IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach

Jêzyk cia³a

1

czy cia³o w umyœle

2

,

czyli o metaforyce uczuæ

Werbalizacja stanów emocjonalnych (Frijda 1986; Saul 1947; Lyons 1980),

któr¹ Ronald W. Langacker (1987: 57, 162-164, 411; 1991) nazywa œcie¿k¹ kogni-

tywn¹ uczuæ (ang. the emotional cognitive routine) odbywa siê najczêœciej po-

przez utrwalenie na drodze leksykalnej rzeczownikowych nazw uczuæ, czasowni-

kowych opisów relacji (uwzglêdniaj¹cych podmiot doznaj¹cy uczucia – e k s p e -

r i e n c e r a, zdarzenie je wywo³uj¹ce i jego sprawcê – p r z e d m i o t i k a u z a -

t o r a uczucia zarazem), a tak¿e – frazeologizmów wyjaœniaj¹cych opisowo, o co

chodzi (Foolen 1997; Osmond 1997; Kryk-Kastovsky 1997). Wœród œrodków s³o-

wotwórczych przewa¿aj¹ sufiksy deminutywno-ekspresywne i hipokorystyczne

lub augmentatywno-ekspresywne (Inchaurralde 1997), a wœród wyk³adników fo-

netycznych – nasycenie tekstu g³oskami cisz¹cymi przy wyra¿aniu uczuæ pozy-

tywnych lub szumi¹cymi i sycz¹cymi przy informowaniu o doznaniach negatyw-

nych i dezaprobacie. Temu celowi s³u¿¹ równie¿ kanoniczne (Langacker 1995:

99) œrodki sk³adniowe (Osmond 1997) oraz niemorfologiczne (Drescher 1997:

233-247; Nowakowska-Kempna 1995: 24-26).

Charakterystyka tonu i barwy g³osu otrzymuje w³asn¹ postaæ we frazeologii

i leksyce (w tym we frazeologizmach ukrytych; Pajdziñska 1990: 109; 1988).

Szczególn¹ rolê mo¿na przypisaæ tekstom o wartoœci emocjonalnej (Ungerer

1997: 307-329).

Analiza semantyczna nazw UCZUÆ respektowa³a zawsze fakt, i¿ UCZUCIA

s¹ faktycznie niedefiniowalne, nie w pe³ni wyra¿alne s³owami, podobnie jak prze-

¿ycia i poznanie emocjonalne (Scheler 1916: 62-64; Wittgenstein [1953]1972;

Wierzbicka 1971: 30).

W definicjach przez uwik³anie UCZUCIA mog¹ byæ eksplikowane poœrednio

b¹dŸ poprzez analizê zdarzenia-przyczyny (de Sousa 1990: 182), które je wywo-

³a³o (Caus (ab), gdzie a – zdarzenie wywo³uj¹ce uczucie, b – uczucie), b¹dŸ dziê-

ki opisowi wygl¹du cia³a eksperiencera, czyli skutku uczucia oraz zdarzeñ bêd¹-

cych skutkiem tej samej przyczyny, co uczucie (Wierzbicka 1971: 34; Ortony,

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 14 • Wroc³aw 2000

1

Tytu³ ksi¹¿ki A. Lowena (1992).

2

Tytu³ ksi¹¿ki M. Johnsona (1987).

Clore, Collins 1988; Johnson-Laird, Oatley 1989; Ortony, Clore 1989: 127; Jor-

danskaja 1972).

Sposób definiowania UCZUÆ poœrednio, przez uwik³anie w analizê przyczy-

ny i/lub skutku (bezpoœredniego oraz poœredniego), znalaz³ mo¿liwoœæ realizacji

w poststrukturalnej teorii lingwistycznej, zwanej p o r t r e t e m leksykograficz-

nym lub j ê z y k o w y m (Apresjan 1993: 15-16; 1994: 6-9; Žolkovskij 1964: 9;

Mel´èuk 1984), uwzglêdniaj¹cym eksplikacjê z n a c z e n i a ujêzykowionych po-

jêæ w sposób pe³ny i konsekwentny. Z tego punktu widzenia prezentuje siê po³¹-

czenie semantyki z pragmatyk¹ i wartoœciami komunikacyjnymi (struktur¹ tema-

tyczno-rematyczn¹, por. Structure thÀme-rhÀme 1988), ograniczenia stylistyczne

w wyra¿aniu uczuæ w po³¹czeniu z w³asnoœciami sk³adniowymi, morfologiczny-

mi i niemorfologicznymi cechami fonologicznymi (Apresjan 1993: 16). Analizy

takie, jeœli wychodz¹ poza obrêb jednego wyrazu i siêgaj¹ po zdanie i akapit, uka-

zuj¹ prawid³owoœci i n t e r w e n c j i z n a c z e ñ (Apresjan 1994: 5).

Jurij Apresjan (1994: 6-8) uwa¿a, i¿ w pe³nym portrecie takiego pojêcia, jak

UCZUCIE powinno siê znaleŸæ wszystkie szeœæ nastêpuj¹cych po sobie faz:

1) pocz¹tek emocji z fizyczn¹ percepcj¹ i umys³ow¹ kontemplacj¹ (przyczyny

emocji); 2) ocena racjonalna czynnika powoduj¹cego emocjê; 3) uczucie w³aœci-

we, czyli „stan duszy” (Apresjan 1994: 7) z zabarwieniem przyjemnym/przykrym

(pozytywnym/negatywnym, por. Ribot 1912; Gerstmann 1986: 13-14; Sperling

1995: 243); 4) pragnienie przed³u¿enia/zaprzestania trwania bodŸca; 5) f i z j o l o -

g i c z n a, niekontrolowana reakcja cia³a na bodziec, ³¹cz¹ca siê ze s³ownictwem

wyra¿aj¹cym zewnêtrzne objawy uczuæ (Jordanskaja 1972; Jêdrzejko, Nowakow-

ska-Kempna 1985); 6) kontrolowane (dodajmy: tak¿e niekontrolowane) reakcje

fizyczne lub werbalne eksperiencera na uczucie, np.: wycofywanie siê ze strachu,

wyskakiwanie do przodu w gniewie, wykrzykiwanie z radoœci (Apresjan 1994: 6).

Badacz zak³ada, i¿ prze¿ywanie uczucia uruchamia szeœæ podstawowych syste-

mów, zktórych ka¿dy ma swój wyk³adnik jêzykowy, a mianowicie: odczuwaæ –

dla percepcji, robiæ – dla czynnoœci cia³a, myœleæ – dla intelektu, czuæ – dla emo-

cji, chcieæ – dla aktu woli oraz mówiæ – dla mowy.

Badacz przyjmuje równie¿, ¿e uczucia, zw³aszcza intensywne, stoj¹ce poni¿ej

podstawowych (de Sousa 1990: 181-182; Averill 1998a: 13-20; Ekman 1998a: 20-

25; Panksepp 1998: 25-30; Scherer 1998a: 30-36; Schweder 1998: 36-47; Ekman,

Davidson 1998: 47-50; Wierzbicka 1992: 1-5, 539-544; Damasio 1996: 127-132;

Goleman 1997: 443-444; Gerstmann 1986: 14-15; Witwicki 1962; Rubinstein 1962:

607), prototypowych uczuæ, musz¹ siê manifestowaæ zewnêtrznie poprzez gesty, mi-

mikê, ruchy, mowê (Apresjan 1994: 10) oraz zachowania konwencjonalne, co znaj-

duje – w naszym przekonaniu – bogat¹ reprezentacjê w jêzyku, a dok³adniej w gru-

pie f r a ze o l o g i zm ó w (por. Frake 1980: 3; Nowakowska-Kempna 1995; Paj-

dziñska 1990). Rozró¿nia siê wiêc: 1. uczucia oraz 2. ich zewnêtrzne manifestacje

(Jordanskaja 1972; Jêdrzejko, Nowakowska-Kempna 1985; Pajdziñska 1990;

Kêpiñski 1992; 1977; Krawczyk 1982; 1983; Krawczyk-Tyrpa 1987; Battacchi, Su-

slow, Renna 1996; The Language of Emotions 1997).

26

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

W uzupe³nieniu rozwa¿añ Jurija Apresjana trzeba podkreœliæ, i¿ s³uszny jest

kierunek pe³nego, wspólnego opisu w semantyce UCZUÆ zich manifestacjami,

gdy¿ dzia³aj¹ca w tym przypadku zasada m e t o n i m i i PARTEM PRO TOTO –

jako odmiana metafory – prowadzi do ods³oniêcia tej sfery mechanizmów anali-

zy uczuæ, które odnosz¹ siê do sposobów mówienia o nich i rozumienia ich oraz

do frazeologii o motywacji metaforycznej, metaforycznym rozszerzeniu katego-

rii, a w nastêpstwie tego: istnienia i funkcjonowania innego typu definicji seman-

tycznej danego uczucia, uwzglêdniaj¹cej definiowanie przez podawanie rozumie-

nia metaforycznego.

Tym samym w semantyce postrukturalnej sta³o siê mo¿liwe eksplikowanie

znaczenia ró¿nego od przedstawienia cech koniecznych i wystarczaj¹cych.

J. Apresjan (1993: 10, 15-23) wyraŸnie wskazuje, i¿ portret jêzykowy pojêcia,

prezentuj¹cy pe³n¹ strukturê znaczeniow¹, odnosi siê do jej wielowarstwowoœci

(Apresjan 1993: 23). W teorii Igora Mel

′

èuka i Jurija Apresjana zauwa¿yæ wiêc

mo¿na now¹ propozycjê analizy semantycznej poszerzaj¹c¹ w sposób znacz¹cy

sens pojêcia o wiele „powtarzaj¹cych siê cech” (Apresjan 1993: 10). Propozycja

ta bliska jest za³o¿eniom semantyki kognitywnej, w której programowo ukazuje

siê wszystkie cechy pozytywne (Bartmiñski 1988: 170, 180) sensu wy³aniaj¹ce

siê wprost oraz o strukturze metaforycznej (Lakoff, Johnson 1988: 135, 94),

wspó³tworz¹ce system pojêciowy. Istotn¹ rolê odgrywaj¹ w tym przypadku do-

œwiadczenia cielesne, na które zwróci³ uwagê równie¿ J. Apresjan (1994), oraz

przejœcie za pomoc¹ szeregu frazeologicznego: od frazeologizmów ukazuj¹cych

doœwiadczenia cielesne do frazeologizmów, które maj¹ znaczenie metaforyczne,

por.: w X-ie wzburzy³a siê krew z gniewu

→

w X-ie zakipia³a krew

→

w X-ie wszy-

stko siê gotowa³o (Lakoff [1995]1998).

Trzeba wówczas wzi¹æ pod uwagê fakt, i¿ oko³o 55% (O’Connor, Seymour

1996: 39-81) informacji dostarczaj¹ nam doœwiadczenia cielesne, przejawiaj¹ce

siê w skonwencjonalizowanych gestach, mimice, wygl¹dzie i zachowaniu, które

okreœlamy wspólnym mianem j ê z y k a c i a ³ a (Lowen 1992; 1991; Hall 1979;

1987; Thiel 1992; Collins 1996). Oprócz 55% informacji odbieranych za pomo-

c¹ jêzyka cia³a, oko³o 37% przynosi nam g³os, ton, barwa g³osu i akcentuacja wy-

powiedzi, zwi¹zane ze s³uchem fonetycznym (Roc³awski 1991: 18-26), a tylko

8% – s³owo (O’Connor, Seymour 1996: 39).

Tym samym mo¿na uznaæ, ¿e zarówno poznanie i doœwiadczenie emocjonal-

ne, jak i wyra¿aj¹cy je jêzyk cia³a maj¹ naturê n i e j ê z y k o w ¹.

W badaniach prowadzonych przez fizjologów, neurologów, biologów czy an-

tropologów podkreœla siê, ¿e uczucia i myœli sytuowane s¹ w innych obszarach

mózgu (de Sousa 1990: XVI) ni¿ myœlenie racjonalne. Z uczuciami zwi¹zany jest

system limbiczny (ang. tzw. the reptile brain, Foolen 1997: 18-20) ³¹cz¹cy œwiat

ludzi i zwierz¹t, ukszta³towany u cz³owieka oko³o 200 mln lat temu, podczas gdy

system korowy, tzw. neocortex, odpowiedzialny za myœlenie racjonalne, uformo-

wa³ siê przed oko³o 50 000 do 100 000 laty (por. Masson, McCarthy 1995: 16;

Foolen 1997: 19; Goleman 1997: 33). W prawej pó³kuli mózgu usytuowane s¹

O metaforyce uczuæ

27

zwykle mechanizmy umo¿liwiaj¹ce wyra¿anie uczuæ na drodze niewerbalnej

i werbalnej (Code 1987: 106; Foolen 1997: 19). Myœli i uczucia mog¹ byæ roz-

maicie komunikowane w zwi¹zku z sytuowaniem ich w ró¿nych systemach

mózgowych. Zwerbalizowane pojêcia s¹ komunikowane dziêki dygitalnemu ka-

na³owi jêzyka (Foolen 1997: 19), natomiast uczucia korzystaj¹ z systemów ana-

logowych, z u¿yciem jêzyka cia³a: r¹k, nóg, szyi, twarzy oraz odpowiednio mo-

dulowanego g³osu (Kryk-Kastovsky 1997: 156-158). Jêzyk cia³a (Hall 1979;

1987; Lowen 1992; 1991; Kryk-Kastovsky 1997) staje siê istotnym sposobem ko-

munikowania pojêæ – zw³aszcza pojêæ emocjonalnych – miêdzy ludŸmi, coraz le-

piej uœwiadamianym i wykorzystywanym w komunikacji.

Wielu psychologów, psychiatrów i neurologów (Natura emocji 1998,

Le Doux 1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e; Frijda 1998a; 1998b; 1998c; Clo-

re 1998; Zajonc 1998; Jarymowicz 1997) przyjmuje i dowodzi – za pomoc¹ ba-

dañ eksperymentalnych – prawdziwoœci tez o aspektach œwiadomych i podœwia-

domych w emocjach, ³¹cz¹c te drugie z funkcjonowaniem c i a ³ a m i g d a ³ o w a -

t e g o (amygdalu), reaguj¹cego bezpoœrednio na informacje p³yn¹ce z uk³adu ner-

wowego oraz wegetatywnego, usytuowane w systemie limbicznym. To w ciele

migda³owatym tworzy siê afektywna zmiana w funkcjonowaniu organizmu towa-

rzysz¹ca ka¿dej emocji. Psycholodzy i neurolodzy przyjmuj¹, ¿e emocje powsta-

j¹ wczeœniej lub równoczeœnie z przekazaniem impulsu do kory mózgowej, st¹d

mog¹ funkcjonowaæ w pierwszej fazie poza œwiadomoœci¹ jako reakcja na bodŸ-

ce podprogowe (afekty pierwotne), wywo³uj¹c zarazem reakcje behawioralne, tj.

zachowanie emocjonalne eksperiencera. Bodziec, docieraj¹c do kory mózgowej,

wzbudza reakcje przykroœci-przyjemnoœci (Ribot 1912; Gerstmann 1986: 13-14;

Sperling 1995: 243), czemu towarzysz¹: niepokój-uspokojenie, odpychanie-

-przyci¹ganie (Natura emocji 1998: 345; Maia 1998: 207; Damasio 1996: 156).

Korowe procesy poznawcze ³¹czone s¹ z afektami wtórnymi. Poniewa¿ eksperien-

cer ma ograniczone mo¿liwoœci opanowania impulsów przewodzonych na drodze

podkorowej b e z p o œ r e d n i o d o c i a ³ a m i g d a ³ o w a t e g o, nosz¹cego na-

zwê „stra¿nika emocji” (Goleman 1997: 43-44), reakcje emocjonalne ujawniaj¹

siê z ca³¹ moc¹. Wyniki badañ J. Le Doux w tym zakresie umo¿liwiaj¹ wiêc zro-

zumienie faktu, dlaczego uczucia bior¹ górê nad rozs¹dkiem. Wyjaœniaj¹ bowiem

skomplikowan¹, „piêtrow¹” budowê mózgu i reakcje na bodŸce sensoryczne (Go-

leman 1997: 42-48; Maia 1998: 207; Damasio 1996: 156). J. Le Doux wykaza³

(1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e), i¿ sygna³y sensoryczne ze wzgórza p³yn¹

przez pojedyncz¹ synapsê do cia³a migda³owatego, ono zaœ wyzwala reakcjê

mózgu myœl¹cego (Le Doux 1998a: 193-194). Spowodowa³o to odrzucenie teo-

rii reakcji emocjonalno-intelektualnej, w której wszystkie sygna³y by³y przesy³a-

ne g³ównie do uk³adu limbicznego, a stamt¹d – do ca³ego mózgu i reszty cia³a.

