PIJAWKA LEKARSKA

(Hirudo medicinalis)

Współcześnie uważa się, że kulę ziemską zamie-

szkuje nieco ponad 650 gatunków pijawek. W Polsce żyje

ich obecnie 27 (w 17 rzędach), lecz tylko jeden z nich

Pijawka lekarska (Hirudo medicinalis) może mieć

zastosowanie w medycynie ludzkiej. Pijawki lekarskie w

Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, znajdują się

pod ścisłą ochroną gatunkową i ich pozyskiwanie z

nielicznych już środowisk naturalnych jest prawnie

zabronione i karalne. Jedynym legalnym sposobem

zaopatrzenia się w pijawki jest ich zakup od firmy,

k tóra prowadzi ich kontrolowaną hodowlę laboratoryjną.

Na przednim końcu ciała pijawki lekarskiej znajduje się przyssawka z otworem

gębowym. Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej, w której znajdują się trzy promieniście
umieszczone szczęki.

Jama gębowa z widocznymi

Makrofotografia odsłoniętych,

trzema promienistymi szczękami

promieniście ułożonych szczęk

pijawki Hirudo medicinalis

Każda szczęka wyposażona jest w 80 – 90 maleńkich chitynowych zębów, którymi

pijawka przegryza (przepiłowuje) skórę na głębokość ok. 1,5 mm. Pozostawione przez
pijawkę ranki na skórze mają kształt trzech rozchodzących się promieni.

Zęby pijawki Hirudo medicinalis

Ślad na skórze człowieka

po ugryzieniu pijawki Hirudo medicinalis

w powiększeniu mikroskopowym

(w powiększeniu)

Pijawka lekarska jest zwierzęciem obojnaczym, jednak zapłodnienie może odbywać

naturze dojrzewa w trzecim roku życia

się tylko krzyżowo z innym osobnikiem. W

letnim. Hirudo medicinalis charakteryzuje

i rozmnaża się tylko raz w roku, w okresie

się daleko posuniętym kanibalizmem.

1

Pijawka lekarska w obecnej dobie uważana jest za żywe, miniaturowe laboratorium

farmakologiczne. Niestety, większość z produkowanych przez nią hirudozwiązków nie
została jeszcze dotychczas zidentyfikowana oraz opracowana naukowo.

WAŻNIEJSZE ZWIĄZKI PRODUKOWANE PRZEZ PIJAWKI

HIRUDYNA

to najbardziej znany produkt pijawki

Hirudo medicinalis

i jednocześnie

najlepszy z istniejących lek przeciwzakrzepowy. Hirudyna jest inhibitorem trombin.
Jej bardzo aktywne działanie uzyskiwane jest dzięki współdziałaniu z innymi
wydzielinami gruczołów ślinowych pijawki, między innymi z hementyną,
hementeryną oraz antystatyną. Każda dorosła pijawka Hirudo medicinalis zawiera w
sobie około 285 At-U hirudyny (Markwardt 1967), jednak jej ilość zależy od czasu,
jaki upłynął od ostatniego karmienia pijawki, i największą koncentrację osiąga w 150.
dniu (Zapkuvene i Sinyavichene 1976). Badania in vivo nie wykazały żadnych działań
ubocznych czystej hirudyny (Markwardt, Hauptmann, Nowak, Klesson i Walsmann
1982). U osób z niektórymi chorobami krwi hirudyna jest o wiele lepszym

antykoagulantem (w dawce 1000 At-U/na kg masy ciała przez

godzinę)

niż powszechnie używany w medycynie wielocukier heparyna

czy otrzymywana

z koniczyny dikumaryna. Dotyczy to szczególnie braku lub niskiego poziomu

antytrombiny III we krwi i powstających skrzepów śródnaczyniowych, niewydolności

nerek, wstrząsów septycznych lub różnych specyficznych przypadków dziedzicznych.

BDELINA

jest inhibitorem proteaz, takich jak trypsyna, chymotrypsyna i plazmina,

które są czynnikami stanów zapalnych i ich rozprzestrzeniania się w tkankach.

Występuje w dwóch odmianach, jako bdelina A i bdelina B. Interesujący jest fakt,

że bdelina i hirudyna mają dokładnie przeciwne działanie na proces krzepnięcia krwi.
Funkcja bdelin w pijawkach pozostaje dotychczas nieznana.

HIRUSTAZYNA

jest kolejnym zidentyfikowanym niedawno antykoagulantem

produkowanym przez Hirudo medicinalis. Należy do związków organicznych

zaliczanych do rodziny antystazyn. Jest inhibitorem sieci kalikreinowych, trypsyny,

chymotrypsyny i katepsyny G.

APYRAZA

jest potężnym fermentem, upłynniającym krew (zmniejszającym

jej

lepkość).

ANTYELASTAZA

– ogranicza działania elastaz,

enzymów, które degradują skórną

elastynę. Antyelastaza spowalnia bardzo skutecznie procesy starzenia się skóry.

LIPAZY i ESTERAZY

to substancje powodujące rozkład tłuszczów.

GILANTYNA

wyizolowana została z gruczołów ślinowych pijawki

Haementeria

ghilianii. Działa jako antykoagulant i silny lek antyprzerzutowy. Jest bardzo

aktywnym inhibitorem czynnika Xa.

EGLINA

jest silnym środkiem przeciwzapalnym (inhibitorem czynników stanów

zapalnych) oraz bardzo aktywnym antyutleniaczem. Jest potężnym inhibitorem

proteaz, takich jak elastaza i katepsin G, uwalnianych przez ludzkie różno-postaciowo-

jądrowe granulocyty, co pozwala natychmiast lokalizować urazy oraz pooperacyjne

stany zapalne i skutecznie je blokować. Egliny rozkładają także chymotrypsynę i

subtylizynę – proteazy produkowane przez bakterię Bacillus subtilis. W badaniach

wykazano ich skuteczność w leczeniu niektórych tików nerwowych

oraz wrzodów śródbłonka jelit i nieswoistego rozkładu białek związanych
z posocznicą (Von Bary 1979; Seemüller 1979).

