Piotr Szczukiewicz

W kierunku psychoterapii

POMAGANIE PRZEZ KONTAKT PSYCHOTERAPEUTYCZNY

Remedium nr 11/2002, s. 14-15.

Nie ma przesady w stwierdzeniu, że kontakt między pacjentem a

psychoterapeutą stanowi jedno z kluczowych zagadnień psychoterapii.
P

owstanie określonego rodzaju więzi między tymi dwoma osobami stanowi

bowiem niezbędny warunek, żeby w życiu pacjenta zaczęły zachodzić trwałe,
pozytywne zmiany.

Termin

"kontakt

psychoterapeutyczny"

(czy

też

krócej:

"kontakt

terapeutyczny") traktuję tu jako pojęcie odnoszące się do wszystkich elementów
relacji interpersonalnej między psychoterapeutą a pacjentem, które mogą sprzyjać
procesom pożądanych zmian w kierunku zdrowia i prawidłowego rozwoju. Oznacza
to, że osoba korzystająca ze specjalistycznej pomocy psychologicznej może
osiągnąć złagodzenie objawów, rozwiązanie konfliktu, ukształtowanie odpowiednich
postaw, zdobycie nowych umiejętności radzenia sobie z problemami itp., nie tylko
wskutek zastosowania technik czy metod właściwych dla danej szkoły psychoterapii,
ale także ze względu na jakość relacji międzyludzkiej pomiędzy pacjentem a
terapeutą. Inaczej mówiąc; przy spełnieniu pewnych warunków samo spotkanie
osobowości (i osób) terapeuty i pacjenta może być "metodą" psychoterapeutyczną.
Tak zdefiniowa

ne pojęcie kontaktu będzie się odnosiło też do tych kierunków terapii,

gdzie terapeutyczny charakter więzi psychoterapeuty z pacjentem opisywane jest
innymi określeniami, np. związek terapeutyczny czy więź terapeutyczna, ale które to
określenia również akcentują jakość relacji z pacjentem.

Jeśli kontakt terapeuty i pacjenta ma być kontaktem terapeutycznym, muszą

być spełnione pewne warunki. Poszczególne kierunki psychoterapeutyczne - ze
względu na przyjmowane założenia teoretyczne, zarówno w obrębie psychologii jak
i antropologii - w

nieco odmienny sposób określają prawidłowości, które czynią

kontakt z pacjentem, kontaktem terapeutycznym. Nie wszyscy też nadają jednakowo
duże znaczenie relacji interpersonalnej pomiędzy terapeutą i osobą, której udziela
pomo

cy. Istnieje jednak również wiele podobieństw w definiowaniu terapeutycznego

charakteru relacji z osobą korzystającą z psychoterapii. Porównanie poglądów
psychoterapeutów reprezentujących różne koncepcje teoretyczne pozwoli wskazać
zasadnicze elementy spot

kania terapeuty z pacjentem, które nadają temu spotkaniu

charakter terapeutyczny.

Terapia psychoanalityczna

Już Freud twierdził, że nie może być mowy o zmianie w czasie

psychoanalizy, jeżeli pomiędzy psychoterapeutą a pacjentem nie zostanie nawiązana
wsp

ółpraca terapeutyczna (working alliance), która stanowi wyraz wspólnej im wiary

w potrzebę podjęcia leczenia oraz nadziei na pozytywne rozwiązanie problemów
pacjenta.

We

współczesnej psychoanalizie i psychoterapii zorientowanej

psychoanalitycznej często stosuje się termin związek terapeutyczny (por. Kokoszka,
Motyka 1993). Zasadniczy wymiar tego związku jest w psychoanalizie przede
wszystkim symboliczny i w znacznym stopniu nieświadomy. Osoba psychoterapeuty
staje się dla pacjenta osobą znaczącą, zwłaszcza w płaszczyźnie emocjonalnej.

Zadaniem analityka jest wykorzystanie profesjonalnych kwalifikacji i powstałej więzi,
aby kontakt zaczął być przeżywany przez pacjenta w sposób bardziej realistyczny i
świadomy. Jednocześnie przestrzeń psychoterapeutyczna odróżniana jest od
przestrzeni życia codziennego. Psychoterapia nie może stawać się namiastką
naturalnego życia.