Cia³o migda³owate i hipokamp (Goleman 1997; Natura emocji 1998; Damasio

1996) to dwie czêœci pierwotnego wêchomózgowia, obok których wystêpuj¹

nowsze: kora mózgowa i nowa kora mózgowa, tworz¹ce wraz z nimi skompliko-

wan¹ architekturê ludzkiego mózgu. Podobnie wieloaspektow¹ naturê maj¹ „piê-

28

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

tra regulacji” emocji, odnosz¹ce siê do afektów tworzonych w ciele migda³owa-

tym i funkcji afektywnych zwi¹zanych ze starym mózgowiem, oraz reakcje II ty-

pu, wtórne, pochodz¹ce nie tyle z reakcji na bodŸce sensoryczne, ile tworzone

w wyniku dzia³ania emocjonalnych procesów psychicznych. Wœród poziomów

regulacji bywaj¹ wymieniane (Jarymowicz 1997: 157) cztery: hedonistyczny,

emocji zwierzêcych, myœlenia emocjonalnego i myœlenia nieemocjonalnego. Po-

twierdzaj¹ one niejednorodnoœæ œwiadomoœci, orientacji i poznania, dotycz¹c ró¿-

nych faz poznania i oceny zjawiska, a tak¿e ró¿nych piêter odbioru impulsów

i ró¿nych oœrodków uk³adu nerwowego. Stymulacja bodŸcowa na poziomie

przedœwiadomoœciowym prowadzi z jednej strony do automatycznych reakcji

afektywnych i doznañ wegetatywnych, bezpoœrednio wp³ywaj¹cych na mimikê,

gestykulacjê i zachowanie, a z drugiej – podœwiadoma orientacja u³atwia automa-

tyczne odczytywanie znaczeñ jêzyka cia³a i pozwala traktowaæ „emocje jako ko-

dy orientacji” (Obuchowski 1970) o charakterze archetypów (Jung 1976; 1970;

Prokopiuk 1970; Langacker 1995; Eliade 1974; Bodlin 1969; Desclés 1992).

Mówi¹c obrazowo: kora starego mózgu reguluje zarówno podstawowe procesy

biologiczne, jak i uczucia, natomiast nowa – myœlenie racjonalne, wolê i mecha-

nizmy podejmowania decyzji. Ponadto miêdzy doln¹ (parterow¹) star¹ czêœci¹

mózgu a neocortexem dzia³a powiêkszony hipotalamus, g³ówny przedzia³ miêdzy

„parterem” a „gór¹” – neocortexem (Damasio 1996: 128). A. Damasio podkre-

œla, ¿e „natura nie tylko zbudowa³a aparat racjonalnoœci na szczycie aparatu re-

gulacji biologicznej, ale tak¿e zniego i znim” (1996: 128). Mechanizmy zacho-

wania wykorzystuj¹ zarówno mózgowie, jak i neocortex. Pomostem miêdzy ni-

mi s¹ e m o c j e usytuowane w mózgowiu (subcortex) oraz w nowym mózgu

(neocortex).

Z badañ psychologów i neurologów wynika wa¿ny wniosek dla badañ se-

mantycznych, a mianowicie taki, i¿ nale¿y uwzglêdniaæ w nich doœwiadczenia

cia³a, a dok³adniej – eksponowaæ je w modelach kognitywnych wspó³tworz¹cych

znaczenie ujêzykowionego pojêcia. Podobn¹ tezê zg³asza George Lakoff (1986:

119), podkreœlaj¹c koniecznoœæ wyeksplikowania:

– „wp³ywu cia³a na charakterystykê pojêæ znacz¹cych”,

– „ludzkiej zdolnoœci do pos³ugiwania siê wyobraŸni¹ przy tworzeniu pojêæ

znacz¹cych wraz z przejawami racjonalnoœci, których nie mo¿na wyjaœniæ przez

odwo³ywanie siê do niezale¿nej od umys³u, zewnêtrznej rzeczywistoœci” (Lakoff

1986: 119).

W najstarszej psychologicznej teorii emocji zapocz¹tkowanej przez Karola

Darwina (1988), Bronis³awa Malinowskiego (1984) – podnosz¹cej podobne za-

gadnienia – dominuje pogl¹d, ¿e uczucia przejawiaj¹ siê w postaci zmian wyra-

zu twarzy oraz w jêzyku cia³a (ang. the body language), samo zaœ studium s³yn-

nego biologa nad ekspresj¹ ludzkiej twarzy znalaz³o licznych kontynuatorów

(Ekman 1971; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; 1973a; 1973b; 1980; Ekman,

Levenson, Friesen 1983; Eibl-Eibesfeldt 1987), sytuuj¹cych siê w tym samym

nurcie badañ. Ekspresja ludzkiej twarzy i jêzyk cia³a (Lowen 1991; 1992; Hall

O metaforyce uczuæ

29

1979; 1987) staj¹ siê interesuj¹ce dla lingwisty, gdy¿ przybieraj¹ kszta³t jêzyko-

wy i s¹ wyra¿ane za pomoc¹ frazeologii i leksyki (X zmarszczy³ czo³o; X ma pio-

runy w oczach; X siê rozindyczy³; X siê napuszy³ jak paw; X zzielania³). I. Eibl-

-Eibesfeldt (1987) oraz P. Ekman (1971; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; 1973a;

1973b), P. Ekman i W. Friesen (1976) wykazali, które objawy uczuæ ³¹cz¹ œwiat

ludzi i zwierz¹t, a które ukazuj¹ przejœcie od œwiata natury do kultury (de Sousa

1990: 182) b¹dŸ s¹ g³êboko osadzone w kulturze.

Ocena taka doprowadzi³a do przyjêcia tezy, ¿e istniej¹ uczucia podstawowe,

czyli wspomniane ju¿ afekty pierwotne, prekognitywne (Goleman 1997: 53),

podzielane przez ludzi i zwierzêta, przez ludzi ró¿nych ras i kultur. Autorzy nie

s¹ do koñca zgodni, które uznaæ za takie powszechniki. Jednak¿e istnieje zgod-

noϾ co do bazowego, prekognitywnego, mimowolnego, a tym samym powszech-

nego charakteru: radoœci, strachu, smutku i gniewu (z³oœci), zdziwienia, natomiast

P. Ekman i W. Friesen (1976) proponuj¹ jeszcze obrzydzenie, Anna Wierzbicka

(1992) zaœ – ciekawoœæ i przyjemnoœæ (por. tak¿e Ekman 1980: 130).

A. Wierzbicka (1999: 162) podkreœla wszak¿e, ¿e podzielanie tych uczuæ nie mu-

si siê wi¹zaæ z uniwersalnymi pojêciami, dla których u¿ywa siê angielskich s³ów

anger, happiness, sad itp., ale raczej z uniwersalnoœci¹ pewnych przekonañ wy-

wo³uj¹cych uczucia (Wierzbicka 1999: 159) w fazie kognitywnej (Jarymowicz

1997: 156; Le Doux 1998c: 232) oraz – w badaniach autorki – z uniwersalnymi

prostymi jednostkami semantycznymi (Wierzbicka 1999: 138-161), za pomoc¹

których mo¿na te przekonania wyra¿aæ.

W tym punkcie naszych rozwa¿añ trzeba zadaæ pytanie, co oznacza „podsta-

wowoœæ uczuæ”. Niew¹tpliwie dla psychologów i kognitywistów podstawowoœæ

jest inn¹ nazw¹ powszechnoœci wynikaj¹cej z automatycznej sekwencji pocz¹t-

kowej oceny bodŸca i mimowolnoœci reakcji (por. uwagi poprzednie). Za po-

wszechne uznaje siê tak¿e „maski” twarzy wyra¿aj¹ce gniew, smutek, radoœæ itp.,

od czasów s³ynnych zdjêæ K. Darwina (1988) i ich charakterystyki oddaj¹cej au-

tomatyczn¹ reakcjê na bodziec. Za powszechne uwa¿a A. Wierzbicka (1992: 162)

równie¿ pewne przekonania ujawniaj¹ce siê w reprezentacji semantycznej uczuæ,

np.: X ¿ywi coœ dobrego przy radoœci, X-owi jest Ÿle przy smutku. Tego typu prze-

konania s¹ w istocie najbardziej ogóln¹ charakterystyk¹ UCZUÆ i podstaw¹ prze-

k³adu dwujêzycznego (i wiêcej) nazw reprezentuj¹cych pojêcia np. ang. anger,

pol. gniew na austral. liget w jêzyku aborygenów. Charakterystyka taka odnosi siê

do wymiaru logiczno-referencjalnego jêzyka i mo¿e byæ uto¿samiana na przyk³ad

z inwariantem jêzykowym Jeana-Pierre’a Desclésa, rozumianym jako „wartoœæ

wspólna reprezentuj¹ca (³¹cz¹ca) wszystkie subkategorie” (Desclés, Banyœ 1997),

stanowi¹ca podstawê przek³adu nazwy z jêzyka na jêzyk. Pomimo ró¿nych supo-

zycji i skojarzeñ utrwalonych w jêzykach narodowych powtarzaj¹cy siê zasadniczy

komponent znaczenia w postaci genus proximum i differentia specifica wyznacza

tertium comparationis niezbêdne do tworzenia s³owników dwu- i wielojêzycznych.

A. Wierzbicka – oprócz podzielania tezy o relatywizmie jêzykowym (1999:

162) – pozostaje wierna równie¿ zasadzie funkcjonowania elementu(-ów) wspól-

30

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

nych wiêkszoœci jêzyków narodowych, przynajmniej z grupy indoeuropejskiej.

W tym sensie w wymiarze logiczno-referencjalnym jêzyka mo¿na mówiæ o po-

wszechnoœci elementów semantycznych w ró¿nych jêzykach œwiata, a tym sa-

mym ich podstawowoœci. W pracach A. Wierzbickiej (1999) wa¿nym wyznacz-

nikiem tych elementów jest ich sk³adniowa baza semantyczna, nierozk³adalnoœæ

i niedefiniowalnoϾ, czyli elementarnoϾ semantyczna o charakterze uniwersal-

nym (Wierzbicka 1999: 140-142).

Dla jêzykoznawcy wydaje siê interesuj¹ce inne jeszcze rozwi¹zanie, a mia-

nowicie przyjêcie poziomu podstawowego nazw bêd¹cych ujêzykowionym pojê-

ciem. Formu³uj¹c tezê o poziomie podstawowym, Eleonora Rosch (1978: 35-38;

1977; 1975a; 1975b; 1981) przyjê³a, ¿e poziom podstawowy usytuowany jest

w œrodku hierarchii taksonomicznej miêdzy superkategori¹ (np. UCZUCIE)

a subkategoriami (np. STRACH PANICZNY). Poziom podstawowy zdetermino-

wany jest przez ogólny gestalt percepcji i nie wymaga wysi³ku kognitywnego ani

przywo³ania cech dystynktywnych (por. Lakoff 1987: 46).

Jeœli wzi¹æ pod uwagê, ¿e p o z i o m p o d s t a w o w y jest – zdaniem

Eleonory Rosch (1978: 35-38) – najwy¿szym poziomem, w którym:

1) cz³onkowie kategorii maj¹ podobnie postrzegane kszta³ty ogólne;

2) pojedyncze wyobra¿enie mentalne mo¿e odzwierciedlaæ ca³¹ kategoriê;

3) cz³owiek wykonuje podobne czynnoœci motoryczne, tj. podobna jest

motoryka cia³a eksperiencera i innych ludzi (por. powszechnoœæ psycholo-

giczn¹);

4) cz³owiek najszybciej identyfikuje cz³onka kategorii;

5) u¿ywa siê najbardziej powszechnych etykietek, nazw dla cz³onków ka-

tegorii;

6) nastêpuje najszybsze nazwanie i rozumienie przez dzieci;

7) najszybciej opanowuje siê leksykê jêzyka;

8) wystêpuj¹ najkrótsze leksemy prymarne;

9) terminy s¹ u¿ywane w kontekstach NEUTRALNYCH;

10) wiedza ludzka jest najbardziej zorganizowana (por. tak¿e Lakoff 1987: 46).

Poziom ten jest równie¿ podstawowy w czterech za³o¿eniach wspó³wystêpu-

j¹cych jako ca³oœæ (Rosch 1978: 35-38, Lakoff 1987: 47):

1) percepcji – ogólnie postrzegany kszta³t

a) pojedyncze wyobra¿enie mentalne,

b) szybka identyfikacja;

2) funkcji – ogólny program motoryczny;

3) komunikacji – najkrótsze wyrazy, najczêœciej u¿ywane, najbardziej neu-

tralne kontekstowo, p i e r w s z e s ³ o w a d z i e c i , pierwsze s³owa leksykonu;

4) organizacji wiedzy – tutaj tkwi¹ atrybuty kategorii.

Mo¿na wiêc stwierdziæ, i¿ UCZUCIA typu GNIEW, SMUTEK, RADOŒÆ,

STRACH, ZDZIWIENIE, CIEKAWOŒÆ i PRZYJEMNOŒÆ odznaczaj¹ siê pro-

stot¹ psychologiczn¹ oraz u s y t u o w a n i e m n a p o z i o m i e p o d s t a w o -

w y m k a t e g o r i i jako najszybciej rozpoznawane w percepcji, najszybsze

O metaforyce uczuæ

31

w identyfikacji, nazwane najkrótszymi wyrazami, najczêœciej u¿ywanymi, naj-

bardziej neutralnymi w kontekstach mówienia o UCZUCIACH, s¹ to: pierwsze

s³owa dzieci, pierwsze s³owa w leksykonie, a w nich najlepiej prezentowane s¹

cechy istotne ca³ej podkategorii UCZUÆ. Z tego te¿ powodu nazwy te sta³y siê

nazwami grup leksykalno-semantycznych UCZUÆ w pracach postrukturalnych

i generatywnych (Nowakowska-Kempna 1986: 70A,B) b¹dŸ nazwami subkate-

gorii w kognitywizmie (Nowakowska-Kempna 1995: 120-122). Bywaj¹ równie¿

nazywane z tego powodu emocjami prostymi (Siatkowska 1989: 119-120).

Dlatego emocje proste stanowi¹ przedmiot szczególnego zainteresowania lingwi-

styki.

Pojêcia okreœlaj¹ce UCZUCIA s¹ szczególnie podatne na te dwa aspekty

konstruowania modeli kognitywnych (symbolicznych), poniewa¿ reakcja cia³a na

zjawisko wywo³uj¹ce uczucie jest wczeœniejsza lub równoczesna z reakcj¹ inte-

lektualn¹ i uœwiadomieniem sobie tej sytuacji (np. szybciej cofamy rêkê od go-

r¹cego przedmiotu ni¿ stwierdzamy: to parzy!), a ponadto – doœwiadczenie cie-

les-ne ma bogate prze³o¿enie na jêzyk frazeologizmów, one zaœ wspó³tworz¹ zna-

czenie pojêcia w semantyce rozumienia (tzw. ang. U-Semantics, Fillmore 1985).

Nale¿y równie¿ podkreœliæ, i¿ kontakt wzrokowy interlokutorów, „twarz¹

w twarz”, podczas odbywaj¹cej siê rozmowy, stanowi Ÿród³o od 30% do 60% in-

formacji o prze¿yciach emocjonalnych. W tym stanie rzeczy naturalna potrzeba

obserwacji partnera podczas rozmowy staje siê obowi¹zkiem, gdy¿ pomaga ona

w³aœciwie odczytaæ treœæ, intencje i uczucia rozmówcy, wa¿ne dla nich obu.

Dla jêzykoznawcy obszarem zainteresowañ staje siê wiêc z w e r b a l i z o -

w a n y j ê z y k c i a ³ a (Kryk-Kastovsky 1997), który scharakteryzowaæ nale¿y

jako poœredni sposób komunikowania uczuæ, po poprzednim poddaniu ich proce-

som konceptualizacji (Foolen 1997: 21). S. Niemeier (The Language of Emotions

1997: 286-294), charakteryzuj¹c niewerbalne zachowania emocjonalne, wskazu-

je na typowe, skonwencjonalizowane œrodki, np. proksemikê, postawy, ruchy cia-

³a, g³owy, r¹k, gesty, zachowania paralingwistyczne typu ton i barwa g³osu,

wzdychanie, jêczenie, cmokanie, ziewanie, mimikê twarzy, sposób mówienia.

R. Reirenzein (1983), a za nim M. Battacchi, T. Suslow i M. Renna (1996: 21-

22) proponuj¹ uwzglêdniæ przy lingwistycznej charakterystyce uczuæ: 1) reakcje fi-

zjologiczne zwi¹zane z uaktywnieniem ASN (autonomicznego systemu nerwowe-

go), w tym reakcje fizyczne: bicie serca, przyspieszony oddech; 2) reakcje toniczne

(napiêcie cia³a, jego naprê¿enie, postawê, zachowania); 3) instrumentalne reakcje

motoryczne (np. czynnoœci: bicie, gryzienie, kopanie, ucieczka); 4) ekspresywne re-

akcje motoryczne (mimikê, gesty, sposób i tempo mówienia, barwê i si³ê g³osu, wy-

sokoœæ i natê¿enie tonu wypowiedzi); 5) ekspresywne reakcje jêzykowe (np. œrodki

stylistyczne wypowiedzi ekspresyjnej, anakoluty, inwersje, powtórzenia itp.); 6) su-

biektywne komponenty doœwiadczenia (uczucia, odczucia, czucie itp.).

