

Na znaczenie wyrażenia składa się także sposób ujmowania treści pojęciowych, sposoby obrazowania treści
pojęciowych w języku wykazują wyraźne analogie do sposobów konstruowania sceny wzrokowej w
postrzeganiu

Sposoby obrazowania

1. układ postrzegania

Pozycja domyślna w interpretacji - pozycja statyczna, zdajemy sobie z tego sprawę, gdy wyrażenie narzuca
inny od oczekiwanego układ postrzegania sceny np.

Od czasu do czasu w dolinie pojawia się domek

2. subiektywizacja - dany element może być portretowany bądź subiektywnie, bądź obiektywnie w

zależności od stopnia, w jakim funkcjonuje jako podmiot lub jako obiekt konceptualizacji „W
postrzeganiu typowym obserwator nie jest w centrum uwagi”

3. poziom uszczegółowienia - oddalenie-przybliżenie w postrzeganiu a nasycenie szczegółami w opisie

np. Widzisz to drzewo, i tę gałąź, tam na końcu siedzi wiewiórka.

tło - presupozycje, poprzedni dyskurs, tło dyskursywne odpowiada tłu w postrzeganiu, np. plany
(drzewo na tle nieba)

W poniższym dialogu osoba klientki jest tłem dla profilowanego w odpowiedzi elementu szminka:

-Czego chciała ta klientka?

-Chciała tę nową szminkę Revlona.

4. punkt widzenia np. przyszły wtorek domyślnie przyjmowany jest punkt widzenia mówcy.
Zamachowiec stał za prezydentem częścią znaczenia tego zdania jest pozycja mówiącego wobec
zamachowca.

5. mentalne przeniesienie przyjęcie punktu widzenia kogoś innego, przyjęcie jako punkt odniesienia

czasowego punktu wewnątrz wypowiedzi np. Marcin nie miał czasu na odpoczynek. W następny
wtorek były wybory

6. mentalne skanowanie (np. Blizna biegnie od nadgarstka do łokcia lub Blizna biegnie od łokcia do

nadgarstka )

7. wyróżnienie struktur

a. organizacja trajektor-landmark
trajektor (punkt wyjścia), landmark (punkt odniesienia) np. książka, której szukasz leży za łóżkiem
- książka - trajektor. , łóżko - landmark. landmark może stać się trajektorem w stronie biernej np.
To Maciek wygrał samochód. Ten piękny samochód zostanie odebrany jako nagroda przez Maćka;
b. profilowanie

Profil to element wyrażenia, na którym ogniskuje się uwaga. Można powiedzieć, że jest to

centralny składnik zdania, choć nie można go na stałe związać z konkretną częścią zdania (np. z
podmiotem), co widać na przykładzie

:

Kaśka wygrała samochód. Marek wygrał tylko 100 butelek wody mineralnej. Kaśka wygrała samochód, a nie jakiś czajnik.

Wyrażenie odsyła do pewnej podstruktury wewnątrz bazy pojęciowej np. wuj odsyła do pojęcia pokrewieństwa
w ogóle, ale profiluje tylko jeden rodzaj pokrewieństwa. Potrzeba opisywania języka w kategoriach profilowania
jest widoczna w zbiorach wyrażeń, które wywołują te same treści mentalne, ale mają różne znaczenie ze
względu na to, że opisują różne strony tego samego pojęcia np. mąż i żona w relacji małżeństwo.Termin profil
spełnia postulat zbieżności dowodów - ma podstawy w obserwacji języka i jest sprowadzalne do niezależnie
obserwowanych zdolności poznawczych (skupiania uwagi

Przypadek wyrażeń nieakceptowalnych

Przykład:

a) *Skaleczył się w ramię. Kostka jest spuchnięta.

Ramię nie jest bezpośrednim zakresem konceptualizacji dla kostki u palca.

b) - Gdzie stał zamachowiec?

*- Prezydent stał przed zamachowcem. Odpowiedź jest niepoprawna, bo obiekt, który nas interesuje został

wadliwie

ujęty

nie

jako

trajektor

a

jako

landmark

Metafora przezroczystych kliszy

Wyakcentowanie wynika ze wzmocnienia poprzez oglądanie tych samych składników wielokrotnie na różnych
kliszach uwaga nie jest poświęcona wyłącznie elementowi, który jest trajektorem w ostatecznym złożeniu, ale
rozkłada się stopniowo także na trajektory w podstrukturach