Co to jest język ciała i jaką rolę spełnia w porozumiewaniu się ludzi między

sobą?

„Przebiegłością jest badać słowa tego, z kim się mówi,

przy pomocy oczu, jak podają w swych radach jezuici,

ponieważ jest wielu mądrych ludzi o zakrytych

sercach i odkrytych twarzach”

Francis Bacon

Komunikowanie się jest podstawą wszelkich stosunków społecznych oraz

uwarunkowaniem koniecznym kulturowego rozwoju ludzkości.

Komunikacja jest procesem przekazywania informacji od jednej osoby do

drugiej. Skuteczna komunikacja jest procesem wysyłania wiadomości w taki

sposób, by treść wiadomości odebranej była możliwie jak najbardziej zbliżona

do treści wiadomości zamierzonej. Proces komunikowania się składa się z

kodowania treści przez nadawcę i przekazywania jej jednemu lub kilku

odbiorcom, którzy otrzymują wiadomość i rozszyfrowują jej treść. W procesie

dwustronnego komunikowania się czynności te powtarzają się, przy czym role

nadawcy i odbiorcy ulegają odwróceniu. Cały proces w dowolnym swym

odcinku może zostać zakłócony przez różne czynniki. Komunikację można

podzielić na werbalną (słowa) i niewerbalną (mimika, gesty, postawa ciała)

1

.

Komunikacja niewerbalna (język ciała) jest to sposób komunikowania się

bez używania słów.

Antropolog Albert Merabian odkrył, że tylko 7 procent odbieranych przez

nas informacji w komunikowaniu się z innymi osobami uzyskujemy ze słów, 38

procent wnioskujemy z tonu głosu, a pozostałe 55- z mowy ciała. Amerykański

profesor psychologii Birdwhistell poprzez swoje badania doszedł do podobnego

wniosku, że 65 procent uzyskanych w czasie rozmowy spotykających się ludzi

nie pochodzi ze słów. Nasze ręce i nogi mówią tyle samo co nasz język.

W swojej pracy zajmę się komunikacją bezsłowną (język ciała), która

odgrywa bardzo ważną rolę szczególnie w kształtowaniu pierwszego wrażenia o

człowieku - 99% opinii na temat danej osoby powstaje w ciągu pierwszych

1 Komunikacja interpersonalna, Biblioteka w szkole 2002, nr 1

2

dziewięćdziesięciu sekund kontaktu z nią.

Językiem ciała są znaki przekazane za pomocą rąk, nóg, gestów, mimiki i

postaw. Spróbuje teraz krótko opisać cztery najważniejsze z nich:

1. Mimika.

Twarz jest ważnym obszarem dla komunikowania i może ukazywać

reakcje emocjonalne oraz postawy wobec innych ludzi, jak i bieżące komentarze

związane z toczącym się komunikowaniem

2

.

Jedną z głównych funkcji mimiki jest komunikowanie stanów

emocjonalnych i postaw, takich jak sympatia lub wrogość. Ekman i inni

stwierdzili, ze istnieje sześć głównych rodzajów mimiki odpowiadających

następującym emocjom:

a) szczęście,

b) zdziwienie,

c) strach,

d) smutek,

e) gniew,

f)

wstręt lub pogarda

3

.

Wyraz mimiczny człowieka kształtowany jest przez następujące grupy

mięśni: brwi i czoło, oczy, nos, górna warga i broda, szczelina ust, dolna

szczeka. Spośród wymienionych części twarzy najbardziej ekspresyjne są brwi:

całkowicie podniesione- niedowierzanie;

podniesione do połowy- zdziwienie;

stan normalny- bez komentarza;

do połowy obniżone- zakłopotanie;

całkowicie obniżone- złość

4

.

Uważa się, że wyrazy mimiczne są co prawda częściowo zamierzonymi

sygnałami społecznymi, lecz odzwierciedlają również prawdziwe stany

2 M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1999, s. 40
3 Ibidem, s. 41
4 J. Wróblewski, Psychologia w zawodach wymagających kontaktów z ludźmi, Warszawa 1997, s. 37

3

emocjonalne

5

.