Wskazuj¹ oni, ¿e c z u c i e to zdolnoœæ prze¿ywania wewnêtrznego stanu z³o-

¿onego z procesów zakorzenionych w ASN (Le Doux 1998a; 1998b; 1998c;

1998d; 1998e; 1998f), przejawiaj¹cych siê w behawioralnych reakcjach zachowa-

32

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

niowych (Goleman 1997: 443), ekspresji motorycznej i instrumentalnej (Batta-

cchi, Suslow, Renna 1996: 22; Sperling 1995: 227-228; Goleman 1997: 106-108).

Dla badañ lingwistycznych istotne s¹ odpowiadaj¹ce im w jêzyku frazeologi-

zmy skonwencjonalizowane oraz ukryte (Pajdziñska 1990: 109), sam sposób ich

konstruowania, znaczenie przenoœne, stopieñ konwencjonalizacji, zachowanie/

(lub brak bezpoœredniej) relacji referencji z desygnatami, por.: X szed³ ze spuszczo-

n¹ g³ow¹; X machn¹³ na to rêk¹; X wlók³ siê z opuszczonymi rêkoma; X bez³adnie

macha³ rêkami; X ¿achn¹³ siê; X skoczy³ jak oparzony; X trzasn¹³ piêœci¹ w stó³;

X trzasn¹³ drzwiami; X sycza³ przez zêby; X miodzi³ / s³odzi³; X jêcza³ z bólu;

X wzdycha³ do Anny; X cmoka³ z zachwytu; X westchn¹³ g³êboko; X odetchn¹³

z ulg¹; X ziewa³ z nudów; X zmarszczy³ brwi /czo³o; X spochmurnia³; X-owi dziko

zaœwieci³y siê oczy; X mia³ radoœæ w oczach; X mia³ duszê na ramieniu.

Komunikacja werbalna uczuæ w wielu wypadkach ³¹czy siê z emfaz¹/ekspre-

sj¹ wypowiedzi i korzysta z wielu konwencjonalnych jednostek jêzyka, s³u¿¹cych

emfazie od wyk³adników paralingwistycznych barwy i akcentuacji po sk³adnio-

we i tekstowe (Foolen 1997: 22-23; Kryk-Kastovsky 1997: 156; Nowakowska-

-Kempna 1995: 21-22).

Na czym polega emfatyczne czy przesadne ukszta³towanie wypowiedzi, wy-

jaœnia ³aciñski i grecki Ÿród³os³ów terminów: ³ac. expressio ÿw y t ³ a c z a n i e, wy-

ra¿anie’ i gr. emphasis ÿujawnienie, sens, nacisk’. WypowiedŸ emfatyczna,

w naszym przypadku: emfaza emocji, czyli ekspresja emocji, polega na ujawnie-

niu wewnêtrznego nastawienia nadawcy komunikatu (bêd¹cego eksperiencerem

lub tylko obserwatorem eksperiencera) wobec prze¿ywanych lub obserwowanych

uczuæ lub te¿ wewnêtrznego stanu psychiki równie¿ pobudzonej emocjonalnie

(dodatkowo z powodu obserwowalnych uczuæ cudzych lub w³asnych). W przy-

padku emfazy/ekspresji emocji nastêpuje przesadne zwrócenie uwagi na samo

uczucie, na nadzwyczajne jego prze¿ycie gwa³towne, intensywne i g³êbokie –

zbyt gwa³towne i intensywne w stosunku do jakoœci bodŸca (zdarzenia lub oso-

by) wywo³uj¹cego emocjê. Z b³ahego powodu, nieistotnego czy ma³o wa¿nego –

na przyk³ad – robi siê sprawê pierwszorzêdn¹ i przydaje jej niezwyk³e znaczenie

w ¿yciu cz³owieka:

Janka le¿a³a plackiem przed œwie¿ymi ptysiami.
Beatê powali³a na kolana galaretka truskawkowa z kremem.
Basia kocha lody.
Jurek uwielbia³ ¿urek staropolski/grochówkê.
Andrzej jest zakochany w barszczu litewskim/rosole z makaronem.
Piotr ubóstwia haftowane obrusy.
Krzyœ nie posiada siê ze szczêœcia, jedz¹c baraninê.
Krysia jest w siódmym niebie z powodu kupna nowych butów/widoku zupy fa-

solowej.

O metaforyce uczuæ

33

Janka umiera z rozpaczy, nie kupiwszy nowych papci.
Wojtek jest przera¿ony uwag¹ Krzyœka.
Emfaza emocji staje siê jeszcze bardziej wyrazista, gdy niezwykle intensyw-

ne uczucie pozytywne wywo³uje negatywny stan rzeczy b¹dŸ dzia³aj¹ca osoba

nadmiernie negatywnie/pozytywnie prze¿ywa uczucie lub odwrotnie: gwa³towne

uczucia negatywne towarzysz¹ b³ahym, ale pozytywnym bodŸcom:

Janek uwielbia siusiaæ za drzewem.
Piotr ubóstwia d³ubaæ w nosie.
Krysia jest w siódmym niebie, pokazawszy jêzyk kole¿ance.
Jurek umiera ze szczêœcia, trzepi¹c dywan.
Jola szaleje z niepokoju o swoj¹ chusteczkê do nosa.
Józek czuje siê wniebowziêty, chodz¹c w œmierdz¹cych skarpetkach.
Beata jest przera¿ona z powodu koniecznoœci kupna znaczków na poczcie.
Witek pogr¹¿y³ siê w rozpaczy na wieœæ, ¿e trzeba zasznurowaæ buty, kiedy

wychodzi siê z domu.
Jarek z eufori¹/entuzjazmem zjad³ zupê.
Emfaza/ekspresja emocji pojawia siê w obu funkcjach w literaturze, w drugim

przypadku – wskazuj¹c na zachowania œwiadcz¹ce o zaburzonej lub dewiacyjnej

osobowoœci.

Emfaza zwi¹zana z przesadn¹ – nieadekwatn¹ do wa¿noœci bodŸca – reakcj¹

emocjonaln¹ zaburza i zak³óca prototypy UCZUÆ np. wy¿szych: MI£OŒCI

i UWIELBIENIA (uwielbiam kichaæ, kocham kichanie i wycieranie nosa chu-

steczk¹), lub UCZUÆ negatywnych (rozpaczam po stracie chusteczki do nosa,

wœciekaj¹ mnie nowe buty, nienawidzê piêknych kwiatów, brzydzê siê czerwony-

mi ró¿ami).

Efekt emfazy jest wynikiem szczególnego doboru wyra¿eñ, np. przyczyn

emocji zupe³nie nieadekwatnych wobec gwa³townoœci i g³êbokoœci uczuæ, nace-

chowanych intensywnoœci¹ prze¿ycia emocjonalnego itp. (Stankjeviè 1964; Gra-

bias 1978; 1981; Witwicki 1962; Goleman 1997: 443-444).

Emfaza emocji ujawnia siê ze szczególn¹ moc¹ w konstrukcjach funkcjonu-

j¹cych zgodnie ze znaczeniem s³ownikowym, np.: byæ w siódmym niebie – ÿbyæ

bardzo szczêœliwym’ (a nie: czuæ siê jak w siódmym niebie), por.: Marta pi³a, ale

siedzia³a ponura, Ÿle siê czu³a poœród tych krzykliwych, mo¿e nawet i sympatycz-

nych, lecz obojêtnych ludzi. I nie poznawa³a swej przyjació³ki, Irena by³a w siód-

mym niebie, Lazur ³apa³ j¹ pod stolikiem za kolano, ona chichota³a coraz g³oœniej

(B¹ba, Dziamska, Liberek 1996: 316)

3

.

34

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

3

Zwróci³a mi na to uwagê Krystyna Waszakowa w recenzji niniejszego tomu.

Wœród skonwencjonalizowanych œrodków jêzykowych wyra¿aj¹cych ekspresjê

emocji oprócz dobranych szczególnie s³ów (zob. Awdiejew 1983: 55) wystêpuj¹

œrodki sk³adniowe z szykiem inwertywnym (jako najczêstsz¹ metod¹), intonacja

zdania i akcentuacja wyrazów (Laskowska 1993: 2), nasycenie wyrazów przyrost-

kami hipokorystycznymi, ekspresywno-deminutywnymi lub augmentatywnymi,

powtarzanie wyrazów lub sylab itp., a tak¿e niejawna emotywnoœæ wprowadzana do

aktu komunikacji jako implikatura (Zdunkiewicz 1988; 1989: 525).

Uczucia stanowi¹ obszar semantyczny stosunkowo dobrze poddaj¹cy siê wy-

krywaniu kierunków konceptualizacji i ods³anianiu struktury pojêcia, poniewa¿

obserwacje zmys³owe i manipulacje bezpoœrednie s¹ utrwalone w refleksji umy-

s³owej oraz skonwencjonalizowane w jêzyku w postaci jednostek jêzykowych

(Langacker 1995: 12-14; Fife 1994: 12-17), najczêœciej f r a z e o l o g i z m ó w, na

których podstawie mo¿na tworzyæ nowe formacje i metafory ad libitum. Oprócz

frazeologizmów i nazw, UCZUCIA korzystaj¹ ze œrodków fonologicznych, mor-

fologiczno-sk³adniowych, tekstowych i paralingwistycznych s³u¿¹cych do ich

wyra¿ania (Nowakowska-Kempna 1995).

Uwagi te nale¿y poprzeæ hipotez¹ Stanis³awa Grabiasa, ¿e emotywnoœæ „nie

dotyczy realnoœci, lecz jest wyrazem tego, czy nadawca uczuciowo akceptuje

treœæ komunikatu, czy te¿ nie, i wi¹¿e siê z wartoœciowaniem” (1981: 31; podob-

nie Awdiejew 1987: 117). Mo¿na uznaæ, i¿ emocja przynosi (Awdiejew 1987:

117) nadwy¿kê wartoœciowania, a tak rozumiana emocjonalnoœæ czy te¿ emfa-

tycznoœæ/ekspresywnoœæ wypowiedzi odnosi siê do sposobu mówienia o emo-

cjach, a tym samym osi¹ga poziom e m o c j o n a l n e j e m o c j o n a l n o œ c i , cz y-

li „emocji do kwadratu”. Wystêpuje ona w zdaniach, w których emocjonalnie,

inaczej mówi¹c: ekspresywnie, emfatycznie mówi siê o emocjach.

George Lakoff i Mark Johnson (1988: 83, 168, 220, 223) podkreœlaj¹, ¿e

UCZUCIA s¹ s³abo zaznaczone w naszym systemie pojêciowym, w zwi¹zku

z czym trudno przedstawiæ ich strukturê konceptualn¹. Wed³ug nas nie ma pro-

blemów zprzedstawieniem struktury pojêæ okreœlaj¹cych UCZUCIA, chocia¿

jest ona zbudowana z niewielu cech inherentnych, poza formu³¹ X (ktoœ) czuje z

(coœ), oraz z cech relacyjnych odnosz¹cych siê do sfery racjonalnoœci, a tak¿e ro-

zumienia w metaforyce. UCZUCIA s¹ wówczas definiowane przez uwik³anie

z s¹dami o zdarzeniu wywo³uj¹cym uczucie (Wierzbicka 1971; 1972; Nowakow-

s

k

a

-

-Kempna 1986; 1987; Zaron 1985) b¹dŸ z rozumieniem metaforycznym doœwiad-

czeñ cielesnych (Lakoff, Johnson 1988; Kövecses 1986; 1995; Lakoff 1987; La-

koff, Turner 1989; Nowakowska-Kempna 1995; Battacchi, Suslow, Renna 1996;

The Language of Emotions 1997).

Trudno siê zgodziæ z twierdzeniem G. Lakoffa i M. Johnsona (1988: 146), ¿e

UCZUCIA, np. MI£OŒÆ, mo¿na tylko czêœciowo definiowaæ za pomoc¹ takich

cech inherentnych, jak: CZU£OŒÆ, UCZUCIE, ENTUZJAZM, PO¯¥DANIE

P£CIOWE, a czêœciowo za pomoc¹ koherentnego systemu metafor, gdy¿ w na-

szym przekonaniu cechy okreœlaj¹ce UCZUCIE, np. z grupy RADOŒCI – EN-

O metaforyce uczuæ

35

TUZJAZM, czy CZU£OŒÆ z grupy WZRUSZENIA oraz PO¯¥DANIE P£CIO-

WE stanowi¹ nie tyle cechy, co s p o s ó b a k t y w i z a c j i UCZUCIA, sposób

spe³niania siê uczuæ-postaw emocjonalnych (por. dalsze rozwa¿ania) poprzez

afekty aktualizuj¹ce.

W doœwiadczeniu cielesnym uczuæ mo¿na – ze wzglêdu na kryterium k t o

k o g o obserwuje oraz k t o c z e g o doœwiadcza – wyró¿niæ zreflektowane

w jêzyku:

1) doœwiadczenia fizyczne eksperiencera, o charakterze wewnêtrznych do-

znañ, np.: X-owi burzy siê krew; w X-ie przewraca siê w¹troba;

2) doœwiadczenia fizyczne eksperiencera, ujawniaj¹ce siê na zewn¹trz jego

cia³a, a odbierane przez niego: X zmarszczy³ czo³o; X-owi w³osy podnios³y siê na

g³owie; X-a ciarki przesz³y po plecach; X-a obla³ zimny pot;

3) doœwiadczenia fizyczne eksperiencera, ujawniaj¹ce siê na zewn¹trz jego

cia³a, a odbierane przez obserwatora, ale niekoniecznie zauwa¿alne przez dozna-

j¹cego uczucia: X krzywi³ siê; X mia³ zachmurzone czo³o; X zblad³ œmiertelnie;

X by³ blady jak p³ótno/jak œciana; X by³ zimny ze strachu; X-owi krew uciek³a

z twarzy;

4) doœwiadczenia cielesne, rejestrowane przez obserwatora i eksperiencera,

por.: X obla³ siê rumieñcem; X-owi krew uderzy³a do twarzy; X zaczerwieni³ siê

po czubki w³osów; X zdrêtwia³/zamar³;

5) dzia³ania i zachowania emocjonalne eksperiencera, zauwa¿ane przez nie-

go i obserwatora: X zgrzytn¹³/zgrzyta³ zêbami; X œmia³ siê sardonicznie; X za-

œmia³ siê szatañsko; X trzasn¹³ piêœci¹ w stó³; X trzasn¹³ drzwiami; X wzruszy³

ramionami; X pokaza³ figê z makiem; X œmia³ siê, klaska³ w rêce i tañczy³.

W praktyce badañ semantycznych nie oddziela siê refleksji obserwatora od

eksperiencera.

Doœwiadczenia cielesne eksperiencera, jego gesty i mimika, dzia³ania i za-

chowania, w perspektywie percepcji zmys³owej – jego i/lub obserwatora, a dalej

w refleksji umys³owej i konwencjonalizacji w jêzyku, stanowi¹ trudn¹ sztukê do-

œwiadczania uczuæ, mówienia o UCZUCIACH i ich konceptualizacji.

Dziêki dyskursowi o UCZUCIACH mo¿na zaprezentowaæ ich ROZUMIE-

NIE (Lakoff, Johnson 1988; Johnson 1987; Lakoff 1987; Lakoff, Turner 1989;

Nowakowska-Kempna 1995), a w refleksji semantycznej: modele rozumienia

scharakteryzowane przez G. Lakoffa (1987: 202-217, 100-114) jako w y i d e a -

l i z o w a n e m o d e l e k o g n i t y w n e (ang. Idealized Cognitive Models, skrót

ICM). Kognitywiœci (Lakoff, Johnson 1988: 211; Langacker 1995) podkreœlaj¹,

¿e owe modele poznawcze czy te¿ domeny w koncepcji R. Langackera (1995) nie

odnosz¹ siê wprost do rzeczywistoœci pozajêzykowej, ale przez m e d i u m ludz -

kiego poznania i m e d i u m skonwencjonalizowanego mówienia o nim w jêzyku.

G. Lakoff (1987: 31) przyjmuje, i¿ takie cechy/elementy semantyczne nie s¹

przypadkowe, lecz uk³adaj¹ siê systematycznie w strukturê (por. tak¿e Kövecses

1986: 3, 11, 12) pewnego rodzaju (ang. systematic structure of some kind), po-

niewa¿ tylko ktoœ, kto siê pieni, wrzeszczy/drze siê i trzaska piêœci¹ w stó³, prze-

36

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

sta³ byæ obojêtny i straci³ zimn¹ krew. Jednostki jêzykowe, które siê wówczas po-

jawiaj¹, odsy³aj¹ zarazem do dos³ownego znaczenia cielesnych objawów uczucia,

jak i relacji metaforycznych, sytuowanych w pewnej kulturze, por.: „If we under-

stand reason as embodied, then we will want to understand the relationship be-

tween the mind and the body and to find out how to cultivate the body and em-

bodied aspects of reason” (Lakoff 1987: XVI).