Szczególny rodzaj spotkania, jakim staje się związek terapeutyczny, różni

się w psychoanalizie od kontaktu naturalnego. Analityk dąży do tego, by
m

aksymalnie kierować się racjonalnością, wyróżnia profesjonalną płaszczyznę

kontaktu, a jego działania są zawsze ograniczone wiedzą psychoanalityczną. Nie
stosuje się do niego wymóg bycia autentycznym człowiekiem, takim jakim po prostu
jest, tak jak czyni s

ię to w psychoterapii o orientacji humanistycznej. Jednak

poczynania psychoanalityka nie są zawężone tylko do stosowania analitycznej
metody (analiza snów, wolne skojarzenia itp.). Cała postawa psychoanalityka
decyduje o powstaniu związku terapeutycznego i skuteczności terapii.

Terapia behawioralna

Także zwolennicy psychoterapii opartej na behawioralnym modelu

funkcjonowania psychiki człowieka, której techniki terapeutyczne nastawione są na
modyfikację zewnętrznych zachowań pacjenta, przyjmują iż specyfika kontaktu
psychoterapeutycznego narzuca na terapeutę wymagania interpersonalne.
Znajomość technik i umiejętność ich zastosowania nie oznacza bowiem, że terapeuta
nie musi być wobec pacjenta empatyczny, życzliwy i autentyczny. Terapeuta
behawioralny równie

ż musi ćwiczyć wrażliwość kliniczną i ze względu na typowo

ludzki charakter kontaktu rozstrzygać pewne problemy etyczne (np. czy w ogóle
można pomóc temu człowiekowi lub czy zmiana byłaby dla danej osoby pożądana)
oraz formułować cele terapii nie naruszające integralności ludzkiej osoby (por.
Poznaniak 1991). Do kwalifikacji terapeuty, które według Dollarda i Millera (1967)
decydują o stworzeniu prawidłowej sytuacji terapeutycznej, należą m.in.:
bezstronność terapeuty, cierpliwość, umiejętność słuchania, spokój i współczucie,
empatia i zrozumienie, swoboda umysłu (łatwość uwalniania się od lęku), tolerowanie
reakcji przeniesieniowych. Terapeuta pełni zatem rolę o wiele bardziej zobowiązującą
niz przeciętny rozmówca w jakiejś sytuacji społecznej.

W terapii b

ehawioralnej duże znaczenie przywiązuje się do znajomości

strategii i taktyki terapii. Strupp (1973) uważa, że nie istnieje psychoterapia
"niemanipulacyjna" lub "niedyrektywna". Zarazem jednak podkreśla, że dążąc do
modyfikacji osobowości i zachowania "należałoby uwzględnić wpływ dobrej relacji
terapeutycznej, która sama z siebie i sama przez się ma korzystny efekt" (s.7).
Terapeutyczny charakter samej relacji interpersonalnej pomiędzy terapeutą i osobą
korzystającą z pomocy psychologicznej podkreślają zwłaszcza psychoterapeuci
skoncentrowani na ćwiczeniu i kształtowaniu umiejętności interpersonalnych. Ich
zdaniem jakość relacji między wspomaganym i wspomagającym ma bezpośrednie
znaczenie dla udzielania profesjonalnej pomocy psychologicznej. Nawiązanie relacji
terapeutycznej

, która pozwoli na zmianę zachowania, uzależniają oni zwłaszcza od

poziomu otwartości, zaufania, wyrażania uczuć, okazywania akceptacji, aktywnego
słuchania i innych umiejętności ważnych w kontakcie interpersonalnym (por.
Brammer, 1984).