HEMENTYNA

jest fibrynogenolitycznym enzymem,

zdolnym zapobiegać krzepnięciu

krwi oraz rozkładać (inkoagulować) utworzone już zakrzepy. Produkowana jest w

dużych ilościach przez oba gruczoły ślinowe pijawki

2

Haementeria ghiliani. Z obu gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii

można wyekstrahować do 4,5 mg białka, z którego 2,8% to hementyna. Jedna pijawka

awiera hementynę zdolną inkoagulować do 300 ml krwi.

z

Nie ustalono dotychczas w sposób jednoznaczny, czy Hirudo medicinalis

akże produkuje istotne ilości hementyny.

t

DESTABILAZA

jest fermentem charakteryzującym się silnym działaniem

przeciwagregacyjnym, powodującym rozkładanie zakrzepłej krwi, co otwiera nowe
drogi i możliwości dla hirudoterapii. Destabilaza zawiera także unikalną substancję
niskocząsteczkową PROSTAGLANDYNĘ (podobną do PROSTACYCLINY).
Utrzymuje ona w dobrym stanie (regeneruje) naczynia krwionośne, przewód
pokarmowy oraz reguluje poziom cukru we krwi. Najbardziej tajemnicza w działaniu
prostaglandyny jest „samoregulacja” ciśnienia krwi. Jeśli jest ono za niskie – zostaje
podwyższone, jeśli natomiast jest zbyt wysokie – zostaje automatycznie obniżone do
stanu optymalnego. Nie jest jeszcze w sposób ostateczny wyjaśniony mechanizm tego

ziałania i jest on przedmiotem usilnych dociekań naukowych.

d

HIALURONIDAZA

jest substancją o podwójnym działaniu. Jest silnym

antybiotykiem

oraz czynnikiem umożliwiającym szybkie przenikanie przez błony

komórkowe sąsiadujących ze sobą komórek i tkanek ciała. Świadomość istnienia
substancji o takim działaniu miał Heidenhain już w 1891 roku, ale dopiero późniejszy
laureat Nagrody Nobla Claude (1937, 1940) przyjrzał się bliżej temu zjawisku i odkrył
silne działanie rozszerzające i rozpulchniające wyciągów z pijawek na tkanki ciała i
skórę. Ciekawą właściwością tego enzymu jest rozpuszczanie związków
wielocukrowych tworzących ścianki przetrwalników wielu mikroorganizmów. W
doświadczeniach swych Hist z powodzeniem leczył hialuronidazą zakażenia otrzewnej
u myszy i świnek morskich, natomiast Bagdasarova już w 1969 roku skutecznie

eczyła nią jaskrę u ludzi.

l

SUBSTANCJE ZNIECZULAJĄCE

–

nie

zidentyfikowane bliżej

silne czynniki

przeciwbólowe. Przypuszcza się, że działanie przeciwbólowe tych substancji wynika z

użej atrakcyjności dla ludzkiego mózgu NEUROPEPTYDÓW produkowanych

d

przez pijawkę. Neuropeptydy te zawierają ENDORFINY, znane powszechnie jako

HORMONY SZCZĘŚCIA. Poza efektami przeciwbólowymi endorfiny te powodują

likwidację uczucia niepokoju i euforii oraz uspokojenie, usuwają psychiczne oraz

fizyczne uzależnienia, likwidują złe samopoczucie, nudności, depresję i inne

ymptomy obserwowane u osób uzależnionych od narkotyków

s

i alkoholu.

SUBSTANCJA ROZSZERZAJĄCA NACZYNIA KRWIONOŚNE

–

bardzo

podobny do histaminy, bliżej nie zidentyfikowany jeszcze związek organiczny. Fakt

rozszerzania naczyń krwionośnych pod wpływem wydzieliny gruczołów ślinowych

ijawki Hirudo medicinalis jako pierwszy wyjaśnił i opisał w 1939 roku Lindemann.

p

Było to potwierdzeniem wcześniejszych obserwacji (Magnus 1928), że wokół miejsca
ugryzienia przez pijawkę następuje powiększanie się naczyń włosowatych.

NEUROTRANSMITERY

– związki biochemiczne regulujące przepływy impulsów

elektrycznych w komórkach nerwowych. Należą do nich dopanina, serotonina,
acetylocholina oraz enkepfalina. Mają one duży wpływ na ograniczenia w odczuwaniu
bólu oraz zmiany w zachowaniu polegające na uwolnieniu od niepokoju bądź depresji,

ywoływaniu snu, a także potężnych emocjonalnych i czuciowych doświadczeń,

w

ale bez behawioralnego pobudzenia, psychozy lub obłędu, powodowanego

rzez narkotyki typu LSD czy amfetaminę.

p

SUBSTANCJE ANTYNOWOTWOROWE

.

W doświadczeniach

naukowych

prowadzonych na myszach z wszczepionym laboratoryjnie nowotworem mięsaka

3

T 241 uzyskano wstrzymanie rozwoju guzów nowotworowych, a także ich cofanie się
po zastosowaniu ekstraktu z gruczołów ślinowych pijawek Dotychczas nie została
rozpoznana substancja lub substancje o tych niezwykle ciekawych właściwościach.
Fotografie z przeprowadzonego doświadczenia przedstawiono poniżej:

Surowy wyciąg z gruczołów ślinowych pijawki amazońskiej Haementeria ghilianii likwiduje guzy

nowotworowe płuc. (Doświadczenia prowadzone przez dr G. Gasic z Pensylwanii w 1983 roku).

R

ząd górny zdjęć to kontrola. Płuco i śródpiersie myszy z wszczepionymi komórkami nowotworowymi

(5 x 10

4

) mięsaka T 241. Rząd dolny pokazuje to samo po trzytygodniowym traktowaniu

zaatakowanych guzami nowotworowymi płuc surowym wyciągiem z gruczołów ślinowych pijawki

Haementeria ghilianii

. Pokazana skala = 1 cm.

ANTYBIOTYK CHLOROMYCETYNA

–

wykazuje

bardzo silne działanie

przeciwbakteryjne. Produkowany jest on przez żyjącą w symbiozie z pijawką lekarską
specyficzną bakterię. Dotychczas uważano, że bakteria ta to Aeromonas hydrophila
Pod tą nazwą jest ona jeszcze opisywana w literaturze oraz w wielu nawet
współczesnych publikacjach. Po zastosowaniu najnowszych szczegółowych badań
genetycznych wykazano, że mikroorganizm ten to bakteria Aeromonas veronii biotyp
sobria. Taką samą bakterię znaleziono w przewodzie pokarmowym żywiących się
krwią nietoperzy wampirów Desmodus rotundus, zamieszkujących Amerykę
Południową. Antybiotyk chloromycetyna okazał się bardzo skuteczny przy leczeniu
wrzodów (Catterina 1897; Mühling 1899; Weiler 1949), powracającej gorączki
(Weiler 1949), tężca, zapalenia opon mózgowych, zakażenia bakterią streptococcal
(Steffenhagen i Andrejew 1911; Hirst 1941; Weiler 1949 i inni), różycy świń,
tularaemii (Weiler 1949) oraz przeciw zakażeniom Staphylococcus aureus (Weiler
1949). Kultura bakteryjna Aeromonas veronii biotyp sobria in vitro zabija prątki
gruźlicy (Schweizer 1936), likwiduje dyzenterię oraz chroni przed błonicą i innymi
chorobami (Busing 1953)