Przejœcie od procesów percepcji stanu rzeczy poprzez przyjêcie i przetworze-

nie informacji perceptualnych w poznaniu do symbolizacji w jêzyku (w postaci

jednostek jêzykowych) odpowiada zaproponowanej przez E. Ohnuki-Tierney

(1981) triadzie etapów ludzkiego doœwiadczenia w postaci:

PERCEPCJI – KONCEPTUALIZACJI – SYMBOLIZACJI

Koncepcjê tê rozwinêliœmy w innej pracy (Nowakowska-Kempna 1995), pod-

kreœlaj¹c, i¿ rzeczywistoœæ pozajêzykowa wi¹¿e siê z procesami percepcyjnymi,

jej poznanie – z procesami konceptualizacyjnymi, a ujêcie jêzykowe – z procesa-

mi symbolicznymi, przy czym w ka¿dym etapie trwania owych procesów nie spo-

sób pomin¹æ procesów selekcji, analizy, syntezy, porównania, uogólnienia, abstra-

howania i idealizacji (modelowania), które stanowi¹ ich nieod³¹czny element

strukturalny (Nowakowska-Kempna 1995: 109-115). W procesie analizy rzeczy-

wistoœci wychodzi siê bardzo czêsto od ostatniego etapu, a mianowicie – procesu

O metaforyce uczuæ

37

K

P

R

F-F

S

przestrzeñ mentalna

zasada odpowiednioœci

konwencjonalizacja

wyobra¿eniowoœæ

metaforyka

stereotypizacja

rzeczywistoœæ pozajêzykowa

biegun fonetyczno-fonologiczny

ujêzykowionego pojêcia

zasada reprezentacji

zasada

korespondencji

zasada

interpretacji

symbolizacji i istnienia okreœlonych jednostek jêzykowych, u¿ytych w tekstach

przez nadawcê komunikatu (typ gramatyki kontekstowej), by poprzez medium jê-

zyka i sposób uporz¹dkowania œwiata w jêzyku, tzw. j ê z y k o w y o b r a z

œ w i a t a (por. Jêzykowy obraz œwiata 1990), dotrzeæ do procesów konceptualiza-

cji rzeczywistoœci pozajêzykowej w poznaniu, a nastêpnie zrozumieæ wp³yw pro-

cesów percepcyjnych na kierunki tej¿e konceptualizacji. W dalszej kolejnoœci wy-

maga to modyfikacji klasycznego trójk¹ta semiotycznego Richardsa – Ogdena do

postaci r o m b u i n f o r m a c y j n e g o nawi¹z uj¹cego w niektórych rozwi¹za-

niach szczegó³owych do modelu kuli bilardowej R. Langackera (por. Tabakowska

1995),

gdzie:

P – percepcja (procesy percepcyjne), obserwacja danych zmys³owo-umys³o-

wych;

K – konceptualizacja (procesy konceptualizacyjne zwi¹zane z przetwarza-

niem danych w pamiêci, odnotowaniem ich w pamiêci trwa³ej i doœwiadczeniu –

Najder 1989; Bobryk 1987 – oraz z przyjêciem informacji w postaci gotowych

stereotypów myœlowych uruchamiaj¹cych takie¿ procesy, jak równie¿ wniosko-

wanie bêd¹ce najbardziej skomplikowanym procesem umys³owym);

S – symbolizacja (procesy symbolizacji danych w pojêcia, a dok³adniej: ujê-

zykowione pojêcia, bo czym¿e jest pojêcie bez odpowiadaj¹cego mu wyra¿enia

w jêzyku, tj. jednostki jêzykowej);

R – rzeczywistoœæ pozajêzykowa;

F-F – biegun fonetyczno-fonologiczny ujêzykowionego pojêcia.

Miêdzy rzeczywistoœci¹ pozajêzykow¹ a percepcj¹ dzia³a zasada koresponden-

cji, dane zmys³owe dobrze oddaj¹ bowiem obraz rzeczywistoœci pozajêzykowej zgo-

dnie z ludzkim postrzeganiem, tj. postrzeganiem na sposób ludzki (zgodnie z mo¿-

liwoœciami percepcji cz³owieka, która jest s³absza od wêchu psa, s³uchu nietoperza,

wzroku ptaka, smaku wê¿a itp.). Miêdzy percepcj¹ a konceptualizacj¹ funkcjonuje

zasada odpowiednioœci, przy czym korespondencjê traktujemy jako jedn¹ z odmian

zasady odpowiednioœci, odpowiednioœæ zaœ obejmuje ca³y szereg procesów pozna-

nia od najprostszych, np. selekcji, do najbardziej skomplikowanych, jak wnioskowa-

nie. S¹ to procesy poznawcze prowadz¹ce do utworzenia zbiorów/kategorii.

Efekty i wyniki procesów poznawczych konstytuuj¹ siê w p o j ê c i a, te zaœ

staj¹ siê w przewa¿aj¹cej czêœci pojêciami ujêzykowionymi. Pojêcia maj¹ bo-

wiem przede wszystkim charakter jêzykowy, a myœlenie jest myœleniem jêzyko-

wym (Bobryk 1987). Proces symbolizacji, czyli ujêzykowienia pojêæ, wymaga

wszak¿e uwzglêdnienia konwencjonalnoœci samego jêzyka (Bartmiñski 1985: 49-

51; Langacker 1987: 51, 66-76, 488; Kövecses 1986; 2-3; Frake 1980: 4), jego

strukturalnoœci, tj. obecnych w nim kategorii gramatycznych (fleksyjnych, s³owo-

twórczych, sk³adniowych i fonologicznych, por. Langacker 1995: 28; 1987: 62-

76, 455-457), oraz metaforyki (Lakoff, Johnson 1988; Lakoff, Turner 1989)

i konwencjonalnej obrazowoœci (obrazowania, por. Langacker 1995: 19).

Procesom konceptualizacji, czyli poznawania rzeczywistoœci, towarzysz¹

38

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

zwykle zjawiska supergeneralizacji (por. niem. Übergeneralisierungen, Quasthoff

1997) zwi¹zane nieod³¹cznie z funkcj¹ stereotypów i uproszczeñ w myœleniu, bê-

d¹c¹ nastêpstwem niemo¿noœci poznania wszystkiego dok³adnie i wnikliwie, do-

g³êbnie i ca³oœciowo.

Przedmiotem badañ lingwisty zaœ s¹ gotowe wyniki symbolizacji w postaci

jednostek jêzykowych (znaków jêzykowych), które ods³aniaj¹ procesy symboli-

zacji, tj. mówi¹, w jaki sposób „jêzyk koduje uogólnienia” (Langacker 1995: 28).

Tym samym symbolizacja ³¹czy siê z elementami interpretacji rzeczywistoœci po-

zajêzykowej – wynikaj¹cej ze strukturalnoœci jêzyka i mechanizmów jego funk-

cjonowania (Langacker 1987: 51, 66-76).

W procesie symbolizacji miêdzy biegunem semantycznym a fonologicznym

dzia³a zasada reprezentacji, tj. ³¹czenia znaczeñ z odpowiednim kszta³tem fonicz-

nym wyrazu w danym jêzyku narodowym, przy czym wyrazy s¹ zwykle wielo-

znaczne, a proces ten oparty jest na zjawisku polisemii, gdzie kolejne znaczenia

wyrazu/wyra¿enia zachowuj¹ elementy semantyczne ze struktury znaczeniowej

innych, bliskich im semantycznie jednostek jêzykowych o tym samym brzmieniu,

por.: mi³oœæ – ÿuczucie’, mi³oœæ – ÿobiekt uczucia’, mi³oœæ – ÿpostawa wobec bli-

Ÿniego/drugiego cz³owieka’ itp. (Langacker 1991: 4, 185, 241, 379-384, 452-454).

Procesy stereotypizacyjne (Quasthoff 1997) rozpoczynaj¹ siê ju¿ na pozio-

mie obserwacji danych zmys³owych, wszêdzie tam, gdzie towarzysz¹ im proce-

sy umys³owe, albowiem selekcja i uzupe³nianie danych s¹ obecne w procesach

przetwarzania danych w pamiêci, w kategoryzacji i wnioskowaniu (Najder 1989;

Bobryk 1987; Nosal 1990), a nale¿¹ do procesów symbolizacyjnych w tym sen-

sie, ¿e cz³owiek odnajduje w jêzyku gotowe jednostki o charakterze wyra¿eñ, fra-

zeologizmów, sentencji lub porzekade³ pozwalaj¹cych mu na ich u¿ycie w posta-

ci gotowego wzoru, por.: co nagle, to po diable; jaka maæ, taka naæ; ktoœ zdêbia³

i wypuœci³ listki; ktoœ ugryz³ siê w jêzyk; ktoœ jest chudy jak szczapa; ktoœ jest bla-

dy jak p³ótno/p³achta/œciana/œmieræ.

Percepcja czêœciowo, a zw³aszcza konceptualizacja i symbolizacja w ca³oœci

dotycz¹ przestrzeni mentalnej cz³owieka (Tabakowska 1995; Fife 1994; Langac-

ker 1995). W „przestrzeni” tej maj¹ miejsce procesy ujêzykowienia pojêæ oparte

na obserwacji, stereotypizacji, metaforyce, obrazowoœci i konwencjalizacji oraz

wielu innych mechanizmach.

Termin p r z e s t r z e ñ m e n t a l n a zosta³ wprowadzony przez G. Fau-

conniera (1985; Spaces 1996: 1-28) w znaczeniu „medium miêdzy konceptuali-

zacj¹ a myœl¹” (Spaces 1996: 2-3), dziêki czemu przedmioty (w sensie logicz-

nym, sensu largo) oraz stany rzeczy, które konceptualizujemy, maj¹ swoj¹ repre-

zentacjê w przestrzeni mentalnej. Komentuj¹c rozumienie p r z e s t r z e n i

m e n t a l n e j , G. Lakoff podkreœla, ¿e „kognitywizm wprowadza przestrzenie

mentalne w miejsce mo¿liwych œwiatów i sytuacji mo¿liwych” (1987: 281) oraz

¿e ze wzglêdu na swój kognitywny status mog¹ one funkcjonowaæ w realizmie

doœwiadczeniowym. G. Fauconnier (1985) przyjmuje, ¿e przestrzenie mentalne

maj¹ nastêpuj¹ce w³aœciwoœci (por. Lakoff 1987: 281):

O metaforyce uczuæ

39

– mog¹ zawieraæ jednostki mentalne,

– mog¹ byæ zbudowane z modeli kognitywnych,

– mog¹ byæ powi¹zane z innymi przestrzeniami za pomoc¹ konektorów

(spójników/³¹czników, ang. connectors),

– jednostka z jednej przestrzeni mo¿e byæ po³¹czona z inn¹, z innej prze-

strzeni, za pomoc¹ spójnika/konektora,

– przestrzenie mog¹ siê poszerzaæ, tj. mog¹ otrzymaæ w procesie kognityw-

nym dodatkowe jednostki i modele kognitywne,

– ICM mog¹ wprowadzaæ przestrzenie z nimi zwi¹zane.

G. Fauconnier (1985; Spaces 1996: 1-28) uwa¿a, i¿ w procesie kognitywnym

zawieraj¹cym przestrzenie mentalne mo¿na uruchomiæ wa¿ne strategie, takie jak:

– unikanie przeciwieñstw w obrêbie przestrzeni,

– maksymalizacja wspólnego t³a za³o¿eñ (ang. assumption) w przestrzeniach

bliskich (granicz¹cych),

– centralne elementy wprowadzone do przestrzeni staj¹ siê elementami t³a

w przestrzeniach dotycz¹cych przysz³oœci (za: Lakoff 1987: 281).

Przestrzenie mentalne maj¹ charakter konceptualny i nie posiadaj¹ statusu

ontologicznego materialnego, funkcjonuj¹ jedynie w obrêbie umys³u. Przestrze-

nie mentalne – jak mo¿liwe œwiaty w filozofii brytyjskiej – maj¹c status repre-

zentacji, s³u¿¹ m.in. do zrozumienia sytuacji hipotetycznych i fikcyjnych.

Przestrzenie mentalne UCZUÆ s¹ uruchamiane na przyk³ad wtedy, kiedy ob-

serwator i nadawca komunikatu nie bêd¹cy eksperiencerem stara siê na drodze

empatii oraz porównania cudzych uczuæ z w³asnymi ustaliæ i nazwaæ to, co czu-

je eksperiencer. Taka sytuacja kognitywna – rozpoznana od dawna przez filozo-

fów, psychologów i lingwistów – znajduje swoje eksplicytne wyk³adniki w defi-

nicjach prototypów UCZUÆ zaprezentowanych przez A. Wierzbick¹ (1992;

1999).

Z perspektywy ucieleœnienia myœli, obecnoœci doœwiadczeñ zmys³owych i fi-

zykalnych w umyœle, oraz opartej na tym metaforyki pozwalaj¹cej na konkretne,

materialne rozumienie przedmiotów abstrakcyjnych – ich upostaciowanie lub ani-

mizacjê – nale¿y przyjrzeæ siê szczegó³owo podstawowej dystynkcji UCZUÆ,

a mianowicie ich podzia³owi na:

1) UCZUCIA-AFEKTY (krótkotrwa³e),

2) UCZUCIA-POSTAWY emocjonalne (d³ugotrwa³e).

Z tego punktu widzenia trzeba odpowiedzieæ na dwa pytania:

1) czy dystynkcja taka jest rzeczywiœcie sposobem rozró¿niania UCZUÆ,

a tym samym, z jakich faktów kognitywnych i jêzykowych mo¿na j¹ wywodziæ;

2) jak tê dystynkcjê nazwaæ w kognitywizmie, bior¹c pod uwagê za³o¿enia

metodologiczne teorii.

Rozró¿nienie niesprowadzalnych do siebie jakoœciowo UCZUÆ-AFEKTÓW

i UCZUÆ-POSTAW by³o od wieków postulowane przez filozofów, pocz¹wszy

od Arystotelesa, a dok³adnie zosta³o opisane w pracy Gilberta Ryle’a (1970: 148-

198). Badacz podkreœla, i¿ podstawowa ich odmiana, tj. doznania (czyli afekty

40

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

w literaturze psychologicznej), to z d a r z e n i a w œwiecie umys³u, a pozosta³e,

czyli usposobienia, nastroje i postawy maj¹ charakter d y s p o z y c j i d o z d a -

r z e ñ. Ró¿nica miêdzy zdarzeniami a dyspozycjami stanowi g³ówny punkt zain-

teresowañ G. Ryle’a (1970: 198-253, 148-152), poniewa¿ ma ona kapitalne na-

stêpstwa, wynikaj¹ce z ró¿nych dzia³añ umys³u. Dyspozycjami do zdarzeñ s¹ nie

tylko UCZUCIA d³ugotrwa³e, ale tak¿e i n t e l i g e n c j a, która spe³nia siê w de-

cyzjach, dzia³aniach, akcjach. Podobna koncepcja zosta³a szeroko przedstawiona

i skomentowana w pracy Czes³awa Znamierowskiego (1957: 151-193, 222-242,

270-321) oraz we wczeœniejszych pracach George’a H. von Wrighta (1963)

i Franza Brentana (1955a: 134; 1955b: 90).

Konsekwencj¹ ró¿nicy miêdzy zdarzeniowym charakterem UCZUÆ-AFEK-

TÓW a dyspozycjonalnym wymiarem UCZUÆ-POSTAW emocjonalnych jest –

w strukturach gramatycznych – u¿ycie czasów aktualnych dla afektów oraz nie-

aktualnych dla dyspozycji oraz mo¿liwoœæ lokalizacji afektów w punkcie na osi

czasu „hic et nunc”, co znajduje swoje potwierdzenie w przys³ówkowych wyk³a-

dnikach czasu aktualnego, u¿yciu spójnika ¿e wprowadzaj¹cego zdania podrzêd-

ne, mówi¹ce o zdarzeniach aktualnych (tak¿e o zdarzeniach w œwiadomoœci

eksperiencera), w przeciwieñstwie do u¿ycia zaimków wzglêdnych, otwieraj¹-

cych zdania pytajno-zale¿ne w przypadku informacji o dyspozycjach (Nowakow-

ska-Kempna 1986: 13-52; 1987). Zdarzeniowoœæ afektów a dyspozycjonalnoœæ

postaw oddaje w ró¿ny sposób czas semantyczny/fizykalny (ang. time) oraz gra-

matyczny (ang. tense), a w czasie semantycznym (Reichenbach 1967) – wymiar

aktualny lub nieaktualny czasu, który mo¿e mieæ swoje wyk³adniki leksykalne

(przys³ówki czasu, okoliczniki czasu) b¹dŸ gramatyczne (ró¿nice miêdzy ang.

czasami typu simple a continuous, por. Nowakowska-Kempna 1986: 13-52; 1987;

Grochowski 1972).

Dyspozycjonalny wymiar postaw emocjonalnych oraz zdarzeniowy uczuæ-

-afektów znajduje ponadto swój wyraz w sensie/znaczeniu ujêzykowionego po-

jêcia okreœlaj¹cego uczucia, a dok³adniej – w jego budowie, czyli strukturze

pojêcia, a tak¿e w doborze elementów semantycznych do samej struktury. Kon-

sekwencj¹ takiego, a nie innego zestawu cech semantycznych jest kompatybil-

noœæ wyk³adników czasu, przestrzeni i modalnoœci, u¿ytych w zdaniu z czasow-

nikowymi lub rzeczownikowymi wyra¿eniami UCZUÆ.