Psychologia humanistyczna

Pojęcie kontaktu terapeutycznego pełni bardzo istotną rolę w koncepcjach

psychologów o orientacji humanistycznej (np. C.Rogers, A.Maslow, F.Pearls).
Postrzeganie działań terapeutycznych kształtuje się w tym nurcie zgodnie z

przyj

ętymi założeniami odnośnie do natury ludzkiej i możliwości rozwojowych

człowieka. Oddziaływania lecznicze mają zmierzać do pogłębiania kontaktu z
różnymi aspektami sytuacji, w tym zarówno kontaktu z terapeutą, jak i własnym "ja"
oraz organizmem. Spodziewan

ym efektem ma być odblokowanie możliwości

rozwojowych pacjenta, uruchomienie jego psychicznych zasobów. Przy czym
podstawowym narzędziem pracy terapeutycznej jest kontakt klienta z terapeutą.
Kontakt ten powinien być pozbawiony ze strony terapeuty obronnych manipulacji i
sprzyjać przyjmowaniu przez pacjenta odpowiedzialności za siebie. Skuteczna
psychoterapia tj. stworzenie warunków do rozwoju i samorealizacji osoby pacjenta
(klienta), jest możliwa tylko w przypadku spełnienia postulatów w stosunku do
prawi

dłowego kontaktu psychoterapeutycznego. Oznacza to, że postawa i

zachowania terapeuty mają decydujące znaczenie dla nawiązania więzi pełniącej
funkcje terapeutyczne.

Zdaniem Rogersa (1991), który poszedł prawdopodobnie najdalej w

praktycznym stosowaniu za

sad psychologii humanistycznej, terapeuta musi być

autentyczny, akceptujący i pełen empatii. Tylko w ten sposób może on nawiązać
znaczący terapeutycznie kontakt i doprowadzić do dialogu dwóch osób, w którym
zostaną uwolnione potencjały rozwojowe klienta. Przy czym Rogers nadaje
przymiotnikom opisującym terapeutę konkretne znaczenie. Autentyczność oznacza
zgodność wewnętrzną. Doświadczenie danej chwili jest w pełni obecne w
świadomości terapeuty, a świadomość ta znajduje wyraz w wychodzącym od niego
komunika

cie. Terapeuta nie ukrywa powstających w nim uczuć, ani ich nie tłumi, ale

jest na nie otwarty i w razie potrzeby komunikuje pacjentowi. Z kolei akceptacja
oznacza bezwarunkowy, pozytywny stosunek do pacjenta, szacunek dla jego
indywidualności, życzliwość i troskę niezależną od sytuacji. Oznacza również
dostrzeganie jego mocnych stron i wiarę w pozytywne możliwości. Akceptacja
pozwala potraktować zachowania klienta jako adekwatny dla niego do danej sytuacji
sposób przystosowania, jak najlepsze dla niego wyj

ście. Umożliwia to powstrzymanie

się od bezpośredniej ingerencji w podejmowane przez klienta decyzje, a
jednocześnie tworzy warunki do doświadczenia większego poczucia wolności, jak i
odpowiedzialności z nią związanej. Wreszcie empatia, lub inaczej empatyczne
zrozumienie, oznacza, że terapeuta prawidłowo odbiera uczucia i stojące za nimi
osobiste przeżycia klienta. Rozumie ich znaczenie subiektywne dla klienta i potrafi
mu to zakomunikować. Taka postawa ułatwia wydobywanie treści poniżej progu
świadomości klienta.

Psychologia egzystencjalna

Psychologia egzystencjalna, reprezentowana przez takich myślicieli i

psychoterapeutów jak K. Jaspers, L.Binswanger, M.Boss czy R.May, wniosła do
psychologii wiele pojęć filozoficznych, szczególnie z dziedziny fenomenologii. Do
opisu sytuacji terapeutycznej bardzo często odnosi się tu kategorię spotkania,
zaczerpniętą właśnie z filozofii. Od terapeuty wymaga się np. egzystencjalnego
zaangażowania w kontakt psychoterapeutyczny, a kontakt ten ma mieć charakter
osobowego spotkania

. Jak pisze Rollo May: "Umiejętność przebywania w

prawdziwym związku z inną osobą, która doświadcza głębokiego niepokoju czy winy,
albo czuje zbliżającą się tragedię, wymaga od każdego z nas zmobilizowania
najlepszych cech ludzkich. Właśnie dlatego podkreślam doniosłość 'spotkania' i
używam raczej tego słowa niż słowa 'związek'. W tym spotkaniu muszę umieć, do
pewnego stopnia, doświadczyć tego, czego doświadcza pacjent. Jako terapeuta
muszę być otwarty na jego świat. (...) Terapeutyczne spotkanie wymaga od nas,
abyśmy sami byli istotami ludzkimi, w najszerszym sensie tego słowa. Prowadzi to

nas do punktu, kiedy nie możemy już mówić o tym w kontekście wyłącznie
psychologicznym, w sposób abstrakcyjny, ale musimy rzucić się sami w
terapeutyczne spotkanie" (1989, s.123-124).