ZASTOSOWANIE PIJAWEK

Pijawka nie stanowi panaceum na wszystkie choroby, ale skutecznie leczy:

choroby i bóle serca, nadciśnienie, niedociśnienie, choroby płuc i oskrzeli, choroby przewodu
pokarmowego, choroby wątroby, wrzody żołądka i dwunastnicy, wysoki cholesterol, alergie,
choroby skóry, żylaki, zakrzepowe zapalenie żył, chorobę niedokrwienną, trudno gojące się
rany, hemoroidy, choroby kobiece, bezpłodność, rwę kulszową, zapalenie korzonków
nerwowych, bóle stawów, obrzęki powypadkowe, krwiaki i zakrzepy, choroby nerek,
prostatę, impotencję, choroby kręgosłupa (bóle), agresję, histerię, nerwice, depresję, niektóre
nowotwory, procesy starzenia. W 1996 roku potwierdzono badaniami naukowymi korzystne
działanie hirudozwiązków (surowych ekstraktów z pijawek) na stymulację wzrostu komórek
nerwowych (neuronów). W związku z tym faktem duże nadzieje wiąże się z możliwością

4

leczenia poporodowych porażeń mózgowych u dzieci oraz choroby Parkinsona i Alzheimera

(uzyskano już pierwsze pozytywne wyniki). Ostatnio prowadzi się także z powodzeniem

leczenie cellulitisu przy pomocy pijawki lekarskiej, uzyskano też pomyślne wyniki w

erapiach związanych z bezoperacyjnym powiększaniem penisa u mężczyzn. Sposoby obu

t

tych terapii chronione są patentowymi świadectwami ochronnymi. Pijawki są bardzo

często wykorzystywane przy replantacjach kończyn, palców, skóry, piersi, uszu,
przy kuracjach odmładzających itp.

PRZECIWWSKAZANIA DO STOSOWANIA PIJAWEK

Bezwzględnie pamiętać należy, że:

1. Nigdy nie stawiamy pijawek kobietom w ciąży. Zawarte w wydzielinie

gruczołów ślinowych pijawek hirudozwiązki mogą wpływać na przebieg

rozwijającej się ciąży, a w skrajnych przypadkach powodować poronienia.

2. Nie przystawiamy pijawek ludziom chorym na hemofilię, wykazującym

symptomy skrajnego wyniszczenia organizmu, a także będącym
pod wpływem alkoholu lub narkotyków.

3. Nigdy nie przystawiamy pijawek pacjentom będącym w trakcie leczenia

farmakologicznego z wykorzystaniem antykoagulantów. Zabieg

hirudoterapii w takim przypadku może być przeprowadzony dopiero po

przerwie trwającej przynajmniej tydzień. W przeciwnym razie
krwawienie z ranki, gdzie przyssana była pijawka, może trwać bardzo

długo (nawet do 48 godzin).

4. Należy zachować szczególną ostrożność w przypadkach, gdy ciśnienie krwi

wynosi 60/80 lub nieco mniej. Po seansie hirudoterapii prawie zawsze u

pacjentów występują zawroty głowy i osłabienie ogólne.

5. Nie przeprowadzamy zabiegu hirudoterapii przy silnej anemii.

6. Bardzo ostrożnie przeprowadzamy sesje hirudoterapeutyczne alergikom,

gdyż mogą oni być uczuleni także na hirudozwiązki. U takich pacjentów

przy pierwszym seansie przystawiamy maksymalnie 4 pijawki.

7. Z założenia nie leczymy pijawkami dzieci poniżej 10. roku życia. Wyjątek

stanowić mogą tylko przypadki bardzo szczególne oraz replantacje.

POZYSKIWANIE PIJAWEK

Znaczna ilość oferowanych do sprzedaży pijawek lekarskich pochodzi z nielegalnych

połowów ze środowiska naturalnego. Odżywianie się tych pijawek krwią przypadkowo
napotykanych żywicieli (w tym krwią ptaków migrujących z krajów tropikalnych), często
chorych lub będących nosicielami groźnych chorób (np. grypy ptasiej), stanowi bardzo
poważne źródło zakażeń chorobami wirusowymi, bakteryjnymi, pasożytniczymi oraz
pochodzenia odzwierzęcego (choroba szalonych krów). Mogą one być także przyczyną wielu
ciężkich zatruć chemicznych. Część znajdujących się w obrocie na terenie Polski pijawek
lekarskich przywożona jest ze wschodu, gdzie do ich karmienia wykorzystywana jest świeża
krew bydlęca. Stanowi to ogromne zagrożenie obecnością w nich prionów (specyficznych
substancji białkowych), powodujących BSM (chorobę szalonych krów). Należy także
pamiętać, że w różnych otwartych zbiornikach wodnych żyje wiele mikroorganizmów, w tym
także chorobotwórczych. Mogą one zakażać ciało pijawki i być przenoszone do krwi
przyszłych żywicieli (pacjentów), powodując takie choroby jak: zapalenia tkanki łącznej,
zakażenia oczu, artretyzm, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie otrzewnej, zapalenie opon
mózgowych, posocznicę i wiele innych, równie niebezpiecznych schorzeń.

5

Do hirudoterapii nadają się wyłącznie pijawki hodowane w izolowanych

warunkach laboratoryjnych, bez najmniejszego kontaktu z otoczeniem zewnętrznym

oraz żywione w sposób kontrolowany. Są one wprawdzie droższe, ale zapewniają pełne

bezpieczeństwo leczonym nimi ludziom. W Polsce jedynym hodowcą takich pijawek jest

irma BIO-GEN z Namysłowa.

f

Tych samych pijawek może używać wyłącznie jedna osoba (terapia indywidualna), ze

względu na możliwość przenoszenia chorób. Pijawek powinno się używać do terapii tylko

jeden raz, a po ich wykorzystaniu należy je poddać procesowi uśmiercenia w 7 – 40 %

alkoholu, a następnie utylizacji (spaleniu) przez wyspecjalizowany zakład utylizacyjny.

Pijawki laboratoryjne dostarczane są w szklanych pojemnikach lub torebkach

foliowych wypełnionych medium, którym w zależności od temperatury i czasu trwania

przesyłki może być woda, hydrożel, torf, perlit lub specjalne ścinki pianki poliuretanowej.