Taki obraz analizy UCZUÆ wy³ania siê z opisu generatywnego i/lub seman-

tyki generatywnej. Poniewa¿ w semantyce kognitywnej nieco inaczej s¹ two-

rzone definicje znaczenia jednostek jêzykowych, gdy¿ korzystaj¹ one z zasad

metodologicznego holizmu, doboru cech wed³ug kategorii prototypu, budowy re-

prezentacji semantycznej w oparciu o wyidealizowane modele kognitywne, two-

rz¹ce „opakowanie” (ang. overall) dla pojêcia i pe³ny pojêciowy portret zarazem,

a dobrane elementy semantyczne do modeli kognitywnych (ang. ICM, tj. Ideal-

ized Cognitive Models, Lakoff 1987: 202-217, 100-114) nie spe³niaj¹ wymogów

stawianych zdaniom analitycznym, to znaczy nie stanowi¹ postulatów znaczenio-

wych okreœlonego jêzyka naturalnego, prawdziwych na mocy znaczenia, pozosta-

O metaforyce uczuæ

41

j¹cych w relacji równoznacznoœci z pojêciem z³o¿onym, inkluzywnych wobec

niego, koniecznych i wystarczaj¹cych do jego sensu, spe³niaj¹cych warunki se-

mantycznej prostoty i niedefiniowalnoœci dalej (Wierzbicka 1985), a chocia¿

niektóre z nich funkcjonuj¹ równie¿ w roli semantycznych wyznaczników repre-

zentacji semantycznej UCZUÆ-AFEKTÓW i POSTAW w kognitywizmie, otrzy-

muj¹ inny status logiczny, np. formu³a X czuje coœ.

Z przeprowadzonych przez nas analiz oraz z badañ innych kognitywistów

wynika, ¿e takie wyznaczniki istniej¹ i uk³adaj¹ siê w kilku poziomach:

1) wyboru przedpojêciowego schematu wyobra¿eniowego (Lakoff 1986);

2) budowy metafory centralnej, organizuj¹cej strukturê pojêcia opart¹ na

tym¿e schemacie wyobra¿eniowym (Nowakowska-Kempna 1995);

3) aktualizacji pojêcia – POSTAWY EMOCJONALNEJ za pomoc¹ afektów

bêd¹cych spe³nieniem UCZUCIA-POSTAWY (Kövecses 1986: 14; Bierwiaczo-

nek 1997);

4) wyznaczenia przestrzeni ¿yciowej i PRZESTRZENI EMOCJONALNEJ

JA – NAJPIERW, w której nastêpuje aprobata/dezaprobata obiektu UCZUCIA

d³ugotrwa³ego (Inchaurralde 1997: 138-144).

W swojej pracy G. Lakoff podkreœla, i¿ znaczenie pojêæ jest „pochodn¹ ro-

li, jak¹ pe³ni¹ w doœwiadczaniu cia³a (przede wszystkim ruchu i percepcji)”

(1986: 121), a g³ówn¹ zasad¹ d o œ w i a d c z e n i o w e g o u j ê c i a p o z n a n i a

jest teza, ¿e znacz¹ce struktury pojêciowe bior¹ swój pocz¹tek z dwóch Ÿróde³:

1) doœwiadczeñ cia³a, 2) zdolnoœci dokonywania p r o j e k c j i w y o b r a ¿ e ñ na

abstrakcyjne struktury pojêciowe (Lakoff 1986: 120).

Strach, gniew, mi³oœæ i nienawiœæ zakwalifikowane s¹ do wspólnej kategorii

okreœlanej mianem UCZUCIA, których naczeln¹ dewiz¹, otwieraj¹c¹ definiowa-

nie zu¿yciem genus proximum, jest wyeksponowanie regu³y CZUCIA: X czuje

coœ (Wierzbicka 1992: 4), przy za³o¿eniu – wynikaj¹cym z ekscerpcji bogatego

materia³u jêzykowego (g³ównie frazeologizmów prowadz¹cych do frazeologii

ukrytej i metaforyki ad libitum) – ¿e n a t u r a l u d z k i e g o c i a ³ a (percepcja

i/lub czynnoœci motoryczne: ruch, dzia³ania) d e t e r m i n u j e w a ¿ n e a s p e k -

t y t e j k a t e g o r i i.

W swojej pracy (Nowakowska-Kempna 1995) przyjêliœmy tezê, i¿ kategoria

UCZUÆ charakteryzowana jest semantycznie za pomoc¹ specyficznych struktur

wyobra¿eniowych bêd¹cych tworem ludzkiego umys³u, zwanych przedpojêcio-

wymi schematami wyobra¿eniowymi (Lakoff 1986; Johnson 1987), maj¹cych

swoje odniesienie do kultury i wykorzystywanych przez ludzi przy definiowaniu

UCZUÆ, tj. podawaniu ich reprezentacji semantycznej.

Jednak¿e w y b ó r p r z e d p o j ê c i o w e g o s c h e m a t u w y o b r a ¿ e n i o -

w e g o j e s t r ó ¿ n y w z a l e ¿ n o œ c i o d j a k o œ c i UCZUÆ, tj. ich z d a r z e -

n i o w e g o lub d y s p o z y c j o n a l n e g o charakteru oraz zwi¹zanych z tym

czasów semantycznych (i gramatycznych, np. w jêzyku angielskim) aktualnego

i nieaktualnego.

42

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Jak wynika z przeprowadzonych przez nas i innych badaczy analiz (Kövec-

ses 1986; Lakoff 1987; The Language of Emotions 1997; Bierwiaczonek 1997;

Bednarkowa 1997; Kañczuga 1992), UCZUCIA-AFEKTY mog¹ byæ dobrze wy-

jaœniane za pomoc¹ schematu: RÓD£O/PUNKT WYJŒCIA-ŒCIE¯KA-CEL/

PUNKT DOJŒCIA (Lakoff 1986; Johnson 1987), natomiast UCZUCIA-DYSPO-

ZYCJE – za pomoc¹ schematu WIÊZI i jej podobnych, poniewa¿ schematy wy-

obra¿eniowe dobrze strukturyzuj¹ ludzkie doœwiadczenia na poziomie przedpo-

jêciowym (Lakoff 1986: 137-149; Johnson 1987: 19-40; 101-138), metafory nie

s¹ arbitralne, a struktura pojêæ metaforycznych okreœlaj¹cych UCZUCIA-AFEK-

TY oparta jest na podstawowej logice tego schematu. Z badañ (Kövecses 1986;

Lakoff 1987; Nowakowska-Kempna 1995) wynika, i¿ struktura pojêcia oscyluje

wokó³ ukierunkowanego rozwoju wypadków: od punktu wyjœcia, poprzez drogê

wytyczon¹ faktami takimi, ¿e B jest nastêpstwem A, a C jest nastêpstwem B, czy-

li drogê prezentuj¹c¹ rozwój wypadków powi¹zanych z sob¹, przy czym droga

ta zmierza ku okreœlonemu przeznaczeniu. Droga (ŒCIE¯KA) wypadków toczy

siê od zdarzeñ zwi¹zanych z uczuciami o s³abej intensywnoœci, po czym inten-

sywnoœæ ta narasta, a¿ dochodzi do punktu granicznego ludzkiej wytrzyma³oœci

i przeradza siê w szaleñstwo, inne choroby psychiczne, choroby, w których cz³o-

wiek traci panowanie nad sob¹, jego organizm przestaje funkcjonowaæ normal-

nie, cz³owiek nie wie, co mówi i co robi. Kresem takiego stanu staje siê œmieræ

i/lub zniszczenie cz³owieka, a dok³adniej – jego CIA£A, które jest traktowane ja-

ko POJEMNIK NA UCZUCIA.

ŒCIE¯KA traktowana jest jako DROGA NARASTANIA I INTENSYWNO-

ŒCI UCZUCIA, a CEL/PRZEZNACZENIE ³¹czy siê ze ZNISZCZENIEM CIA-

£A-POJEMNIKA NA UCZUCIE. Mechanizm ten powtarza siê na ró¿ne sposo-

by w wielu UCZUCIACH krótkotrwa³ych, nawet w RADOŒCI (Nowakowska-

-Kempna 1995: 139-143), w której nie nastêpuje, co prawda, zniszczenie ludzkie-

go CIA£A-POJEMNIKA NA RADOŒÆ, ale jego znikniêcie, uniesienie w prze-

strzeñ kosmiczn¹, do NIEBA, czyli faktyczna œmieræ (w niebie cz³owiek mo¿e

znaleŸæ siê tylko po œmierci), por.: X-owi jest lekko; X czuje siê tak, jakby mu kto

skrzyd³a przypi¹³; X czuje siê, jakby mu skrzyd³a u ramion wyros³y; X czuje siê

uskrzydlony; X jest uskrzydlony; X czuje siê, jakby go kto na sto koni wsadzi³;

X czuje siê uniesiony; X czuje siê podniesiony na duchu; X czuje siê w siódmym

niebie; X jest w siódmym niebie.

Jeœli przyj¹æ metaforê: X jest w siódmym niebie, to trzeba koniecznie za³o-

¿yæ, ¿e eksperiencer – bêd¹cy w siódmym niebie – nie jest równoczeœnie na zie-

mi: X nie chodzi po ziemi, a tym samym nie istnieje ju¿ jako ¿ywy, cielesny cz³o-

wiek, jest charakteryzowany jako ktoœ poza sfer¹ ludzkiej egzystencji, a wiêc

praktycznie: n i e ¿ y j ¹ c y. Jego cia³o nie zosta³o co prawda zniszczone, ale prze-

nios³o siê w s i ó d m e n i e b o, poz a sferê grawitacji i ludzkiego, ziemskiego

sposobu ¿ycia. W tym sensie cia³o – POJEMNIK NA UCZUCIA n i e i s t n i e -

j e i tak nale¿y interpretowaæ metaforykê RADOŒCI. Potwierdzaj¹ to równie¿

O metaforyce uczuæ

43

frazeologizmy: szczêœcie wieczne, szczêœliwoœæ wieczna/wiekuista, bêd¹ce uwieñ-

czeniem takiego rozumienia RADOŒCI i SZCZʌCIA.

Poszczególne ICM UCZUÆ-AFEKTÓW maj¹ budowê odnosz¹c¹ je do

schematu RÓD£A-ŒCIE¯KI-PRZEZNACZENIA, a zbudowana na ich podsta-

wie struktura pojêcia UCZUCIA powiela globalnie ten schemat, prezentuj¹c

punkt wyjœcia UCZUCIA, zwiêkszanie jego intensywnoœci poprzez narastanie re-

akcji psychofizjologicznych a¿ do przeznaczenia – ró¿nych odmian OB£ÊDU

i ZNISZCZENIA ludzkiego CIA£A-POJEMNIKA NA UCZUCIE, po wygaœniê-

cie uczucia.

W przeciwieñstwie do UCZUÆ krótkotrwa³ych UCZUCIA-D£UGOTRWA-

£E DYSPOZYCJE zbudowane s¹ wokó³ przedpojêciowego schematu wyobra¿e-

niowego WIÊZI, w którym podkreœla siê (Lakoff 1986: 143), ¿e w dzieciñstwie

trzymamy siê rodziców i chwytamy ró¿ne przedmioty, aby zapewniæ sobie ich

bliskoœæ. By utrzymaæ bliskoœæ przedmiotów, u¿ywamy lin, sznurów i robimy

wêz³y. Elementami struktury schematu s¹ wiêc przedmioty A i B oraz ³¹cz¹ca je

WIʏ, a podstawowa logika mówi, ¿e „jeœli A jest po(d)³¹czone z (do) B, to

A jest podporz¹dkowane B i uzale¿nione od niego; a w relacji symetrycznej –

tak¿e odwrotnie”. G. Lakoff (1986: 143) podkreœla, ¿e r e l a c j e s p o ³ e c z n e

i z w i ¹ z k i m i ê d z y l u d Ÿ m i s¹ czêsto rozumiane w k a t e g o r i a c h WIÊ-

ZÓW i WIÊZI.

Zoltan Kövecses (1986 : 62), chocia¿ przyjmuje, i¿ reprezentacja semantycz-

na MI£OŒCI rozwija siê wokó³ schematu RÓD£O-ŒCIE¯KA-PRZEZNACZE-

NIE, to jednak przyznaje, ¿e metafor¹ centraln¹ MI£OŒCI, organizuj¹c¹ definio-

wanie poprzez rozumienie tego UCZUCIA, jest JEDNOŒÆ DWÓCH DOPE£-

NIAJ¥CYCH SIÊ CZʌCI/PO£ÓWEK, por.: „Amongst the various ways of

conceptualizing love the model according to which LOVE is UNITY OF TWO

COMPLEMENTARY PARTS is metaphor central”, a wiêc tym samym czegoœ,

co jest z³¹czone, co tworzy ca³oœæ, wynikaj¹c¹ z ³¹cznoœci, WIÊZI dwóch CZÊ-

ŒCI W CA£OŒÆ.

Trudno nie rozpoznaæ w tym wspania³ego, charakterystycznego dla kultury

œródziemnomorskiej tekstu Platona Uczta (1934), w której przytacza on dzia³a-

nia Zeusa rozcinaj¹cego ludzi na dwoje oraz szczêœcie towarzysz¹ce momento-

wi, kiedy ktoœ odnajduje swoj¹ po³owê. Pomaga im w tym Hefajstos, spajaj¹cy

ludzi w jedno: Jeœli tego chcecie, ja was spojê i zlutujê w jedno, tak ¿e dwojgiem

bêd¹c, jedn¹ siê staniecie istot¹.

W tradycji tej sytuuje siê chrzeœcijañska communia oznaczaj¹ca jednoœæ Bo-

ga – Ojca i Syna Bo¿ego, Ducha Œw., a tak¿e Syna Bo¿ego i Koœcio³a wiernych.

Ma³¿eñstwo sakramentalne bywa nazywane komuni¹ osób.

Z badañ osób zajmuj¹cych siê reprezentacj¹ semantyczn¹ MI£OŒCI (Zaron

1985; Nowakowska-Kempna 1995; Bednarkowa 1997; Bierwiaczonek 1997;

Kañczuga 1992) wynika, i¿ uczucia z grupy SYMPATII i ANTYPATII typu

PRZYJAÑ, MI£OŒÆ, NIENAWIŒÆ oparte s¹ na schemacie WIÊZI, organi-

zuj¹cym metaforê centraln¹, ona zaœ nadaje strukturê ca³ej reprezentacji seman-

44

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

tycznej zbudowanej wokó³ koncepcji ZBLI¯ANIA SIÊ, ZEJŒCIA, stworzenia

WIÊZI i bycia PO£¥CZONYMI WÊZ£EM (np. ma³¿eñskim)/WIÊZI¥.

Mo¿na zatem uznaæ za udowodnione twierdzenie, i¿ UCZUCIA-AFEKTY

oparte s¹ na innym typie metafory centralnej i przedpojêciowym schemacie

wyobra¿eniowym ni¿ UCZUCIA-POSTAWY, poniewa¿ w tych ostatnich typ me-

tafory centralnej wyznacza schemat WIÊZI. AFEKTY i POSTAWY maj¹ wiêc

ró¿n¹ strukturê semantyczn¹, ró¿n¹ budowê reprezentacji semantycznej, wynika-

j¹c¹ z przyjêcia konkretnego przedpojêciowego schematu wyobra¿eniowego, co

znajduje potwierdzenie w licznych frazeologizmach o motywacji metaforycznej,

bêd¹cych podstaw¹ utworzenia modeli kognitywnych wchodz¹cych w sk³ad re-

prezentacji semantycznej, por.:

Zbli¿yliœmy siê z sob¹.

To bliski mi cz³owiek.

To bliska mi osoba.

Jesteœmy z sob¹ blisko.

¯yjê w dobrej, bliskiej komitywie z Janem.

Obcujemy z sob¹ blisko.

Trzymamy z sob¹.

Trzymamy siê zawsze blisko.

£¹cz¹ nas wiêzy przyjaŸni.

£¹czy nas przyjaŸñ.

£¹czy nas wiêŸ przyjaŸni.

£¹czy nas mi³oœæ.

£¹czy nas nienawiœæ.

Wiêzy przyjaŸni s¹ trwa³e.

Wiêzy ma³¿eñskie s¹ trwa³e.

Nierozerwalny wêze³ ma³¿eñski.

Papu¿ki-nieroz³¹czki. Lelum-Polelum.

£¹cz¹ nas wiêzy braterstwa/braterskie.

Z moich przyjació³ to Kastor i Polluks.

To nieroz³¹czni przyjaciele/kochankowie/ma³¿onkowie.

„Rzek³byœ – dwójduch w jednym ciele...”

„Zestrzelmy myœli w jedno ognisko

I w jedno ognisko – duchy”.

Ich mi³oœæ jest scementowana.

Ich nienawiϾ jest scementowana.