Wydaje się, że obecnie najbardziej żywotny prąd kontynuujący idee

psychoterapii zorientowanej egzystencjalnie stanowi logoterapia, której twórcą jest
V.E.Frankl. Jest to psychoterapia programowo zorientowana na duchowość. Frankl
podkre

śla, że pierwotne dążenie człowieka to nie pragnienie przyjemności

(psychoanaliza), ani dążenie do mocy (psychologia indywidualna), ale orientowanie
się człowieka ku sensowi i dążenie ku wartościom (por. Frankl 1976). W świetle
logoterapii właściwy kontakt psychoterapeutyczny polega na uwzględnieniu
wszystkich aspektów ludzkiej egzystencji. Odpowiednia postawa psychoterapeuty
polega na uniknięciu pułapki redukcjonizmu w spojrzeniu na osobę pacjenta i jego
problem. Należy widzieć człowieka trójwymiarowo: w aspekcie somatycznym,
psychicznym i noetycznym; tylko w ten sposób można osobie cierpiącej pomóc
rozjaśnić sens jej egzystencji. Również i tu kontakt psychoterapeutyczny ma być
przede wszystkim "spotkaniem". Spotkanie wyraża bowiem osobowy charakter
wszelki

ch ludzkich odniesień. Polski przedstawiciel logoterapii, K. Popielski,

zauważa, że istotne kategorie do opisu autentycznego spotkania to: "partnerstwo,
uczestnictwo, pomocniczość, odpowiedzialność i wolność (...). Cechy te wynikają z
analizy i rozumienia

ontycznego statusu człowieka jako osoby-bliźniego. Spotkanie

realizowane w takiej atmosferze ma szansę bycia twórczym i terapeutyzującym. Siła
autentyczności spotkania i jego terapeutycznego oddziaływania polega nie na
deklarowaniu, ale na spełnianiu jego istotnych warunków. Stąd traktowanie tych
warunków tylko jako haseł propagandowo-życzeniowych niszczy atmosferę dialogu i
uniemożliwia osiągnięcie skutków spotkania" (1987, s.292-293).

Powyższe porównanie poglądów przedstawicieli odmiennych nurtów

psychot

erapii pozwala stwierdzić, że – pomimo wyraźnych różnic - istnieje dość duże

podobieństwo, jeśli chodzi o ujmowanie tego, co w spotkaniu psychoterapeuty z
pacjentem ma charakter terapeutyczny. Można wysnuć wniosek, że podstawą
kontaktu psychoterapeutyczneg

o jest pewna zdolność, która jest wspólna różnym

formom profesjonalnej pomocy psychologicznej, a mianowicie zdolność przyjęcia
odpowiedniej postawy względem drugiego człowieka i stworzenia relacji
interpersonalnej, która sama w sobie będzie miała charakter pomocny.

BIBLIOGRAFIA
Brammer L.M., (1984), Kontakty służące pomaganiu, PTP, Warszawa.
Dollard J., Miller N.E., (1967), Osobowość i psychoterapia, PWN, Warszawa.
Frankl V.E., (1976), Homo patiens, I.W. PAX, Warszawa.
Kokoszka A., Motyka M., (1993), Podstawy kontaktu psychoterapeutycznego, w:
A.Kokoszka, P.Drozdowski (red.), Wprowadzenie do psychoterapii, Wyd.AM,
Kraków, s.33-42.
May R., (1989), Psychologia i dylemat ludzki, I.W. PAX, Warszawa.
Popielski K. (1987), Elementy poradnictwa psychologicznego i psychoterapii
egzystencjalno-kognitywnej, w: K.Popielski (red.),

Człowiek - pytanie otwarte, RW

KUL, Lublin, s.289-312.
Poznaniak W. (1991), Wybrane zagadnienia terapii behawioralnej, w:

Społeczna

psychologia kliniczna

, red.H.Sęk, Warszawa, s.410-411.

Rogers C.R., (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Thesaurus
Press, Wrocław.