Bez względu jednak na rodzaj medium, w jakim dostarczono pijawki lekarskie, najlepiej jest

e po odbiorze przesyłki przechowywać w wodzie lub w dostarczonych wraz z nimi perełkach

j

bezbarwnego hydrożelu.

Wodę należy często wymieniać, nie dopuszczając, aby była brudna. W przypadku

gdy woda zawiera duże ilości chloru (szkodliwy dla pijawki lekarskiej), wodę

taką przed wpuszczeniem do niej pijawek należy zagotować, następnie powinna ona zostać
ostudzona do temperatury poniżej 20

o

C i wykorzystana dopiero po „odstaniu”.

Aby mieć pewność, że woda, w której przechowujemy pijawki, nie będzie zawierała

związków dla nich szkodliwych, najlepiej jest dodać do niej preparat „detoksykujący” wodę,

od nazwą HIRUDOMEDIUM. Dopasowuje on skład wody do wymagań pijawki lekarskiej.

p

Preparat ten można zamówić przy zamawianiu laboratoryjnych pijawek lekarskich

Dostarczony wraz z pijawkami szklany pojemnik dystrybucyjny składa się

z pojemnika właściwego oraz bańki szklanej, zatkanej od

spodu plastikową uszczelką

z miniaturowym otworkiem o średnicy 1 milimetra.

Zakupione pijawki należy przechowywać w pojemniku szklanym, wypełnionym do

wysokości 2/3 wodą i zabezpieczonym (zatkanym) zdjętą z bańki szklanej uszczelką

plastikową z otworkiem. Bańka służy tylko do celów transportowych oraz do przystawiania

pijawek w ściśle określone miejsce ciała pacjenta, uniemożliwiając pijawce swobodne

rzemieszczanie się po skórze.

p

Jeśli przechowujemy pijawki w dostarczonym hydrożelu, to co 3 – 4 dni należy

przepłukać go wodą w celu usunięcia „śluzowatych wylinek”. Pijawki w hydrożelu mogą być
bezpiecznie przechowywane przez okres około 1 miesiąca.

6

PROCES STAWIANIA PIJAWEK

Sam proces stawiania pijawek nie jest zabiegiem zbyt skomplikowanym, pod

warunkiem, że jest wykonywany przez osobę zaznajomioną teoretycznie i praktycznie z

asadami hirudoterapii.

z

Według tradycyjnych zasad leczenia pijawkami w całym kompleksowym procesie

hirudoterapeutycznym należy zastosować tyle pijawek, aby na 1 kg masy ciała chorego

rzypadała jedna pijawka.

p

Współcześnie uważa się, że do ilości tych należy podchodzić z dużą rezerwą (w

rzeczywistości wystarcza o wiele mniej pijawek) i w ogólnym zapotrzebowaniu na pijawki

należy brać pod uwagę płeć, wiek, rodzaj schorzenia i jego zaawansowanie, okres trwania

choroby, temperament pacjenta, budowę jego ciała, psychiczne nast awienie do terapii

ijawkowej, a nawet tak pozornie odległe czynniki jak pora roku, warunki pogodowe itp.

p

W jednym seansie terapeutycznym przystawia się jednorazowo od 2 do 9 pijawek

(bardzo rzadko 10 lub 20 szt.), w 3 - do 5 - dniowych odstępach czasu. J eden seans
terapeutyczny trwa od 45 do 90 minut (przeciętnie 75 minut) i zależy głównie od płci, wieku
oraz miejsca postawienia pijawek. Jeśli jest to uzasadnione rodzajem schorzenia oraz jego
ciężkością, a przede wszystkim postępami w przebiegu leczenia, to za jakiś czas (3 do 6
miesięcy) sesję terapeutyczną powtarza się ponownie, ustalając dla danego pacjenta i każdej
kolejnej sesji niezbędną ilość przystawianych pijawek, czas przerw międzysesyjnych oraz
długość trwania każdej sesji. W indywidualnych bądź skrajnych przypadkach prowadzenie
hirudoterapii może różnić się w sposób diametralny od podanych powyżej zasad ogólnych.
Zawsze jednak, bez względu na zastosowaną technologię obowiązują następujące zasady:

Przed i po seansie hirudoterapii należy zmierzyć pacjentowi ciśnienie krwi. Zdarza się

bowiem, szczególnie po pierwszym seansie hirudoterapii, że u pacjentów występują

lekkie zawroty głowy, osłabienie i obniżone ciśnienie krwi. Nie są to symptomy

groźne. Jest to po prostu jeden ze sposobów reakcji organizmu na pierwszy seans

hirudoterapii. Prawie zawsze po drugim i następnym seansie u pacjentów następuje

duży przypływ sił fizycznych i psychicznych.

Zawsze należy przestrzegać zasad aseptyki. Stosowane podczas zabiegu opatrunki
muszą być sterylne. Przed seansem hirudoterapii koniecznie trzeba wymyć ręce
mydłem dziecięcym lub szarym. Pracować w gumowych chirurgicznych rękawiczkach
ochronnych. Uniemożliwiają one pijawce przyczepienie się do ręki osoby
przystawiającej, a w przypadku wykonywania zabiegu – osobie obcej, zapobiega to
ewentualnym kontaktom z krwią pacjenta. Po zabiegu absolutnie nie należy rękoma
dotykać pozostawionej przez pijawkę ranki. Nie można jej także rozdrapywać
bezpośrednio ani też drapać skóry w odległości 5 – 7 cm wokół ranki.

W czasie pierwszej doby po seansie hirudoterapii nie należy ranki moczyć wodą,

trzeba też uważać, aby nie była ona zmoczona wilgocią pochodzącą z potu. Pełną

kąpiel można brać dopiero na trzeci dzień. Po kąpieli rankę należy zabezpieczyć

niewielkim opatrunkiem.

Pijawki należy przystawiać po zakończeniu przez pacjenta pracy, wieczorem

przed

snem, a najlepiej w dni wolne od pracy. Przez okres 2 – 3 dni po seansie

hirudoterapii

nie należy uprawiać intensywnych ćwiczeń fizycznych.

Dobę przed zabiegiem hirudoterapii i dzień po seansie pacjent nie powinien spożywać

alkoholu, pić kawy ani mocnej herbaty. Używki te mogą powodować dodatkowe

rozszerzanie naczyń krwionośnych, co w skojarzeniu z zabiegiem hirudoterapii

7

może okazać się szkodliwe. Jest to szczególnie istotne u osób z niskim ciśnieniem

krwi. Można natomiast bezpośrednio po seansie wypić lampkę czerwonego wina.