¯yjê z nim za pan brat.

PrzyjaŸñ/braterstwo scementowane wspólnie przelan¹ krwi¹.

Scementowa³a ich nienawiœæ.
Jak wynika zpodanych przyk³adów, MI£OŒÆ oraz inne UCZUCIA-POSTA-

WY-DYSPOZYCJE odznaczaj¹ siê trwa³ym stosunkiem emocjonalnym miêdzy

osobami, które ¿ywi¹ wobec siebie uczucia. Znajduje to swój wyraz w semanty-

O metaforyce uczuæ

45

ce poprzez:

1) schemat WIÊZI (ang. LINK-schemata) lub (ANTY)WIÊZI;

2) wyznaczenie metafory centralnej, opartej na tym schemacie, por. uwagê

Bogus³awa Bierwiaczonka „MI£OŒÆ jest konstruowana jako WIʏ (LINK) oraz

zdania typu mi³oœæ miêdzy Tomkiem a Basi¹ trwa³a d³ugie lata, czy angielskie

konstrukcje z between (pomiêdzy) love between Tom and Sue” (1997: 2);

3) wyznaczenie ZBLI¯ENIA i BLISKOŒCI osób po³¹czonych trwa³ym

uczuciem-dyspozycj¹ (postaw¹ emocjonaln¹), co znajduje swoje potwierdzenie

w wielu frazeologizmach, w których mówi siê o BLISKOŒCI osób ¿ywi¹cych

wobec siebie uczucie-dyspozycjê, w przeciwieñstwie do afektów, w których nie

ma takich frazeologizmów i metaforyki (por. Kövecses 1986 : 62-67, a tak¿e Woj-

ciszke 1994; Sternberg 1986; Fromm [1957] 1985; Wojty³a 1975);

4) wyznaczenie wspólnej BLISKIEJ PRZESTRZENI, w której tkwi¹ osoby

¿ywi¹ce UCZUCIE-POSTAWÊ nie tylko zgrupy SYMPATII, lecz tak¿e ANTY-

PATII, równie¿ strukturalizowanej za pomoc¹ przyimka pomiêdzy/miêdzy (ang.

between), por.: Miêdzy nimi wyrós³ mur nienawiœci, œciana antypatii pomiêdzy

nami, przepaœæ miêdzy naszymi rodzinami, niechêæ miêdzy nimi, mur pogar-

dy/niechêci/antypatii/nienawiœci pomiêdzy nimi sta³/wyrós³;

5) u¿ycie wyra¿eñ typu: miêdzy, pomiêdzy, blisko, bliskoœæ, przywi¹zanie,

wiêŸ, wiêzi, wêz³y, powi¹zanie, po³¹czenie w sposobach mówienia i rozumienia

UCZUÆ-POSTAW przy braku tych¿e przy mówieniu o afektach;

6) aktualizacja UCZUÆ-POSTAW-DYSPOZYCJI (w opozycji) poprzez na-

zwy afektów np. dla MI£OŒCI wobec braku takich mo¿liwoœci przy afekcie. Zol-

tan Kövecses (1986: 62-67), Bogus³aw Bierwiaczonek (1997: 1-5), Iwona Nowa-

kowska-Kempna (1986: 170-179) wymieniaj¹ ENTUZJAZM, ZAINTERESO-

WANIE, TÊSKNOTÊ, SZACUNEK, PODZIW, SYMPATIÊ, PRZYWI¥ZANIE,

¯YCZLIWOŒÆ i PRZYJAÑ, RADOŒÆ, SZCZʌCIE oraz SMUTEK, ROZ-

PACZ po stracie ukochanej osoby. Stosuj¹c test zALE (ang. BUT), Z. Kövecses

proponuje w³¹czyæ tutaj równie¿ ZAZDROŒÆ: On j¹ kocha, ale nie jest zazdro-

sny (1986: 76; por. równie¿ Wojciszke 1994; Sternberg 1986; Wojty³a 1975;

Fromm [1957]1985; Wajszczuk 1972);

7) zestaw UCZUÆ-AFEKTÓW aktualizuj¹cych POSTAWÊ EMOCJONAL-

N¥ MI£OŒCI jest ró¿ny w zale¿noœci od jej rodzajów, na co zwracaj¹ uwagê

Z. Zaron (1985) oraz B. Bierwiaczonek (1997: 1-7), wyró¿niaj¹c kollokacje ty-

pu: mi³oœæ erotyczna, matczyna, ojcowska (rodzicielska), braterska, do Boga, do

ojczyzny, do przyjació³, mi³oœæ bliŸniego, mi³oœæ w³asna, mi³oœæ fana do idola

oraz zami³owania, np. hobby, preferencje, a tak¿e chêæ robienia czegoœ;

8) schemat WIÊZI – ³¹czy siê z definiowaniem UCZUÆ-DYSPOZYCJI za

pomoc¹ p r o t o t y p u rozumianego jako t y p m y œ l e n i a (Lakoff 1987: 78-

89)/reprezentacja mentalna typowych lub idealnych przyk³adów, np. t y p o -

w a/i d e a l n a m i ³ o œ æ, t y p o w a/i d e a l n a p r z y j a Ÿ ñ/s y m p a t i a, t y p o w a

n i e c h ê æ/a n t y p a t i a /n i e n a w i œ æ /z a z d r o œ æ itp. Odwo³ujemy siê wówczas

do pewnych stereotypowych i kulturowych oczekiwañ lub przekonañ, czym da-

46

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

ne zjawisko lub obiekt byæ powinno. Mieszcz¹ siê tutaj stereotypy socjalne i ty-

powe przyk³ady b¹dŸ idea³y spo³eczne, gdy¿ na schemacie WIÊZI oparta jest

równie¿ konceptualizacja GRUP, STOWARZYSZEÑ, TOWARZYSTW, PARTII

POLITYCZNYCH itp.;

9) UCZUCIA-AFEKTY s¹ definiowane za pomoc¹ prototypów wyznaczaj¹-

cych p r z y p a d k i w z o r c o w e, poniewa¿ wiêkszoœæ dzia³añ lub zachowañ mo-

¿e byæ charakteryzowana w semantyce z u¿yciem kategorii przypadku wzorco-

wego. S¹ one podstawowymi modelami zachowania, ujêtymi jako reprezentatyw-

ne. G. Lakoff (1987: 87) podkreœla, w interesie ludzi le¿y doœwiadczaæ przypad-

ków wzorcowych, zachowywaæ siê wed³ug spo³ecznie ustalonego wzorca i zdaæ

ztego sprawê w semantyce, konceptualizuj¹c UCZUCIE-AFEKT;

10) test zu¿yciem s³owa twarz, gdy¿ na twarzy mog¹ malowaæ siê afekty

(Darwin 1988; Ekman, Friesen, Ellsworth 1972; Ekman 1973a; 1973b; 1980; Ek-

man, Levenson, Friesen 1983; Eibl-Eibesfeldt 1987), ale nie dyspozycje, co uza-

sadnione jest ich psychologiczn¹ natur¹ (Natura emocji 1998, Davidson 1998;

Ekman 1998a; 1998b; Frijda 1998a; 1998b; 1986, Goldsmith 1998; Kagan 1998;

Lazarus 1998a; 1998b; Watson, Clark 1998) – emocjonalnej potencji do afektów,

por. twarz X-a wyra¿a zachwyt, radoœæ, smutek, strach, gniew, ale nie: *twarz

X-a wyra¿a mi³oœæ, przyjaŸñ, sympatiê, nienawiœæ.

Zarówno kognitywiœci (Kövecses 1986; Bierwiaczonek 1997), jak i psycho-

logowie (m.in. Fromm [1957]1985; Wojciszke 1994; Sternberg 1986) czy teolo-

dzy (Wojty³a 1975) s¹ zgodni co do tego, ¿e ró¿ne odmiany MI£OŒCI s¹ zwi¹-

zane immanentnie z pewnymi (w literaturze przedmiotu) UCZUCIAMI-AFEK-

TAMI, czego nie da siê inaczej wyjaœniæ, jak d y s p o z y c j o n a l n y m charakte-

rem POSTAW, które s¹ t w o r z o n e i a k t u a l i z o w a n e poprzez afekty, por.

wyjaœnienia Czes³awa Znamierowskiego: „Ale mo¿e byæ i tak, ¿e u kogoœ po-

wstaje g o t o w o œ æ [spacja – I.N.-K.], i¿ by prze¿ywaæ wzruszenia pewnego ty-

pu zawsze z tego samego powodu, wobec tego samego przedmiotu czy gatunku

przedmiotów [...] Atoli jêzyk potoczny ma specjalne oznaczenie dla takiej goto-

woœci. Nazywa j¹ uczuciem. Gdy wiêc jakiœ Piotr wpada w gniew zawsze, sko-

ro zobaczy jakiegoœ Paw³a, mówimy, ¿e ¿ywi u c z u c i e g n i e w u w stosunku

do Paw³a. Je¿eli pies doznaje strachu zawsze, gdy zobaczy swojego pana, to

mówimy, ¿e pies ¿ywi uczucie bojaŸni w stosunku do swego pana” (1957: 180).

Autor konkluduje: „Uczucie jest d y s p o z y c j ¹ [spacja – I.N.-K.] do wzruszeñ

i d¹¿eñ, ale ma te¿ sw¹ kanwê intelektualn¹, na której siê rozsnuwa [...] Uczucie

nie jest przelotn¹ burz¹, przechodz¹c¹ przez œwiadomoœæ, lecz g³êboko wyrytym

œladem minionych dziejów jednostki i torem przysz³ych jej dziejów” (1957: 186-

187). Badacz podkreœla: „Ju¿ tutaj zachodzi to charakterystyczne dla rozwoju

uczuæ zjawisko, i¿ postawa uczuciowa bierze partem pro toto. Dok³adnie bior¹c,

naszemu N podoba siê tylko sam zapach ró¿y, jej »czêœæ« niejako; ale zasiêgiem

swego uczucia obejmuje on ca³¹ ró¿ê, bo j¹ w³aœnie lubi” (1957: 188). Prowadzi

to – zdaniem badacza – do powstania s¹du wartoœciuj¹cego o charakterze s ¹ d u

e g z y s t e n c j a l n e g o o postaci zdaniem X dobrze jest, ¿e istnieje z oraz do ak-

O metaforyce uczuæ

47

tualizacji UCZUCIA-POSTAWY w formie afektów-wzruszeñ. Cz. Znamierow-

ski argumentuje: „Gdy uczucie powstaje za spraw¹ jednego prze¿ycia tworz¹ce-

go lub wielu prze¿yæ jednorodnych, pomiêdzy prze¿yciem a uczuciem zachodzi

stosunek prosty. Strach-uczucie jest d y s p o z y c j ¹ [spacja – I.N.-K.] do stra-

c

h

u

-

-wzruszenia. Tak samo gniew czy zazdroœæ. Dyspozycja-uczucie przejawi siê

inaczej: zaktualizuje siê w nowym prze¿yciu, które bêdzie podobne do prze¿ycia

tworz¹cego. I wydawaæ siê tu mo¿e, ¿e prze¿ywamy bezpoœrednio uczucie, gdy

siê ono aktualizuje we wzruszeniu. W rzeczywistoœci uczucia nie prze¿ywamy

bezpoœrednio nawet i w tym przypadku: ju¿ moc¹ samej definicji uczucia, które

jest utajon¹ w duszy i ciele dyspozycj¹. Ale w chwili, gdy uczucia aktualizuj¹

siê w jednoimiennym z nim wzruszeniu, mo¿emy mieæ œwiadomoœæ, ¿e dane

wzruszenie jest przejawem uczucia. Jest to mniej lub wiêcej jasna myœl, ¿e da-

ne wzruszenie p³ynie z trwa³ej dyspozycji” (1957: 183).

W podobnym tonie wypowiada siê W.S. Davis (1982: 247), upatruj¹c afek-

tów aktualizuj¹cych – wielkiej PRZYJEMNOŒCI oraz SZCZʌCIA w odniesie-

niu do POSTAWY SZCZʌCIA, przy czym SZCZʌCIE – krótkotrwa³y afekt

w opozycji do d³ugotrwa³ej postawy rozró¿niany jest – zdaniem autora – poprzez

u¿ycie zgramatykalizowanych czasów: aktualnego i nieaktualnego – Present

Continuous i Present Simple, por.:

Jack enjoys the Pathetique Sonata

Jack is enjoying the Pathetique Sonata

Jeœli: A is enjoying x only if A is experiencing pleasure (Davis 1982: 240).
Trwa³oœæ POSTAWY EMOCJONALNEJ, jej d³ugoœæ, intensywnoœæ i g³êbo-

koœæ œladu w pamiêci wi¹¿¹ siê nie tylko zafektami tworz¹cymi, ale tak¿e zpro-

cesem i r r a d i a c j i, tj. przeniesieniem afektów z cech przedmiotu na niego sa-

mego i ukszta³towaniem s¹du wartoœciuj¹cego, egzystencjalnego, który dotyczy

pozytywnej oceny faktu istnienia obiektu uczuæ, oraz z ka¿dorazow¹ aktualiza-

cj¹, utwierdzaj¹c¹ na nowo uczucie.

Kontynuuj¹c analizê zjawiska tego typu, C. Inchaurralde (1997: 136) podkre-

œla, i¿ wartoœci aksjologiczne zwi¹zane z POSTAW¥ KANONICZN¥: PLUS

równe RÓWNOWADZE bywaj¹ okreœlane/odnoszone do FIGURY/POSTA-

WY/PIONU jako plus, dobry itp. oraz do PODSTAWY/ZIEMI/DO£U jako mi-

nus, z³y itp. w schematach wyobra¿eniowych. Te wartoœci podtrzymuj¹ nastawie-

nie wobec obiektów i relacji miêdzy nimi, a nastêpnie uaktywniaj¹ emocje.

Wymienion¹ aksjologiczn¹ wartoœæ mo¿na zastosowaæ tak¿e do innych ro-

dzajów przestrzeni, co pomo¿e w odkryciu pewnych faktów. £¹czy siê to z wy-

znaczaniem w³asnej przestrzeni JA, tak¿e JA emocjonalnego w przestrzeni psy-

chicznej lub fizycznej, a to, co jest WEWN¥TRZ czyjejœ przestrzeni, jest akcep-

towane jako DOBRE, gdy¿ uwa¿a siê je za w³asne lub za czêœæ tego samego wy-

cinka przestrzeni. Zatem t o , c o m o j e , j e s t d o b r e , b o j e s t w ³ a s n e

48

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

(Inchaurralde 1997: 137). Akceptacja obiektu UCZUCIA-POSTAWY zwi¹zana

z SYMPATI¥, PODZIWEM czy SZACUNKIEM pozwala sam obiekt uznaæ

experiencerowi za swój i u¿ywaæ wobec niego zaimków dzier¿awczych, por. mój

kolega, mój przyjaciel, mój wielbiciel, moja Ania. Umo¿liwia równie¿ PO-

MNIEJSZENIE go i w³¹czenie do swojej przestrzeni przy uczuciach pozytyw-

nych b¹dŸ POWIÊKSZANIE i wypychanie z w³asnej przestrzeni przy uczuciach

negatywnych, co mo¿na zilustrowaæ w nastêpuj¹cy sposób:

Podsumowuj¹c niniejsze rozwa¿ania, mo¿na przyj¹æ, ¿e w UCZUCIACH-

-POSTAWACH pozytywnych, aprobuj¹cych, jak MI£OŒÆ, oraz negatywnych,

odrzucaj¹cych, jak NIENAWIŒÆ, przejawia siê niew¹tpliwie element subiektyw-

nego wartoœciowania obiektu uczucia, wyra¿aj¹cego siê w formie oceny zawar-

tej w s¹dzie egzystencjalnym. Przestrzeñ w³asnego JA mo¿na wiêc uznaæ za prze-

strzeñ emocjonaln¹, jak sugeruje C. Inchaurralde (1997: 139), poniewa¿ ludzie

czuj¹ siê blisko obiektu – osoby, która wywo³uje przyjazne uczucie, i dlatego po-

zwalaj¹ jej „wejœæ” do w³asnej przestrzeni ¿yciowej, natomiast przy uczuciu ne-

gatywnym, d³ugotrwa³ym, jak NIECHÊÆ, ANTYPATIA, NIENAWIŒÆ pragn¹

tej osoby lub obiektu siê „pozbyæ” z przestrzeni emocjonalnej i „wypychaj¹ na

zewn¹trz”. Oddaj¹ to rozmaite skojarzenia pierwsze, utrwalone w etymologii na-

zwy UCZUCIA-POSTAWY, a oznaczaj¹ce chêæ niepatrzenia na obiekt uczucia

i pozbycia siê go z tej przestrzeni, por. etymologiê s³owiañskich nazw z grupy

ANTYPATII typu: pol. nienawidziæ – ÿnie móc widzieæ’, mac. sãm obraten –

ÿnienawidziæ’, ÿbyæ odwróconym/obróconym ty³em’. Macedoñski i bu³garski

przymiotnik obraten wspó³czeœnie zachowa³ oba znaczenia: 1. ÿobrócony ty³em’,

2. ÿnienawidz¹cy’.