2. Postawa ciała.

Niektóre postawy ciała, podobnie jak wyraz mimiczny twarzy, są

jednoznacznie rozpoznawalne przez partnerów interakcji. Osoba, która domaga

się szacunku dla siebie, staje wyprostowana, z wypiętą piersią, wyprostowanymi

ramionami, a może i rękami na biodrach. Osoba o ustalonej pozycji pod

względem władzy lub statusu przyjmuje postawę wyraźnie rozluźnioną, np.

przechylając się do tyłu na krześle lub kładąc nogi na stole. Pozytywne postawy

wobec innych są wyrażane przez nachylanie się do nich (powiązane z

uśmiechaniem się, spoglądaniem itp.). jeżeli dwóch ludzi czuje się ze sobą

dobrze, wówczas często przyjmują podobne, wręcz lustrzane pozycje. Natomiast

niechęć- to ustawienie ciała nie na wprost drugiej osoby, ale pod katem

6

.

3.

Dotyk.

Kontakt dotykowy jest to jedna z najbardziej pierwotnych a zarazem

najważniejszych form komunikowania się ludzi. Jak żadna inna forma

porozumiewania się kontakt dotykowy regulowany jest bardzo ścisłymi

zasadami. Dokładnie wiemy kogo i gdzie dotknąć, nie narażając się przy tym na

restrykcje społeczne

7

.

W świecie ludzi dorosłych swobodny dotyk jest zastrzeżony przede

wszystkim dla kontaktów erotycznych. Głównie dotyk dłoni przy powitaniach i

pożegnaniach jest powszechnie dostępnym źródłem informacji o drugim

człowieku. Tak więc możemy korzystać przede wszystkim z takich informacji,

jak siła nacisku podawanej nam dłoni, jej temperatura i wilgotność skóry.

4. Gesty.

Bardzo ważnym elementem języka ciała są gesty i gestykulacja. Kiedy

mówimy, bez ustanku poruszamy rękami, ciałem i głową; ruchy te są ściśle

skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania

5 M. Argyle, op.cit, s. 43
6 Ibidem, s. 52-53
7 J. Wróblewski, op.cit, s. 39

4

się. Gestykulujący człowiek może:

- określać strukturę wypowiedzi poprzez wyliczanie elementów lub

pokazywanie, w jaki sposób są one pogrupowane;

- wskazywać ludzi lub przedmioty;

- podkreślać coś;

- ilustrować kształty, rozmiary bądź ruchy, szczególnie gdy trudno je określić

słowami

8

.

Kiwnięcia głową są dość specyficznym rodzajem gestu i odgrywają dwie

charakterystyczne role. Działają jako „wzmocnienia”, tzn. nagradzają i

zachęcają do kontynuowania czegoś, co zostało wcześniej zapoczątkowane, i

mogą zostać zastosowane po to, by, np. skłonić kogoś do dalszego mówienia.

Gesty odzwierciedlają także stany emocjonalne. Gdy ktoś jest pobudzony

emocjonalnie, towarzysza mu szerokie, wyraźnie nieuporządkowane ruchy ciała.

Przy pewnych emocjach ludzie często dotykają samych siebie- zaciskają pięści

(agresja), dotykają twarzy (lęk), drapią się (zawstydzenie), ocierają czoło

(zmęczenie) itp. Kiedy mowa nie jest możliwa, rozwija się język gestów. Dzieje

się tak w hałaśliwych fabrykach, wojsku, na torze wyścigowym, podczas

nurkowania. Niektóre z tych języków są złożone i umożliwiają przesyłanie

skąplikowanych komunikatów, jak w przypadku języka głuchoniemych i języka

znaków stosowanych przez australijskich aborygenów

9

.

Niewerbalne aspekty porozumiewania się pełnią ważne role

komunikacyjne. Właściwie nie sposób wyobrazić sobie możliwości pełnego

porozumiewania się ludzi bez „wspomagania" niewerbalnego.

Przedstawię teraz różne funkcje komunikacji niewerbalnej (język ciała) w

porozumiewaniu się ludzi na przykładzie klasyfikacji Argyle'a:

1. Wyrażanie emocji.

Kody niewerbalne służą przede wszystkim odzwierciedlaniu stosunku

człowieka do jego otoczenia, w tym zwłaszcza społecznego. Wzajemne

8 M. Argyle, op.cit, s. 51
9 Ibidem, s. 52

5

ustosunkowanie się ludzi przejawiane jest takimi znakami jak wyrazy twarzy,

ton głosu, spojrzenia czy choćby przyjmowane odległości. To tylko niektóre z

gamy środków, poprzez które wysyłamy i odbieramy informacje takie jak

sympatia- antypatia, zainteresowanie - brak zainteresowania, partnerstwo-

dominacja- uległość. Można powiedzieć, że na poziomie niewerbalnym mamy

do czynienia przede wszystkim z komunikacją emocjonalną. Komunikowanie

werbalne jest natomiast głównym sposobem przekazywania informacji innego

rodzaju.

2. Wskazywanie postaw międzyosobowych.

Jedna z najważniejszych postaw wobec innych jest przyjacielskość-

wrogość i to jest prezentowane szczególnie wyraźnie. Głównymi sygnałami

sympatii są: 1) uśmiechanie się, 2) spoglądanie, 3) bliskość fizyczna, 4)

dotykanie, 5) pozycja ciała z otwartymi ramionami (nie na biodrach lub

założonymi) i 6) głos o podwyższonym tonie. Rytuały odzwierciedlania nieco

mącą tę sytuację, ponieważ jesteśmy socjalizowani tak, by nie ujawniać

sygnałów wrogości: w rezultacie ludzie wiedzą, kto ich lubi, natomiast znacznie

gorzej są poinformowani o tym, kto ich nie lubi. Istnieje powszechna zgoda co

do tego, by przy okazji spotkań towarzyskich nadawać możliwie wiele sygnałów

pozytywnych. Wysyłanie tych pozytywnych sygnałów społecznych jest ważną

umiejętnością społeczną, a jej brak prowadzi do osamotnienia i niekompetencji

społecznej.

Druga ważna postawą międzyosobowa jest postawa dominujący-

podporządkowany. Dominacja jest komunikowana za pośrednictwem: 1) brak

uśmiech, sroga mina; 2) pozycja ciała- w pełni wyprostowana, ręce na biodrach;

3) gesty- wskazujące na dana osobę lub jej własność; 4) dotykanie, lecz bez

możliwości bycia dotykanym; 5) spoglądanie- patrzenie podczas mówienia; 6)

głos- donośny, niski, powolny, przerywany, dużo wypowiedzi. Sygnały

dominacji albo asertywności są ważną umiejętnością społeczną, zasadniczą dla

efektywnego wypełniania wielu reguł zawodowych lub przywódczych, takich

6

jak uczenie lub przewodniczenie.

Atrakcyjność seksualna to trzecia z ważnych postaw interpersonalnych.

Jest to coś na kształt postawy przyjaznej, ale z pewnymi dodatkowymi

sygnałami.

3. Pozdrowienia i inne rytuały.

Kody niewerbalne odgrywają ważną rolę w rytuałach. Dobrze wszystkim

znanym rytuałem społecznym jest witanie się i żegnanie. Podczas przywitania w

kulturze polskiej mężczyźni podają sobie ręce (jeśli odległość pomiędzy

osobami na to pozwala), uśmiechają się do siebie oraz nawiązują kontakt

wzrokowy. Inny wariant przywitania to podniesienie ręki lub zdjęcie nakrycia

głowy (rzadziej już dziś spotykane) oraz ukłon kiedy odległość jest zbyt duża

aby podać sobie dłonie. Zachowania tego rodzaju są wysoce przewidywalne i

tym samym mające mniejsze znaczenie informacyjne służą jednak

podtrzymywaniu dobrych relacji z innymi. Inne rodzaje rytuałów to promocje,

immatrykulacje, honorowe wręczanie nagród, gdzie także obowiązują określone

normy na przykład dotyczące strojów czy sposobów zachowywania się.

4. Podtrzymywanie komunikacji werbalnej.

Gdy dwoje (lub więcej) ludzi rozmawia ze sobą, to ciągle emitują oni

nieprzerwany strumień sygnałów niewerbalnych, które są ściśle związane z

wypowiadanymi słowami. Znaczenie wypowiedzi nie zależy tylko od samej

treści słów. Jest ono (znaczenie) zależne od takich czynników jak akcent, ton

głosu, szybkość oraz płynność mówienia. Wypowiedź staje się przez to bardziej

kompletna co czyni ją bardziej (czasami mniej jak ma to miejsce w przypadku

ironii) zrozumiałą i łatwiejszą do odczytania. Poza tym podczas mówienia

ludzie gestykulują a na ich twarzach widać różne miny. Są to także informacje,

które mogą być pomocne w odczytaniu znaczenia wypowiedzi. Jest to o tyle

ważne, że większa część tych informacji jest przekazywana i odbierana

nieświadomie dlatego można uznać, że właśnie tam należy szukać

potwierdzenia lub zaprzeczenia tego, co jest przekazywane w treści słów.

7

Podczas rozmowy dwu lub więcej osób musi zostać ustalony porządek

mówienia. Trudno wyobrazić sobie rozmowę kiedy obie osoby mówią

jednocześnie. Taki porządek ustalany jest właśnie znakami niewerbalnymi

takimi jak nabieranie powietrza i otwarcie ust, aby za chwilę zabrać głos,

skinienia głową, podniesienie ręki oraz inne. Kiedy już jedna osoba zabrała głos

oczekuje ona reakcji słuchacza. Słuchacz natomiast chcąc dać do zrozumienia,

że aktywnie uczestniczy w interakcji kiwa głową kiedy zgadza się z mówiącym

lub kręci głową na znak niezgody. Tak czy inaczej przekazuje on mówiącemu

informacje zwrotne o swoim zaangażowaniu czyni to właśnie przy pomocy

kodów niewerbalnych. Wreszcie są i takie sytuacje gdzie porozumiewanie się

słowne jest wykluczone. Wystarczy przyjrzeć się (np. w telewizji) grupie

pracujących wspólnie płetwonurków, pracownikom lotniska pomagającym

pilotom parkować samolot, czy choćby pracy policjanta kierującego ruchem

ulicznym na skrzyżowaniu.

Uważam, iż sygnały niewerbalne niosą wiele ważnych informacji o

wzajemnych ustosunkowaniach rozmówców. Posługujemy się nimi zwykle

intuicyjnie, mało świadomie, słuchając i patrząc na osobę, z którą się

kontaktujemy. Małe dzieci potrafią odczytywać nastawienia emocjonalne

dorosłych nawet wtedy, gdy jeszcze dobrze nie opanowały mowy. Język ciała

jest wprawdzie mało precyzyjny, ale bardzo znaczący, prawdopodobnie dlatego,

że w znacznej mierze nie podlega świadomej kontroli. Przekazami

niewerbalnymi świadomie posługują się osoby, które były specjalnie szkolone,

aby wywoływać określone wrażenie u odbiorców, np. aktorzy, niektórzy

politycy.

Literatura

8

1. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1999

2. Komunikacja interpersonalna, Biblioteka w szkole 2002, nr 1

3. Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, red. J.

Stewart, Warszawa 2000

4. A. Wielgus, Czym jest komunikacja niewerbalna, Kultura i Edukacja

1996, nr 4

5. J. Wróblewski, Psychologia w zawodach wymagających kontaktów z

ludźmi, Warszawa 1997

9