Jeśli hirudoterapeutą jest kobieta, nie powinna ona

zbliżać się do pijawek

ani przeprowadzać seansów

hirudoterapeutycznych

podczas występującego

u niej okresu menstruacyjnego. To samo dotyczy kobiet, które same sobie chcą w

tym czasie przystawiać pijawki.

Nigdy nie przeprowadzajcie eksperymentów, których celem jest łamanie i chęć

zmiany ustalonych w hirudoterapii norm i zasad. Zawsze odbije się to

niekorzystnie na pacjencie, bez względu na to, czy będziemy nim my sami czy osoba

obca. Na przykład: gdy na seans hirudoterapii zgłasza się kobieta ciężarna, u której w
trakcie ciąży wystąpiły hemoroidy, bardzo łatwo poddające się terapii pijawkowej,

musimy stanowczo odmówić. Istnieje bowiem absolutny zakaz stosowania pijawek u

kobiet ciężarnych i w przypadku jego złamania zawsze spowoduje to groźne
następstwa.

Pijawki należy przystawiać tylko w miejsca właściwe dla wybranego rodzaju terapii,

uważając jednak, by nie spowodować powikłań wynikających z możliwości:

1. wejścia pijawki w naturalne otwory ciała pacjenta, takie jak: oczy, nos, usta, uszy,

odbyt, pochwa. Przyjąć tutaj należy zasadę, że jeśli sytuacja taka jest z jakichś

powodów możliwa, to na pewno będzie ona chciała przydarzyć się właśnie nam i

teraz;

2. spowodowania uszkodzenia nerwów lub krwotoków żylnych bądź tętniczych;

3. spowodowania zakażeń lub zatruć przez pijawki pochodzące z nieznanego

i nielegalnego źródła;

4. pozostawienia przez pijawki blizn w miejscach widocznych i

wpływających

na atrakcyjność osoby (szczególnie kobiet) lub możliwość dalszego wykonywania

przez nią zawodu (aktorki, modelki itp.). Należy pamiętać, że u niektórych ludzi

niewielka blizna po ugryzieniu pijawki pozostaje bardzo długo.

TECHNOLOGIE HIRUDOTERAPEUTYCZNE

Współczesna hirudoterapia wykorzystuje ponad 20 technologii (sposobów), w oparciu

o które prowadzi się seanse lecznicze z wykorzystaniem pijawek lekarskich. Istnieje także
wiele sposobów umożliwiających lokalizację miejsc przystawiania pijawek przy różnych
rodzajach schorzeń i dysfunkcji organizmu. W dużej mierze zależą one od fizjologicznego
sposobu, w jaki pijawki mają najskuteczniej oddziaływać na organizm chorego przy leczeniu

ego akurat, ściśle określonego schorzenia. Mogą to być:

t

Technologia leczenia miejscowego – przy której wykorzystuje się silne działanie
produkowanej przez pijawkę bliżej nie określonej jeszcze substancji rozszerzającej
naczynia krwionośne i komórki oraz hialuronidazy, zwiększającej bardzo znacznie
przenikanie przez błony sąsiadujących ze sobą komórek i tkanek ciała ważnych
biologicznie pozostałych związków produkowanych przez gruczoły ślinowe pijawki, a
także stosowanych miejscowo środków leczniczych. Zasięg oddziaływania
miejscowego ma oczywiście ograniczone rozmiary i rozciąga się na obszar około 2,5 –
3 cm wokół miejsca przystawienia pijawki lekarskiej.

Hirudokompleksoterapia – technologia leczenia kompleksowego, obejmująca

najbardziej efektywne terapeutycznie, a zarazem bezpieczne obszary ciała,
wykorzystywane przy różnych technologiach hirudoterapeutycznych. Metoda ta jest
swoistym kanonem w leczeniu większości chorób przy pomocy pijawek lekarskich.
Doskonale nadaje się także do terapii profilaktycznych i uważana jest obecnie

8

w świecie za najbardziej ekskluzywną oraz skuteczną technologię hirudo-

terapeutyczną.

Hirudohemoterapia – oddziaływanie poprzez system krwionośny człowieka.

Technologia ta, wykorzystując odpowiednio usytuowane punkty oraz strefy na ciele

człowieka, pozwala na szybkie wprowadzenie do krwiobiegu osoby poddającej się

terapii niezbędnej ilości hirudozwiązków, które zaczną leczniczo oddziaływać na

głęboko usytuowane, odpowiednie dla określonego schorzenia, organy wewnętrzne

organizmu.

Hirudoenergoterapia – oddziaływanie na system energetyczny człowieka poprzez

rozmieszczone na ciele centra energetyczne. Tą metodą można korygować zaburzenia

w gospodarce energetycznej ciała ludzkiego, zanim spowodują one widoczne objawy

fizyczne i ujawnią się w postaci konkretnej jednostki chorobowej.

Hirudorefleksoterapia – oddziaływanie na biologicznie aktywne (refleksyjne) punkty

na ciele człowieka, te same, które wykorzystywane są w akupunkturze. Przy metodzie

tej, w zależności od schorzenia, oddziałuje się pijawkami na 2 – 3 punkty usytuowane

na jednym z 12 głównych meridianów.

Hirudoneuroterapia – oddziaływanie na system nerwowy pacjenta. Metoda
ta, wymagająca bardzo szczegółowej wiedzy o układzie nerwowym, wykorzystuje
możliwość oddziaływania (drażnienia) hirudozwiązkami produkowanymi
przez pijawki na odpowiednie drogi lub włókna nerwowe, unerwiające interesujące

nas z punktu widzenia terapeutycznego organy wewnętrzne lub poszczególne obszary

ciała. Duże znaczenie ma tu możliwość oddziaływania na odpowiednie obszary

okołokręgowe, skąd wychodzą prawie wszystkie ważne szlaki nerwowe.
W technologii tej wykorzystywane są także strefy Haeda.

Hirudoimmunoterapia – oddziaływanie bezpośrednie na układ limfatyczny człowieka.

Wykorzystuje się tu możliwość stymulacji silnej odpowiedzi immunologicznej na

bodźce oraz „oczyszczania” organizmu z czynników chorobotwórczych.

Hirudoautohemoimmunoterapia – świadome, kontrolowane zakażanie pacjenta

żyjącym w symbiozie z pijawką mikroorganizmem Aeromonas veronii biotyp sobria

oraz prowokowanie okresowego bardzo wysokiego, dochodzącego aż do 40 – 41

o

C

wzrostu temperatury ciała pacjenta. Metoda ta stosowana musi być z wielką rozwagą i

pod kontrolą lekarzy medycyny. Obecnie coraz częściej wykorzystywana jest ona przy

leczeniu bardzo zaawansowanych i w praktyce bez pozytywnych rokowań chorób

nowotworowych.

Kąpiele energostymulujące – w których wykorzystuje się 10 do 15 wysuszonych

oraz sproszkowanych pijawek lekarskich, dodawanych do wanny podczas kąpieli
w wodzie o temperaturze 38 – 40

o

C.

Hirudourynoterapia – technologia wykorzystująca wodę, w której przetrzymywane

były przez 5 do 10 dni czyste i zdrowe pijawki lekarskie, do moczenia lub okładów

chorych miejsc na ciele człowieka.

Hirudoterapie hybrydowe – w których stosuje się maści i kremy zawierające dodatki

wyciągów z pijawek lekarskich; pijawki lekarskie łącznie z terapią bańkową,

fitoterapią, apiterapią, larwoterapią i innymi przyrodoleczniczymi metodami leczenia.

Zastosowanie odpowiedniej technologii hirudoterapeutycznej zależy także od wzglę-

dów czysto praktycznych, a mianowicie możliwości przystawienia konkretnemu pacjentowi
pijawki w ściśle określone miejsce na jego ciele. Zdarza się bowiem, że to miejsce nie jest
dostępne. Jednak dzięki wielości opracowanych technologii oraz możliwości ich wzajemnego
przenikania się zawsze możemy dostosować sposób leczenia do indywi-

9

dualnych potrzeb, a nawet wymagań pacjenta, zapewniając mu jednocześnie

ajbardziej efektywne, optymalne efekty zastosowanej terapii.

n

Stosowanie niektórych technologii hirudoterapeutycznych jest niestety, bardzo

skomplikowane i wymaga dużej wiedzy medycznej, znajomości zasad akupunktury, anatomii

człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem układu krwionośnego, limfatycznego oraz

nerwowego (w szczegółach), i nie może być praktykowane w warunkach amatorskich lub

omowych. Technologia leczenia miejscowego, technologia leczenia kompleksowego

d

(hirudokompleksoterapia) czy hirudoenergoterapia są natomiast w miarę proste i można je
stosować nawet samemu, po bardzo uważnym zapoznaniu się z książką dr inż. Zygmunta
Dynowskiego „Podstawy Hirudoterapii. Jak się leczyć przy pomocy pijawek lekarskich”
w której każda z prezentowanych technologii dokumentowana jest możliwie prostym opisem
oraz odpowiednimi rysunkami, umożliwiającymi zlokalizowanie obszaru, na który należy
przystawić pijawki, a także zrozumienie, dlaczego wskazany obszar jest ważny z punktu
widzenia leczniczego oraz jakimi drogami w danym przypadku przebiegać będzie proces

zdrawiania.

u

Poniżej przedstawiono fragment książki dr. inż. Zygmunta Dynowskiego Podstawy

Hirudoterapii.

Jak się leczyć przy pomocy

pijawek lekarskich, opisujący jedną

z technologii hirudoterapeutycznych, a mianowicie technologię leczenia miejscowego.

zakładająca,

Jej głównym założeniem jest prosta – intuicyjnie zrozumiała filozofia,

żylak,

że pijawki przykładać należy na miejsce, które boli, gdzie zlokalizowany jest uraz,

martwica itp., czyli coś, na co powinniśmy w sposób bezpośredni oddziaływać pijawką

lekarską.

Jeśli boli nas kolano, pijawki przystawiamy na bolące kolano,

jak to przedstawiono na zdjęciu. Odmianą tej technologii jest, stosowana

często w świecie przez lekarzy medycyny zajmujących się jednocześnie

hirudoterapią (posiadających specjalizację hirudoterapeuty), metoda

przystawiania pijawek na obszar tego organu, na który należałoby

oddziaływać także w procesie leczenia konwencjo-

nalnego (noga, serce wątroba itp.), bez względu

na obszar umiejscowienia bólu. Dobór ilości pijawek

Koło

o średnicy

przy hirudoterapii miejscowej

zależy

od rozległości

obszaru, który zamierzamy leczyć, pamiętając że

5 d o 6 cm

skuteczne miejscowe działanie pijawki to 2,5 – 3 cm wokół jej miejsca

żerowania, czyli jest to koło o średnicy 5 do 6 cm.

Posiłkując się przedstawionym powyżej przykładem przyłożenia

czterech pijawek medycznych na obszar kolana, możemy łatwo ustalić, że
zastosowana procedura ściśle odpowiada tym warunkom. Pola
poszczególnych kół uzupełniają się wzajemnie, zapewniając dobre
nasycenie leczonego obszaru hirudozwiązkami, wprowadzanymi przez

10

pijawki podczas procesu leczniczego. Podobnie postępujemy przy leczeniu miejscowym

innych chorób, co wyjaśniają kolejne grafiki.

Niebieskie punkty w środku poszczególnych okręgów na

grafice po prawej stronie symbolizują pijawkę przystawioną w

tzw. szachownicę wzdłuż przebiegu części „chorej” żyły

odpiszczelowej v. saphena magna. Pijawki przystawiono

w sposób zapewniający ciągłość dopływu hirudozwiązków na

objęty kuracją obszar, a jednocześnie bezpieczny,

uniemożliwiający ewentualne uszkodzenie tego naczynia przez

zęby żerującej pijawki lekarskiej.

Pokazanie „obłożenia” pijawkami lekarskimi

obszarów ciała przy przykładowo wybranych kilku chorobach.

Łuszczyca

Grzybica odzwierzęca

Plamica

Przy realizacji technologii leczenia miejscowego należy przestrzegać

szystkich przeciwwskazań związanych z hirudoterapią.

w

Jeżeli miejsce, na które mają być przyłożone pijawki , jest silnie owłosione, należy je

uprzednio ogolić, a następnie odgraniczyć od innych części skóry odpowiednimi zasłonkami

(gazą, wacikami), aby uniemożliwić przypadkowe przyssanie się pijawki w mi ejsce inne niż

zalecone. Kiedy pijawka przyssie się do skóry, bańkę ze znajdującymi się w niej pozostałymi

pijawkami przesuwamy na następny obszar skóry, a po przystawieniu ich w odpowiedniej

lości bańkę odkładamy.

i

Jeśli pijawka nie chce się przyssać do określonego miejsca, sprawdźmy, czy nie

zachodzi okoliczność opisana w rozdziale „Przyczyny powodujące brak aktywności pijawek”,
i wyeliminujmy opisane tam potencjalne przycz yny takiego jej zachowania się. Jeśli mimo to
mamy trudności z przystawieniem pijawki w określone miejsce, możemy posmarować je
mlekiem albo 5 – 20 procentowym roztworem glukozy lub miodu, a w skrajnym przypadku
możemy sterylną igłą lub automatycznym nakłuwaczem delikatnie przebić skórę w

ożądanym miejscu tak, aby wypłynęła z niego mikroskopijna kropelka krwi.

p

Przystawiona w to miejsce pijawka powinna natychmiast zacząć ssać. W podobny

sposób przystawiamy kolejne pijawki.

11

Po odpadnięciu pijawki lub świadomym przerwaniu ssania, przez 1- sekundowe

dotknięcie przyssawki ustnej pijawki paskiem bibuły nasączonym alkoholem lub roztworem
octu winnego (nie należy ich usuwać siłą, aby nie uszkodzić pijawki lub aby w miejscu
przyssania nie pozostały fragmenty szczęk lub zębów pijawki), na rankę należy nałożyć
sterylny, dość gruby opatrunek, pamiętając, że może ona krwawić jeszcze nawet przez 12
godzin (średnio przez około 3 do 5 godzin). Możemy też przed założeniem opatrunku ranki
potraktować jodyną (nie będzie piekło, gdyż te obszary ciała są skutecznie znieczulone przez

ijawki).

p

Jeśli z ranek przestanie sączyć się krew, należy zdjąć pierwotny opatrunek

prowizoryczny i zostawić to miejsce otwarte, nie nakładając więcej opatrunków, lub założyć
delikatny, sterylny opatrunek, chroniący przed możliwością bezpośredniego dotykania ranek i
rozdrapywania ich. Należy pamiętać, że wokół miejsc ugryzienia pijawek mogą się pojawić
zaczerwienienia, mogą być obrzęki oraz uporczywe swędzenie. W takich przypadkach należy
delikatnie przetrzeć miejsca zaczerwienienia wokół ranek środkiem antyhistami-nowym, np.
żelem Fenistyl lub innym podobnego typu. W ciągu dwóch do trzech dni objawy te zaczną

nikać i rozpocznie się proces naturalnego gojenia się ranek.

z

W związku z faktem, że pijawka lekarska zawsze żyje w symbiozie z bakterią

Aeromonas veronii biotyp sobria, może ona u ludzi z osłabionym systemem odpornościowym

(około 10% populacji według naukowych badań amerykańskich) spowodować miejscowe

akażenia skóry wokół i w pobliżu miejsca żerowania. Towarzyszy im zawsze silny świąd

z
oraz wysoka, bo dochodzącą do 40

o

C temperatura ciała. W takich przypadkach bardzo

skuteczna jest kuracja antybiotykowa. Aeromonas veronii oraz Aeromonas veronii biotyp
sobria są wrażliwe na wszystkie antybiotyki, za wyjątkiem

amoksycyliny, ampicyliny oraz

efazoliny.

c

Aby zmniejszyć do minimum ryzyko zakażenia pacjentów podczas zabiegów

hirudoterapii mikroorganizmami mogącymi znajdować się na powierzchni ciała pijawek lub
na ich hitynowych zębach (mogą się tam dostać z wody w której przetrzymujemy pijawki lub
z powietrza) należy ją poddać procesowi sterylizacji w preparacie HIRUDOSTERYL.
Można go zakupić wraz z pijawkami medycznymi. Pijawkę lekarską sterylizuje się, w tym
preparacie, przetrzymując ją przez 15 minut w rozworze zawierającym 1 jego tabletkę
rozpuszczoną w 1,5 litra wody. Składniki preparatu nie uszkadzają pijawki, natomiast działają

amująco na kluczowe reakcje enzymatyczne w komórkach bakterii, wirusów i grzybów

h

oraz powodują denaturację ich białek, a tym samym wywołują silny

efekt biobójczy

w

stosunku do mikroorganizmów, jakie mogą znajdować się na ciele pijawki,

w jej przyssawce, jamie gębowej oraz na jej uzbrojonych w zęby szczękach. Tak sporządzony
roztwór zachowuje swoje właściwości sterylizujące przez 30 minut, po czym ulega procesowi
naturalnej biodegradacji.

12

TECHNOLOGIA LECZENIA MIEJSCOWEGO

SCHEMAT HIRUDOTERAPII WYBRANYCH CHORÓB

SCHEMAT LECZENIA MIEJSCOWEGO

Choroba

Odstępy

Ilość

Miejsce

Ilość seansów

między

pijawek

przystawienia

seansami

na seans

Choroba wieńcowa

Zawał mięśnia sercowego

Pozawałowe stwardnienie

mięśnia sercowego

Aktywny reumatyzm

3 do 6

(z wadami serca)

w zależności

Na okolice serca

od wieku

6 do 10

Niewydolność sercowo-

2 – 3 dni

(z przodu, z boku

(im osoba starsza,

sztuk

naczyniowa

oraz z tyłu)

tym więcej

Choroba niedokrwienna

seansów)

serca

Dwudzielna wada serca

Stwardnienie płuc

Zapalenie otrzewnej

Bezpośrednio nad żyłą

z zakrzepem (unikając

Zakrzepowe zapalenie żył

odcinków z cienką skórą

3 do 5

i prześwitującymi sinymi

żyłkami) lub wzdłuż

w zależności

5 do 10

naczynia krwionośnego,

od

5 – 7 dni

sztuk

z obydwu stron w formie

zaawansowania

szachownicy,

Żylakowe zapalenie żył

choroby

w odległości około 0,6 cm

kończyn dolnych

od żyły oraz 5 – 6 cm

jedna pijawka od drugiej

z każdej strony

Zjawiska zastojowe

w wątrobie

1 do 2

5 – 7 dni

3 do 8

Na obszar wątroby (prawa

oraz

sztuk

strona pod żebrami)

w woreczku żółciowym

Łuszczyca

Egzema

5 do 9

Dookoła obszaru chorego

Twardzina skóry

4 do 6

5 – 7 dni

miejsca lub nad naciekiem

sztuk

(sklerodermia)

skórnym

Toksyczne zapalenie skóry

Różyczka

4 do 6

5 – 7 dni

5 do 9

Dookoła obszaru chorego

Wysypka arsenowa

sztuk

miejsca lub nad naciekiem

13

Toczeń skóry (różne formy)

skórnym

Słoniowatość

cd.

SCHEMAT LECZENIA MIEJSCOWEGO

Choroba

Odstępy

Ilość

Ilość seansów

między

pijawek

Miejsce przystawienia

seansami

na seans

Czyraki

1

-

3 do 5

Na lub dookoła nacieku

sztuk

Zastrzał kostny

oraz palcowy (skórny,

2 do 3

3 – 5 dni

3 do 8

Na bolesne miejsca

podskórny, okołokostny),

sztuk

wyprysk, ropień dłoni itp.

Rwa kulszowa (zapalenie

nerwu kulszowego,

4 do 8

5 – 7 dni

5 do 10

Wzdłuż nerwu

nerwobóle nerwu

sztuk

kulszowego)

Paraliże różnych nerwów

4 do 8

5 – 7 dni

5 do 10

Wzdłuż porażonych

sztuk

nerwów

3 do 5

Nad komorami

Zapalenie zatok

5 do 8

3 – 5 dni

sztuk

zatokowymi

*

Ciężkie formy astmy

oskrzelowej

Zapalenie płuc

z objawami niewydolności

5 do 8

oddechowej

4 do 6

5 – 7 dni

Na obszar chorych miejsc

sztuk

Gruźlica płuc

Gruźlica węzłów chłonnych

Gruźlica kości

Pooperacyjne zakrzepowe

2 do 3

5 – 7 dni

6 do 10

Okolice naczyń

zapalenia

sztuk

z zakrzepem

Bezpośrednio

4 do 7

na zewnętrzny guzek

Hemoroidy

1 do 3

3 – 5 dni

krwawniczy lub dookoła

sztuk

odbytu przy guzkach

wewnętrznych

**

Wyrostek robaczkowy

4 do 6

5 – 7 dni

5 do 9

Prawa pachwina

sztuk

*

lub

na oba wyrostki sutkowe oraz na kąt żuchwy po obu stronach (aby uniknąć ewentualnych blizn na

twarzy). W przypadku silnych oraz długotrwałych stanów zapalnych stosuje się na wszystkie

wymienione obszary.

**

Ze względów higienicznych przed położeniem pijawek na zewnętrzny guzek krwawniczy lub wokół

odbytu wskazane jest kilkakrotne płukanie jelita (lewatywa) do tzw. białej wody.

W przeciwnym razie

pijawki należy przyłożyć nad kość ogonową lub w miejsce nieco poniżej kości ogonowej.

14

SCHEMAT HIRUDOTERAPII POZOSTAŁYCH CHORÓB

ILOŚĆ

ODSTĘPY

ILOŚĆ

MIEJSCE

CHOROBA

SEANSÓW

MIĘDZY

PIJAWEK

PRZYSTAWIENIA

SEANSAMI

NA SEANS

1

2

3

4

5

Wylew do mózgu

Na oba wyrostki

Stwardnienie tętnic mózgu

3 do 5

5 – 7 dni

4 do 7

sutkowe oraz na kąt

Wstrząs mózgu

sztuk

żuchwy po obu

Różne urazy mózgu

stronach

Skleroza mózgowa

Na wyrostki sutkowe

Nadciśnienie

2 do 4

2 – 3 dni

4 do 8

z obu stron, pionowo

Migrena

sztuk

w odstępach

Charłactwo ogólne

co 1,5 cm

Zapalenie tęczówki i ciała

rzęskowego

Zapalenie błony naczyniowej

gałki ocznej

Zapalenie naczyniówki

Zaburzenie odżywcze plamiste

Pozagałkowe zapalenie nerwu

Na okolicę

Guz rzekomy oka

skroniową po linii

Wytrzeszcz obrzękowy

3 do 5

poziomej

Erozja rogówki

4 do 8

3 – 4 dni

na wysokości oczu

sztuk

Zapalenie rogówki

oraz naprzemiennie

Zaburzenia nabłonkowo-

na wyrostki sutkowe

śródbłonkowe oka

za uchem

Krwotok gałki ocznej

Barwnikowa amiotrofia

siatkówki

Stany zapalne naczyń oka

Jaskra

Obrzęk plamisty oka

Zjawiska zastojowe w wątrobie

3 do 8

Na obszar wątroby

1 do 2

5 – 7 dni

(prawa strona

i woreczku żółciowym

sztuk

pod żebrami)

Zapalenia ozębnej

Zapalenia okostnej

Na oba wyrostki

Zapalenie zębodołu

3 do 5

sutkowe oraz na kąt

Zapalenie miazgi zęba

5 do 8

3 – 5 dni

sztuk

żuchwy po obu

Zapalenie nerwu trójdzielnego

stronach

Nerwobóle nerwu językowo-

gardłowego

Syndrom Duplaya

Na oba wyrostki

Ostre zapalenie nerwów

sutkowe oraz po obu

słuchowych

5 do 8

3 – 5 dni

3 do 5

stronach kręgów

Szumy w uszach przy chroni-

sztuk

odcinka szyjnego,

cznych zapaleniach nerwów

na wysokości

Ostre zapalenie ucha środkowego

C III, C IV lub C V

15

cd.

1

2

3

4

5

Ostre nieperforacyjne zapalenie

ucha środkowego oraz zrostowe

zapalenie ucha środkowego

Czyraczność ucha zewnętrznego

Na oba wyrostki

Choroby krtani u chorych

sutkowe oraz po obu

z wylewami w okolicy strun

5 do 8

3 – 5 dni

3 do 5

stronach kręgów

głosowych sztuk

odcinka szyjnego,

Ostre zapalenie krtani

na wysokości

Zaostrzone hiperplastyczne

C III, C IV lub C V

zapalenie krtani

Chroniczne zanikowe zapalenie

krtani

Zapalenie przymacicza

Ropniaki jajników lub jajowodów

Poporodowe zapalenie błony

śluzowej macicy

Ostre stany zapalne w przydatkach

Zapalenie otrzewnej miednicznej

Zapalenie gruczołu sutkowego

Włókniakowate schorzenia sutka

Ropno-septyczne stany zapalne

w okresie poporodowym

Chroniczne zapalenie przydatków

Na kość łonową,

Zapalenie jajowodów i jajników

na sklepienia

Procesy zrostowe w miednicy

pochwy, na obszar

małej

5 – 9

9 do 12

6 – 8 dni

wokół odbytnicy,

Bezpłodność sztuk

na kość ogonową

Gruczolaki macicy

oraz na kość

Zapalenie macicy i jej błony

krzyżową.

śluzowej

Przemieszczenie błony śluzowej

macicy

Zaburzenie cyklu miesiączkowego

Włókniaki macicy

Zapalenie gruczołu przedsionko-

wego większego

Zapalenie pochwy

Opryszczka genitalna

Torbiele jajników

Nadżerki szyjki macicy

16