C. Inchaurralde (1997: 139-140) charakteryzuje szczegó³owo przestrzeñ

emocjonaln¹ jednostki, sytuuje w niej deminutiwa i augmentatiwa, wskazuj¹c,

i¿ bliskoœæ obiektu uczucia wyzwala w nas chêæ wpuszczenia kogoœ do naszej

przestrzeni osobistej, pomniejszaj¹c jego rozmiar, gdy¿ nie czujemy siê zagro¿e-

ni przez ten obiekt. Natomiast augmentatiwa „powiêkszaj¹” obiekty do takich

rozmiarów, by nie zmieœci³y siê w tej przestrzeni. Nie dziwi wiêc fakt – w naszym

przekonaniu – ¿e tak czêsto za pomoc¹ deminutiwów, a przede wszystkim hipo-

korystyków, mówimy o osobach i przedmiotach bliskich, lubianych i kochanych,

O metaforyce uczuæ

49

NIENAWIή

MI£OŒÆ

przestrzeñ JA

przestrzeñ JA

augmentatiwów u¿ywamy zaœ w stosunku do osób/przedmiotów, które darzymy

niechêci¹, antypati¹, nienawiœci¹, chc¹c je powiêkszyæ i „wypchn¹æ z w³asnej

przestrzeni” lub „powiêkszyæ i nie wpuœciæ do niej”. Znaczenie emocjonalne

i strategie grzecznoœci (Inchaurralde 1997: 140) mog¹ byæ dwoma sposobami in-

terpretacji deminutiwum, które chocia¿ nie maj¹ nic wspólnego zpojêciem ilo-

œci i wielkoœci, to, bêd¹c wyjaœniane w terminach przestrzeni, s¹ rozumiane za ich

pomoc¹.

Aktualizacja UCZUCIA-POSTAWY, zwi¹zana z jej dyspozycjonalnym cha-

rakterem, wyzwalanie pewnego typu zachowañ, predyspozycji do okreœlonych

afektów oraz ocena globalna obiektu uczuæ znajduj¹ swoje potwierdzenie w licz-

nych nazwach typu nomina attributiva, np.: wielbiciel, kochanek, fan, zwolennik,

ulubieniec, ukochany, najdro¿szy, opozycjonista, antagonista, przeciwnik, wróg,

zaciek³y wróg oraz z³oœnik, uwodziciel, straszek, tchórz, zazdroœnik, zawistny, in-

trygant, zarozumialec itp.

Podsumowanie dotychczasowych analiz lingwistycznych UCZUÆ prowadzi

do wniosku, i¿ – niezale¿nie od paradygmatu badañ: generatywnego, struktural-

nego czy kognitywizmu – istniej¹ d w i e pozostaj¹ce w stosunku interdependen-

cji, a wiêc niezale¿ne od siebie j a k o œ c i semantyczne: UCZUCIA-AFEKTY

oraz UCZUCIA-POSTAWY EMOCJONALNE.

W ka¿dej z opcji badawczej mo¿na podaæ ich semantyczne, gramatyczne

i pragmatyczne wyznaczniki.

Przynosz¹ one równie¿ potwierdzenie tezy kognitywistów, ¿e symbolizacja

to zjawisko wystêpuj¹ce na wszystkich poziomach strukturalnoœci jêzyka, ponie-

wa¿ ró¿nice w jakoœciach: zdarzeniowoœci AFEKTÓW i dyspozycjonalnoœci

POSTAW znajduj¹ swój wyraz w konstrukcjach gramatycznych, doborze konek-

torów zdañ podrzêdnych i ich typów, leksyce i frazeologii. Ró¿nice w symboli-

zacji dotycz¹ poziomów doboru wyznaczników fonologicznych, gramatycznych,

leksykalnych, frazeologicznych i tekstualnych.

Niektóre wa¿niejsze wyk³adniki przestrzeni emocjonalnej JA zosta³y przed-

stawione w artykule, inne – w monografii o uczuciach (por. Nowakowska-Kemp-

na 1995: 21-26).

Poza kwesti¹ bezsporn¹ pozostaje kwestia sporna, a mianowicie, jakimi ter-

minami w lingwistyce opatrzyæ obie jakoœci. Niew¹tpliwie nazwy: UCZUCIA-

-AFEKTY i UCZUCIA-POSTAWY EMOCJONALNE zaczerpniête s¹ z psycho-

logii, choæ u¿ywane tak¿e w filozofii, socjologii czy naukach o kulturze.

Nazwa UCZUCIE-POSTAWA EMOCJONALNA jest d³uga i niezbyt zrêcz-

na, jeœli odnieœæ j¹ do ogólnego znaczenia wyrazu postawa w S³owniku wspó³cze-

snego jêzyka polskiego (1996: 818): ÿ1. wrodzone lub nabyte, w³aœciwe cia³u usy-

tuowanie poszczególnych jego fragmentów; 2. œwiadomie przyjêta pozycja cia-

³a; 3. stosunek cz³owieka do ¿ycia, znajduj¹cy wyraz w zachowaniu i postêpowa-

niu, do pewnego systemu wartoœci, pewnej wyró¿nionej grupy zjawisk;

nastawienie wzglêdem ludzi i œwiata zewnêtrznego; stanowisko, zachowanie’.

Z przytoczonych znaczeñ dopiero trzecie odnosi siê do zjawisk psychicz-

50

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

nych, to znaczy wyra¿a stosunek cz³owieka do rzeczywistoœci, przy czym mo¿e

to byæ równie¿ stosunek emocjonalny. Wœród zacytowanych okreœleñ w definicji

s³ownikowej nazwy odnaleŸæ mo¿na wszak¿e wyra¿enie czêsto stosowane w od-

niesieniu do uczuæ-dyspozycji, a mianowicie: n a s t a w i e n i e. Wychodz¹c

z tego punktu, dochodzimy do identycznej propozycji w innych pracach badaw-

czych, w tym A. Wierzbickiej (1997: 228), która równie¿ pos³uguje siê terminem

ang. attitudes – n a s t a w i e n i e, mówi¹c o jakoœci uczuæ. Wspó³pracuj¹ca z An-

n¹ Wierzbick¹ M. Osmond (1997: 115,116) wprowadza nazwy ang. long-term

attitude, cz yli d ³ u g o t r w a ³ e n a s t a w i e n i e, oraz ang. short-term attitude,

cz yli k r ó t k o t r w a ³ e n a s t a w i e n i e, prz yjmuj¹c tak¿e ró¿nicê w jakoœci se-

mantycznej obu nastawieñ (1997: 113-133). Ró¿nicê tê upatruje m.in. w ³¹czli-

woœci nastawieñ krótko- i d³ugotrwa³ych zprzyimkami w jêzyku angielskim,

w którym np. przyimek by – ÿprzez’, ³¹czy siê z krótkotrwa³ym afektem (1997:

114-116), w przeciwieñstwie do with – ÿz’, wymagaj¹cym po sobie d³ugotrwa³e-

go uczucia (1997: 116-119). Nastawienie krótkotrwa³e okreœla równie¿ autorka

jako anger-type words – ÿs³owa typu gniew’ (1997: 118).

Zwa¿ywszy fakt, i¿ w jêzyku polskim termin n a s t a w i e n i e oznacza raczej

postawê wolitywn¹ ni¿ emocjonaln¹, wydaje siê, ¿e propozycji autorek nie mo¿-

na przyj¹æ. Pozostaje wszak¿e problem koniecznoœci nazwania dwóch ró¿nych

jakoœciowo pod wzglêdem semantycznym typów UCZUÆ. Byæ mo¿e, najzrêcz-

niejszym okreœleniem by³oby: UCZUCIA KRÓTKOTRWA£E, odnosz¹ce siê

w cz³onie wyjaœniaj¹cym do opozycji krótkiego/d³ugiego czasu oraz analogicz-

nie: UCZUCIA D£UGOTRWA£E lub UCZUCIE-DYSPOZYCJA. Tak¹ propo-

zycj¹ mo¿na by zamkn¹æ niniejsze rozwa¿ania

4

.

Bibliografia

Apresjan J. (1993), Jêzykoznawstwo teoretyczne, modele formalne jêzyka i leksykografia systemo-

wa, [w:] O definicjach i definiowaniu, pod red. J. Bartmiñskiego, R. Tokarskiego, Lublin,

s. 9-35.

– (1994), Naiwny obraz œwiata a leksykografia, prze³. J. Berej, „Etnolingwistyka”, nr 6, pod red.

J. Bartmiñskiego, Lublin, s. 5-12.

Averill J. (1998a), W oku patrz¹cego, [w:] Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, pod red. P. Ek-

mana, R. Davidsona, prze³. B. Wojciszke, Gdañsk, s. 13-20.

– (1998b), Nieodpowiednie i odpowiednie emocje, [w:] Natura emocji..., s. 227-231.

Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” IX, s. 53-85.

– (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeñ, Kraków.

– (1992), Wiedza potoczna a inferencja, [w:] Jêzyk a Kultura, t. 5: Potocznoœæ w jêzyku i kulturze,

pod red. J. Anusiewicza, F. Nieckuli, Wroc³aw, s. 21-29.

Bartmiñski J. (1985), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej

O metaforyce uczuæ

51

4

Tekst niniejszy w podobnej postaci zosta³ zamieszczony w monografii I. Nowakowskiej-

-Kempnej (2000).

i s³owiañskiej, t. III, pod red. M. Basaja, D. Rytel, Wroc³aw, s. 25-53.

– (1988), Definicja kognitywna jako narzêdzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, pod red. J. Bart-

miñskiego, Lublin, s. 169-183.

Battacchi M., Suslow T., Renna M. (1996), Emotion und Sprache, Berlin – Bern – New York – Pa-

ris – Wien.

B¹ba S. (1986), Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawnoœci frazeologicznej, Poznañ.

B¹ba S., Dziamska G., Liberek J. (1996), Podrêczny s³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego, War-

szawa.

Bednarkowa J. (1997), Konceptualizacja MI£OŒCI w jêzyku uczniów siedemnastoletnich (z per-

spektywy ewaluacji procesu dydaktycznego), Katowice [maszynopis rozprawy doktorskiej].

Bierwiaczonek B. (1997), Love in Frames and Scripts, Lublin [maszynopis].

Bobryk J. (1987), Locus umys³u, Wroc³aw.

Bodlin M. (1969), Wzorce archetypowe w poezji tragicznej, „Pamiêtnik Literacki”, z. 2.

Brentano F. (1955a), Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd. II, Hamburg.

– (1955b), Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd. III, Hamburg.

Clore G. (1998), Dlaczego emocje wymagaj¹ procesów poznawczych, [w:] Natura emocji..., s. 159-168.

Code Ch. (1987), Language, Aphasia and the Right Hemisphere, Chichester.

Collins A. (1996), Jêzyk cia³a, Warszawa.

Czoga³a E. (1997), Zbiory rozmyte. Wprowadzenie do matematycznego modelowania niejedno-

znacznoœci, Gliwice.

Damasio A. (1996), Descartes’ Error. Emotion, Reason and the Human Brain, London.

Darwin K. (1988), O wyrazie uczuæ u cz³owieka i zwierz¹t, Warszawa.

Davidson R.J. (1998), O emocji, nastroju i innych pojêciach afektywnych, [w:] Natura emocji...,

s. 50-53.

Davis W.W. (1982), Theory of Enjoyment, „Mind” 362, s. 240-256.

Desclés J.P. (1992), Archetypes, cognitifs et types de proces, Strasbourg [maszynopis].

Desclés J.P., Banyœ W. (1997), Dialog na temat inwariantów jêzykowych w ujêciu kognitywnym

[kserokopia].

Drescher M. (1997), French Interjections and Their Use in Discourse, [w:] The Language of Emo-

tions. Conceptualization, Expression and Theoretical Foundation, ed. by S. Niemeier, R. Di-

rven, Amsterdam – Philadelphia, s. 233-246.

Eibl-Eibesfeldt I. (1987), Mi³oœæ i nienawiœæ, Warszawa.

Ekman P. (1971), Universals and Cultural Differences in Facial Expressions of Emotions, „Nebra-

ska Symposium on Motivation”, series, ed. by J. Cole, Nebraska.

– (1973a), Cross-cultural Studies of Facial Expressions, [w:] Darwin and Facial Expression.

A Century of Research in Review, New York, s. 169-229.

– (1973b), Darwin and Facial Expression: A Century of Research in Review, New York.

– (1980), The Face of Man: Expressions of Universal Emotions in a New Guinea Village, New

York.

– (1998a), Wszystkie emocje s¹ podstawowe, [w:] Natura emocji..., s. 20-25.

– (1998b), Nastroje, emocje i cechy, [w:] Natura emocji..., s. 54-55.

Ekman P., Davidson R. (1998), Pos³owie do pytania „Czy istniej¹ emocje podstawowe”, [w:] Na-

tura emocji..., s. 47-50.

Ekman P., Friesen W. (1976), Pictures of Facial Affect, Palo Alto.

Ekman P., Friesen W., Ellsworth P. (1972), Emotion in the Human Face, Elmsford.

Ekman P., Levenson R., Friesen W. (1983), Autonomic Nervous System Activity Distinguishes

Among Emotions, „Science” 221, s. 1208-1210.

Eliade M. (1974), Mit, sacrum, historia, Warszawa.

Fauconnier G. (1985), Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction in Natural Language,

Cambridge Mass., London.

52

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Fife J. (1994), Wyk³ady z gramatyki kognitywnej, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, pod red.

H. Kardeli, Lublin 1994, s. 9-65.

Fillmore Ch. (1985), Frames and the Semantics of Understanding, „Quaderni di semantica” VI,

no 2, s. 222-254.

Foolen A. (1997), The Expressive Function of Language: Towards a Cognitive Semantic Approach,

[w:] The Language of Emotions..., s. 15-33.

Frake Ch. (1980), The Role of Language in this Connection, [w:] Language and Cultural Descrip-

tion: Essays by Charles O. Frake, ed. by A. Dil, Stanford.

Frijda N. (1986), Emotions, Cambridge.

– (1998a), Ró¿norodnoœæ afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymenty, [w:] Natura emocji...,

s. 56-62.

– (1998b), Emocje wymagaj¹ procesów poznawczych, choæby prostych, [w:] Natura emocji...,

s. 174-178.

– (1998c), Powszechniki istniej¹ i s¹ interesuj¹ce, [w:] Natura emocji..., s. 139-145.

Fromm E. ([1957]1985), O sztuce kochania, Warszawa.

Gerstmann S. (1986), Rozwój uczuæ, wyd. II, Warszawa.

Goldsmith H.H. (1998), Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej, [w:] Natura emocji...,

s. 63-69.

Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna, prze³. A. Jankowski, Poznañ.

Grabias (1978), Pojêcie jêzykowego znaku ekspresywnego, [w:] Z zagadnieñ s³ownictwa wspó³czes-

nego jêzyka polskiego, „Prace Jêzykoznawcze” 91, Wroc³aw, s. 107-115.

– (1981), O ekspresywnoœci jêzyka, Lublin.

Grochowski M. (1972), Znaczenie polskiego czasownika: aktualne, potencjalne, habitualne, uni-

wersalne – w œwietle kategorialnego znaczenia form czasu teraŸniejszego, „Studia Semiotycz-

ne”, nr 3, s. 161-168.

Hall E.I. (1979), Ukryty wymiar, Warszawa.

– (1987), Bezg³oœny jêzyk, Warszawa.

Inchaurralde C. (1997), Space, Reference and Emotional Involvement, [w:] The Language of Emo-

tions..., s. 135-154.

Jarymowicz M. (1997), Dociekania nad natur¹ emocji: O emocjach poza œwiadomoœci¹ i emo-

cjach poza spontanicznoœci¹, „Czasopismo Psychologiczne”, t. III, nr 3, pod red. A. Bie-

li, A. Brzeziñskiej, S. Kowalika, T. Maruszewskiego, Cz. Nosala, H. Sêk, Poznañ, s. 153-

170.

Jêdrzejko E., Nowakowska-Kempna I. (1985), O uczuciach i ich objawach w aspekcie semantyki

leksykalnej, „Przegl¹d Humanistyczny”, R. XXIX, nr 7/8, s. 81-90.

Jêzykowy obraz œwiata (1990), Jêzykowy obraz œwiata, pod red. J. Bartmiñskiego, Lublin.

Johnson M. (1987), The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason,

Chicago and London.

Johnson-Laird P., Oatley K. (1989), The Language of Emotions: an Analysis of a Semantic Field,

„Cognition and Emotion”, vol. 3, s. 81-123.

Jordanskaja L. (1972), Próba leksykograficznego opisu znaczeñ grupy rosyjskich s³ów oznaczaj¹-

cych uczucia, [w:] Semantyka i s³ownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wroc³aw, s. 105-123.

Jung C.G. (1970), Psychologia a religia, Warszawa.

– (1976), Archetypy i symbole, Warszawa.

Kagan J. (1998), Ró¿nice miêdzy emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnymi, [w:] Natu-

ra emocji..., s. 70-74.

Kañczuga E. (1992), Prototyp NIENAWIŒCI (na materiale jêzyka polskiego i serbsko-chorwac-

kiego), Katowice [maszynopis pracy magisterskiej].

Kêpiñski A. (1977), Twarz i rêka, „Teksty”, nr 2, s. 9-34.

– (1992), Lêk, Kraków.

O metaforyce uczuæ

53

Kleiber G. (1990), La sémantique du prototype. Categoriés et sens lexical, Paris.

Kövecses Z. (1986), Metaphors of Anger, Pride, and Love. A Lexical Approach to the Structure of

Concepts, [w:] Pragmatics and Beyond, An Interdisciplinary Series of Language. Studies VI,

Amsterdam – Philadelphia, s. 2-145.

– (1995), Anger: Its language, conceptualization, and physiology in the light of cross-cultural evi-

dence, [w:] Language and the Cognitive Construal of the World, ed. by J.R. Taylor, R.S. Mac-

Laury, Berlin – New York, s. 181-196.

Krawczyk A. (1982), Cechy czêœci cia³a jako tworzywo semantycznej struktury zwi¹zków frazeolo-

gicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i s³owiañskiej, t. I,

pod red. M. Basaja, D. Rytel, Wroc³aw.

– (1983), Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym, „Socjolingwistyka”, nr 5,

pod red. W. Lubasia, Katowice.

Krawczyk-Tyrpa A. (1987), Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwi¹zki frazeologiczne

o znaczeniach motywowanych cechami czêœci cia³a, Wroc³aw.

Kryk-Kastovsky B. (1997), Surprise, Surprise: The iconicity-conventionality scale, [w:] The Lan-

guage of Emotions..., s. 155-173.

Lakoff G. (1986), Cognitive Semantics, „Quaderni di Studi Semiotici: Meaning and Mental Repre-

sentation”, red. U. Eco, Versus 44/45, s. 119-155.

– (1987), Women, Fire and Dangerous Things, Chicago.

– (1998 [1995]), The Contemporary Theory of Metaphor, [w:] Metaphor and Thought, ed. by

A. Ortony, wyd. II, Cambridge 1995, s. 202-251, przek³ad [w:] B. Kante, Kaj je metafora?,

Ljubljana, 1998, s. 271-325.

Lakoff G., Johnson M. (1988), Metafory w naszym ¿yciu, prze³. T.P. Krzeszowski, Warszawa.

Lakoff G., Turner M. (1989), More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor, Chica-

go – London.

Langacker R. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, vol. I: Theoretical prerequisites, Stanford.

– (1991), Concept, Image and Symbol. The Cognitive Basis of Grammar, Berlin – New Jork.

– (1995), Wyk³ady z gramatyki kognitywnej, Lublin.

Laskowska E. (1993), Wartoœciowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz.

Lazarus R. (1998a), Sta³oœæ i niesta³oœæ emocji, [w:] Natura emocji..., s. 75-79.

– (1998b), Uniwersalne zdarzenia poprzedzaj¹ce emocje, [w:] Natura emocji..., s. 146-153.

Le Doux J.E. (1998a), Mózgowe interakcje poznawczo-emocjonalne, [w:] Natura emocji..., s. 190-

196.

Р(1998b), SpecyficznoϾ fizjologiczna emocji Рnie zapominajmy o fizjologii CUN, [w:] Natura

emocji..., s. 215-217.

– (1998c), Stopieñ kontroli nad emocjami zale¿y od rodzaju systemu reakcji, [w:] Natura emocji...,

s. 231-239.

– (1998d), Nieœwiadome mo¿e byæ przetrwanie emocjonalne, ale nie emocje, [w:] Natura emocji...,

s. 248-249.

– (1998e), Pamiêæ a pamiêæ emocjonalna w mózgu, [w:] Natura emocji..., s. 262-263.

– (1998f), Doœwiadczenie emocjonalne jest wynikiem, a nie przyczyn¹ przetwarzania informacji,

[w:] Natura emocji..., s. 330-331.

Lowen A. (1991), Duchowoœæ cia³a, Warszawa.

– (1992), Jêzyk cia³a, Warszawa.

Lyons W. (1980), Emotion, Cambridge.

Maia B. (1998), The Language of Emotion – „Metaphors”, „Scenarios” or „Metalanguage”?, [w:]

Lexical Semantics, Cognition and Philosophy, pod red. B. Lewandowskiej-Tomaszczyk, £ódŸ,

s. 203-218.

Malinowski B. (1984), Dzie³a, t. I-II, Warszawa.

Masson J., McCarthy S. (1995), When Elephants Weep: The Emotional Lives of Animals, New

York.

54

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Mel´èuk I.A. (1984), Dictionnaire explicatif et combinatoire du français contemporain, Montreal.

Najder K. (1989), Psychologiczne modele umys³u, Warszawa.

Natura emocji (1998), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, pod red. P. Ekmana, R. Davidso-

na, prze³. B. Wojciszke, Gdañsk.

Nosal Cz. (1990), Psychologiczne modele umys³u, Warszawa.

Noun Classes (1986), Noun Classes and Categorization, ed. by C. Craig, Amsterdam – Philadel-

phia.

Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wyk³adnikami predykatów

uczuæ, Katowice.

– (1987), O uczuciach-stanach emocjonalnych. Propozycja analizy semantycznej, „Przegl¹d Huma-

nistyczny”, z. 3, s. 113-129.

– (1995), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Prolegomena, Warszawa.

– (2000), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Czêœæ II. Data, Warszawa.

O’Connor J., Seymour J. (1996), Wprowadzenie do programowania neurolingwistycznego, Poznañ.

Obuchowski K. (1970), Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, Warszawa.

Ohnuki-Tierney E. (1981), Phases of Human Perception/Conception/Symbolization Processes: Co-

gnitive Anthropology and Symbolic Classification, „American Ethnologist” 8, z. 3.

O nieostroœci (1988), O nieostroœci, pod red. Z. Muszyñskiego, Lublin.

Ortony A., Clore G. (1989), Emotions, Moods and Conscious Awareness, „Cognition and Emotion”,

vol. 3, no 2, s. 125-137.

Ortony A., Clore G., Collins A. (1988), The Cognitive Structure of Emotions, Cambridge.

Osmond M. (1997), The prepositions we use in the construal of emotions: Why do we say fed up

with but sick and tired of?, [w:] The Language of Emotions..., s. 111-135.

Pajdziñska A. (1988), Zwi¹zki frazeologiczne nazywaj¹ce akt mowy. Semantyka i sk³adnia, Lublin.

Pajdziñska A. (1990), Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizê frazeologizmów do jêzykowego

obrazu œwiata, [w:] Jêzykowy obraz œwiata, s. 87-109.

Panksepp J. (1998), Podstawy emocji podstawowych, [w:] Natura emocji…, s. 25-30.

Prokopiuk J. (1970), Pos³owie, [w:] C.G. Jung, Psychologia a religia, Warszawa.

Quasthoff U. (1997), Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypów

w komunikacji miêdzykulturowej, [w:] Jêzyk a Kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwi-

styki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, pod red. J. Anusiewicza, J. Bartmiñskiego,

Wroc³aw.

Reinchenbach H. (1967), Czasy gramatyczne czasowników, [w:] Logika i jêzyk. Studia z semiotyki

logicznej, wyd. J. Pelc, Warszawa, s. 132-148.

Reirenzein R. (1983), The Schachter Theory of Emotion: Two Decades Later, „Psychological Bul-

letin” no 94, s. 239-264.

Ribot T. (1912), Z zagadnieñ psychologii uczuæ, przek³. M. Œwierszczewski, Lwów.

Roc³awski B. (1991), S³uch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdañsk.

Rosch E. (1975a), Cognitive Representations of Semantic Categories, „Journal of Experimental

Psychology: General”, 104, s. 192-233.

– (1975b), The Nature of Mental Codes for Color Categories, „Journal of Experimental Psycholo-

gy”: Human Perception and Performance I, s. 303-322.

– (1977), Human Categorization, [w:] Studies in Cross-Cultural Psychology, ed. by N. Warren,

London, vol. 1, s. 1-49.

– (1978), Principles of Categorization, [w:] Cognition and Categorization, ed. by E. Rosch,

B.B. Lloyd, New Jersey, s. 27-48.

– (1981), Prototype Classification and Logical Classification: The Two systems, [w:] New Trends

in Cognitive Representation: Challenges to Piaget’s Theory, ed. by E. Scholnick, Hillsdale,

s.73-86.

Rubinstein R.S. (1962), Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa.

O metaforyce uczuæ

55

Ryle G. (1970), The Concept of Mind, przek³. pol.: Czym jest umys³, prze³. W. Marciszewski, War-

szawa.

Saul L.J. (1947), Emotional Maturity. The Development and Dynamics of Personality, Philadelphia.

Scheler M. (1916), Der Formalismus in der Ethik und die materielle Werthethik, Halle.

Scherer K. (1998a), Ku pojêciu „emocji modalnych”, [w:] Natura emocji..., s. 30-36.

– (1998b), Dowody na uniwersaln¹ i kulturow¹ specyfikê wzbudzania emocji, [w:] Natura emocji...,

s. 154-157.

Schweder R. (1998), „Nie jesteœ chory, tylko siê zakocha³eœ” – emocja jako system interpretacji,

[w:] Natura emocji..., s. 36-47.

Siatkowska E. (1989), Rozwój polskiego i czeskiego s³ownictwa okreœlaj¹cego emocje proste na

przyk³adzie pola semantycznego ÿgniew’, [w:] Paralele w rozwoju s³ownictwa jêzyków s³o-

wiañskich, pod red. K. Handke, Wroc³aw, s. 119-133.

S³ownik (1996), S³ownik wspó³czesnego jêzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996.

Sousa R. de (1990), The Relationality of Emotion, Cambridge, Mass.

Spaces (1996), Spaces, Worlds and Grammar, ed. by G. Fauconnier, E. Sweetser, Chicago – Lon-

don.

Sperling A.P. (1995), Psychologia, prze³. M. Bardziejewska, M. Czub, B. Moderska, J. Moderski,

P. Ognik, Poznañ.

Stankjeviè E. (1964), Emotivniot jazik i negovata lingvistika interpretacja, „Makedonski Jazik” kn

1-2, s.101-111.

Sternberg R. (1986), A Triangular Theory of Love, „Psychological Review”, no 93, s.119-135.

Structure thÀme-rhÀme (1988), Structure thÀme-rhÀme dans les langues slaves et romanes, pod red.

W. Banysia, S. Karolaka, Wroc³aw – Kraków – Warszawa.

Tabakowska E. (1995), Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jêzykoznawstwa kognitywne-

go, Kraków.

The Language of Emotions (1997), The Language of Emotions. Conceptualization, Expres-

sion and Theoretical Foundation, ed. by S. Niemeier, R. Dirven, Amsterdam – Philadel-

phia.

Thiel E. (1992), Mowa cia³a zdradzi wiêcej ni¿ tysi¹c s³ów, prze³. W. Moniak, Wroc³aw.

Ungerer F. (1997), Emotions and Emotional Language in English and German, [w:] The Langua-

ge of Emotions..., s. 307-328.

Wajszczuk J. (1972), O podziwie i zachwycie. Na marginesie artyku³u L. Jordañskiej, [w:] Seman-

tyka i s³ownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wroc³aw, s. 125-132.

Watson D., Clark L.A. (1998), Emocje, nastroje, cechy i temperament: rozwa¿ania pojêciowe i wy-

niki badañ, [w:] Natura emocji..., s. 83-96.

Wierzbicka A. (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa.

– (1972), Semantic Primitives, trans. by A. Wierzbicka, J. Besemeres, III: Emotion, Frankfurt a. M.

– (1985), Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Carbor, Caroma.

– (1992), Defining Emotion Concepts [maszynopis], wydruk w: „Cognitive Science” 16, s. 539-581.

– (1997), A Response to Michael Bamberg, [w:] The Language of Emotions..., s. 227-233.

– (1999), Mówienie o emocjach. Semantyka, kultura i poznanie, prze³. P. Kornacki, [w:] A.Wierz-

bicka, Jêzyk – umys³ – kultura, Warszawa, s. 138-163.

Wiêckowski R. (1993), Pedagogika wczesnoszkolna, Warszawa.

Wittgenstein L. ([1953]1972), Dociekania filozoficzne, Warszawa.

Witwicki W. (1962), Psychologia, t. I, Warszawa.

Wojciszke B. (1994), Psychologia mi³oœci. Intymnoœæ, namiêtnoœæ, zaanga¿owanie, Gdañsk.

Wojty³a K. (1975), Mi³oœæ i odpowiedzialnoœæ, Lublin.

Wright G.H. von (1963), The Varietes of Goodness, New York – London.

Zadeh L. (1997), Toward a Theory of Fuzzy Information, Granulation and Its Centrality in Human

Reasoning and Fuzzy Logic, „Fuzzy Sets and Systems” 90, s. 111-127.

Zajonc R. (1998), Dowody na istnienie emocji nieœwiadomych, [w:] Natura emocji..., s. 250-253.

56

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA

Zaron Z. (1985), Wybrane pojêcia etyczne w analizie semantycznej. (Kochaj bliŸniego swego), Wro-

c³aw.

Zdunkiewicz D. (1988), Pojêcie implikatury w jêzykoznawstwie – przegl¹d najwa¿niejszych stano-

wisk, „Poradnik Jêzykowy”, z. 9-10, s. 628-645.

– (1989), Teoria implikatur Grice’a a jêzyk wartoœci, „Poradnik Jêzykowy”, z. 8, s. 519-527.

Znamierowski Cz. (1957), Oceny i normy, Warszawa.

Žolkovsky A.K. (1964), Predslovie, „Mašinnyj perevod i prikladnaja lingvistika”, nr 8.

The Body Language or the Body in the Mind,

that is about the Use of Metaphors of Feelings

Summary

The subject of the paper is the problem of expressions reforming the embodiment of thoughts

that refers to feelings, i.e of the ways – mostly metaphorical – in which people express other emo-

tions. An important differentiation between emotions – affects and feelings – dispositions is reflect-

ed in the difference between the ways of their verbalisation, usually in their phraseology, which

when adopting the features of their semantic phraseology refers to the feelings – affects.

The non-semantic phraseology, based on the link scheme, refers to the dispositions of feelings

i.e. emotional attitudes.

Apart from the various grammatical (e.g. difference between actual and non-actual tense,

English Present Simple and Present Continuous) and semantic differences between affects and emo-

tional dispositions, which have already been presented, the cognitive grammar adds new ones.

These are: the creation of new conceptual scheme (Lakoff 1986) for the affects (source – path –

aim) and for dispositions (e.g. a link scheme) and, based on it, the structure of the central metaphor

which organizes the structure of the conception describing a feeling, as well as defining the emo-

tional space of the „I”, in which the approval or disapproval of an object of the emotion connected

with the wish of letting it into or pushing it out of this space, and also actualisation of the feeling

of instructions by means of actualising affects, which is not the case when talking about affects.

Semantic affects which are presented here obligate to the acceptation of the distinction

between affects and emotional attitudes, although the notion of emotional attitude is uncomfortable

as it may be associated with the intellectual or volitive attitude and can be replaced by the term –

disposal that is not an ideal solution either.

Le langage du corps/le corps dans l’esprit
ou des métaphores de sentiments

Résumé

Le présent article traite la question de l’incarnation des pensées concernant les senti-

ments ou bien la question des moyens, souvent métaphoriques, de verbalisation des senti-
ments. Une distinction importante entre les sentiments-affects et les sentiments-dispositions

O metaforyce uczuæ

57

se trouve affirmée dans la différence entre les moyens de leur verbalisation, et ce, surtout dans
la phraséologie. Or, si la phraséologie prend l’aspect somatique de motivation métaphorique,
elle se rapporte aux sentiments-affects. Par contre, si elle est dépourvue d’aspect somatique
et est sous-tendue par le schéma préconceptuel de LIEN (ang. LINK schemata), elle con-
cerne, le plus souvent, les sentiments-dispositions, c’est-à-dire les sentiments-bases émotion-
nelles. Outre les distinctions entre les affects et les sentiments-dispositions existantes, qu’elles
soient de nature grammaticale (p.ex. la distinction entre Present Simple et Present Continuous)
ou de nature sémantique, la grammaire cognitive en propose quelques-unes de plus. En voilà
des exemples:

– le choix d’un nouveau schéma préconceptuel figuratif (Lakoff 1986) pour les affects

(source – piste – but) et pour les dispositions (p.ex. le schéma de LIEN) qui servirait de base
à la construction de la métaphore centrale organisant la structure conceptuelle de celui qui
définit un sentiment donné;

– la détermination de l’espace émotional du moi où l’approbation / désapprobation

envers l’objet du sentiment traduit la volonté de le faire entrer dans / repousser de cet espace;

– l’actualisation du sentiment-disposition à l’aide des affects actualisants ce qui est pro-

scrit dans le cas des affects eux-m

Ãmes.

Les faits sémantiques susmentionnés obligent à adopter une distinction entre affects et

bases émotionnelles quoique le terme de «base émotionnelle» soit un peu flou étant associé
avec la base intellectuelle ou volitive.

58

IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA