Międzynarodowe prawo publiczne wykłady dr Barcik

Międzynarodowe prawo publiczne

dr Jacek Barcik

Skrypt

– ksero wydziałowe (parter za biblioteką)

Egzamin

– test wyboru
– 15 pytań, bez punktów ujemnych,
– możliwy „przedtermin”

Dyżury

– wtorek p. 1.13

Podręcznik:

1. R. Bierzanek, J. Symonides – Prawo międzynarodowe publiczne, Lexis

Nexis

2. A. Przyborowska-Klimczak – Prawo międzynarodowe publiczne – wybór

dokumentów

Wykład z dyktafonu

02.10.2005

1. Zagadnienia wstępne

1.1 Pojęcie i cechy społeczności międzynarodowej

Prawo nigdy nie działa w próżni, działa w jakiejś określonej rzeczywistości społecznej,

która determinuje kształt norm prawnych. Np. prawo polskie działa w społeczności
państwowej, społeczności wewnętrznej, jak każdy system prawa wewnętrznego. Natomiast
prawo międzynarodowe działa w takiej rzeczywistości społecznej, która nazywa się
społecznością międzynarodową. Od określenia cech charakterystycznych tej społeczności
zależy to, jaki będzie kształt przepisów prawa międzynarodowego.

W systemie prawa wewnętrznego pomiędzy organem państwa a jednostką

jest podporządkowanie, jurysdykcja. Państwo ma jurysdykcję nad swoim obywatelem.
W związku z czym rodzi się hierarchiczne podporządkowanie i rodzi się władztwo
państwowe w stosunku do obywatela.

W systemie prawa międzynarodowego nie ma tego podporządkowania, w związku z czym

zupełnie inny będzie kształt norm prawa międzynarodowego. Jakie wiec są te cechy
społeczności międzynarodowej? Tradycyjnie wymienia się cztery.

Cechy społeczności międzynarodowej:

1) Mała liczba członków – bo podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego jest

państwo, a państw na świecie jest niewiele (w ONZ 191 państw), co rodzi pewnego
rodzaju ekskluzywizm prawa międzynarodowego, taką wyłączność, konserwatywny
duch prawa międzynarodowego,

2) Suwerenna równość państw – stosunki wzajemne między państwami oparte na tzw.

suwerennej równości.

W systemie prawa wewnętrznego jest podporządkowanie, natomiast w systemie prawa
międzynarodowego każdy jest równy, jakie to ma konsekwencje? Jeden nie może
drugiemu bez jego zgody nic narzucić.
Jakie to rodzi konsekwencje dla prawa? Prawo to musi być bardzo elastyczne i inna
jest budowa norm, ponieważ często norma prawa międzynarodowego nie będzie
dysponowała elementem sankcji, czyli tym trzecim elementem normy prawa.

3) Niski stopień zorganizowania wewnętrznego tej społeczności międzynarodowej.

W systemie prawa wewnętrznego państwa demokratycznego jest trójpodział władzy –
egzekutywa, legislatywa, władza sądownicza. W systemie prawa międzynarodowego
nie ma rządu światowego. Są sądy międzynarodowe, ale one mogą sądzić sprawy
tylko wtedy jeśli państwa zgodzą się oddać spór pod ich rozstrzygnięcie, bo państwa
są suwerenne. Ten niski stopień zorganizowania wewnętrznego wyniki
z suwerenności. Skoro wszyscy są równi to nic nie można narzucić.

4) Brak obowiązkowego sądownictwa

Ponieważ to prawo jest elastyczne, to na jego funkcjonowanie i działanie będą wpływały
czynniki pozaprawne, takie jak siła poszczególnego państwa i sankcje.
W systemie prawa wewnętrznego norma prawna składa się z trzech elementów, czyli mamy
hipotezę, dyspozycję i sankcję.

W systemie prawa międzynarodowego, ponieważ państwa są suwerenne, brakuje często
sankcji. Jest hipoteza i dyspozycja – nie ma sankcji. W związku z tym pojawiło się
w minionych wiekach, zaadaptowane zwłaszcza przez naukę niemiecką, stwierdzenie, ze to
nie jest prawo. Bo skoro nie ma sankcji, to co najwyżej może to być system norm moralnych,
bo tym się różni prawo od moralności. Moralność nie ma sankcji – postępuj tak i tak, jak nie
postępujesz to jakiś tam ........................, a prawo – jak nie będziesz tak postępował, to jest
aparat przymusu, który wymusi odpowiednie postępowanie. Taka jest różnica między prawem
a moralnością.

W prawie międzynarodowym nie ma sankcji, więc pojawiło się pytanie, czy to w ogóle jest
prawo. I pojawiła się taka tendencja, którą określa się mianem negatorów prawa
międzynarodowego. Tutaj należy zaliczyć zwłaszcza słynnego filozofa, wielkiego zwolennika
monarchii pruskiej Hohenzollernów – Hegla, który stwierdził wręcz, że to nie jest prawo.
Określa prawo międzynarodowe mianem prawa zewnątrz państwowego. Stwierdził, ze
państwo może w każdej chwili ................................ przestrzegania norm międzynarodowych.
One nie są zdolne do krępowania woli państwa.
Ta koncepcja, negująca fakt, że to jest prawo, została jednak odrzucona z takich powodów, ze
poszczególna norma prawa międzynarodowego wprawdzie sankcją nie dysponuje, ale system,
cały system jako taki, tymi sankcjami dysponuje. Czyli w poszczególnej normie może nie być
sankcji, ale w całym systemie prawa międzynarodowego – sankcje są.

1.2 Rodzaje sankcji w prawie międzynarodowym.

Można wyróżnić dwa podziały:

1) Ze względu na fakt, kto je stosuje:

a) sankcje indywidualne – stosuje każde państwo w stosunku do innego podmiotu
b) sankcje zbiorowe – stosowane są przez ogół państw, np. przez organizacje

międzynarodowe

2) Ze względu na stopień zorganizowania sankcji:

a) zorganizowane – przewidziane są w umowach międzynarodowych:

sankcje organizacyjne – dotyczą dalszego uczestnictwa państw we
współpracy międzynarodowej, co może polegać na wykluczeniu państwa
naruszającego normę prawa międzynarodowego z organizacji
międzynarodowej, zawieszeniu go w prawach członka, pozbawieniu prawa
głosu, np.

•

wykluczenie z organizacji ONZ, jeżeli państwo łamie normy prawa
Karty ONZ,

•

pozbawienie prawa głosu w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, jeżeli
państwo zalega ze składkami ponad 2 lata,

•

zgodnie z TUE, państwo, które łamie zasady UE może być pozbawione
niektórych uprawnień wynikających z członkostwa,

•

wykluczenie członka organizacji OBWE, który uporczywie narusza
zobowiązania OBWE względem praw człowieka

sankcje korygujące – zmierzają do tego, aby pozbawić państwo
naruszające normy prawa międzynarodowego korzyści wynikających
z tego naruszenia – państwo narusza normę, uzyskuje jakąś korzyść
(niekoniecznie materialną) i chodzi o to, żeby go tej korzyści pozbawić, np.

•

jednym z kryteriów konwergencji, czyli utrzymania wspólnej waluty
Euro jest posiadanie m.in. deficytu budżetowego na poziomie
mniejszym niż 3 %. Francja i Niemcy niedawno przekroczyły ten próg,
a tym samym naruszyły swoje zobowiązania prawo-międzynarodowe.
W związku z tym można było zaskarżyć Francję i Niemcy, co zrobiła
Komisja Europejska, przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości
i ETS w sytuacji gdy takie naruszenie stwierdził, mógł zasądzić
odszkodowanie finansowe. Wtedy Francuzi i Niemcy musieliby płacić
odszkodowanie i nie odnieśliby korzyści.

środki odwetowe (raz zalicza się do sankcji zorganizowanych, raz do
niezorganizowanych):



retorsje – retorsja polega na tym, że jedno państwo (A) działa w stosunku
do drugiego państwa (B) zgodnie z prawem międzynarodowym, ale
naruszając interesy polityczne tego państwa (B). Wówczas państwo B
odpowiada identycznie, czyli działa zgodnie z prawem
międzynarodowym, ale naruszając interesy polityczne państwa A. Np.

•

podpisanie przez Niemcy i Rosję umowy na budowę gazociągu pod
dnem Bałtyku – jest zgodne z prawem międzynarodowym, ale narusza
polskie interesy. Polska mogłaby teraz zastosować retorsję w postaci
podpisania umowy z Ukrainą na budowę gazociągu. Byłoby to
działanie z godne z prawem, ale Rosja zostałaby pozbawiona
możliwości tranzytu, czyli naruszałoby to interesy Rosji.



represalia – państwo A działa w stosunku do państwa B w sposób
sprzeczny z prawem międzynarodowym (łamie normę prawa
międzynarodowego), wówczas państwo B odpowiada tym samym, czyli
działa w stosunku do państwa A w sposób sprzeczny z prawem
międzynarodowym (również łamiąc normę prawa międzynarodowego).
Obecnie represalia są zakazane. Stosowane były jeszcze przed II wojną
światową. Np.

•

Niemcy po II wojnie światowej, w Traktacie Wersalskim zobowiązały
się do spłaty olbrzymich kontrybucji wojennych i gdyby chciały spłacić
je w całości, to spłata trwałaby do końca lat 80-ych XX w. W latach 20-
ych nastąpił kryzys gospodarczy, Niemcy nie były w stanie spłacać
zobowiązań, ponieważ groziłaby upadłość państwa, więc ogłosili
wstrzymanie spłaty zobowiązań. Tym samym naruszają zobowiązanie
prawno-międzynarodowe przyjęte w Traktacie Wersalskim. Wówczas
Francuzi również działają sprzecznie z prawem międzynarodowym,
ponieważ wysyłają wojska, zajmują i okupują Zagłębie Rury i ściągają
odszkodowanie wojenne dla Francji bezpośrednio.

(W latach 20-ych i 30-ych, głównie dzięki kapitałowi amerykańskiemu
i pomocy amerykańskiej Niemcom zostało to umorzone).

b) niezorganizowane – nie ma ich w umowach, ale wiadomo, że mogą nastąpić –

mimo braku w umowie mogą zostać zastosowane:
-

sankcje psychologiczne/socjologiczne – państwo łamie normę prawa
międzynarodowego i w ramach tych sankcji psychologicznych/
socjologicznych wobec tego państwa mogą być zastosowane takie środki
jak, np. reakcja opinii publicznej, kampania prasowa lub medialna, bojkot

zakupu towarów danego państwa, bojkot ruchu turystycznego. Sankcje te
maja charakter pozaprawny, ale mimo wszystko wpływają później na
prawo. Np.

•

kraj Birma, w którym rządzi junta wojskowa, utrzymuje się po części
z działalności turystycznej – kilka lat temu na zachodzie rozpoczęła się
kampania na rzecz bojkotu ruchu turystycznego – nie jedźcie tam, bo
jadąc zostawiacie pieniądze, które służą na podtrzymanie reżimu.

środki odwetowe – wg niektórych zaliczane są do tej grupy

c) środki przymusu bezpośredniego - charakteryzują się w prawie

międzynarodowym tym, ze są scentralizowane, co oznacza, że tylko jeden
organ na świecie może zdecydować o zastosowaniu środków przymusu
bezpośredniego – jest to Rada Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych (Rada
Bezpieczeństwa ONZ). W polskiej wersji przyjęto błędną nazwę ONZ –
Organizacja Narodów Zjednoczonych, bo prawdziwa nazwa z tłumaczenia na
język polski to Narody Zjednoczone. Podstawą prawną stosowania tych
środków są art. 41-42 Karty narodów Zjednoczonych. Są to:
-

sankcje gospodarcze – art. 41 przewiduje stosowanie środków przymusu
bezpośredniego w postaci sankcji gospodarczych

środki przymusu bezpośredniego wojskowe – art. 42

Skąd ta centralizacja się pojawiła i dlaczego tylko jeden organ może o tym
decydować? Otóż w prawie międzynarodowym, zwłaszcza jeśli chodzi o te
sankcje wojskowe, mamy zakaz wojny. Karta narodów Zjednoczonych
zakazuje użycia i groźby użycia siły ........................................... integralności
terytorialnej innego państwa. Dotyczy to oczywiście wojny między państwami.
Nie ma żadnego zakazu wojen domowych, dlatego że państwa są suwerenne.
Społeczność międzynarodowa uznała, że jeżeli we własnym gronie chcą się
nawzajem wyrzynać, to inni nie mają prawa w to ingerować, o tyle o ile to
wyrzynanie nie zagraża interesom drugiego państwa. Jeżeli zaczyna zagrażać,
to wtedy już można ingerować.

Ze stosowaniem tego są problemy, ponieważ na wysłanie wojsk w celu
rozwiązania jakiegoś konfliktu międzynarodowego, musi zgodzić się pięciu
stałych członków Rady Bezpieczeństwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,
Rosja, Francja i Chiny. I rzadko kiedy panuje między nimi jednomyślność.
Dlatego środek ten nie funkcjonuje tak jak to było planowane. Do tej pory
tylko parokrotnie udało się Radzie Bezpieczeństwa osiągnąć jednomyślność.
Np.

•

W 1950r, gdy Korea PN najechała Koreę PD, rada Bezpieczeństwa
przygotowała wysłanie, na mocy art. 42, sił wojskowych do Korei –
były to głównie siły amerykańskie. Udało się to przeforsować tylko
dlatego, że na posiedzeniu akurat nie było przedstawiciela Związku
radzieckiego, bo gdyby był, to wiadomo, że by tę decyzję zablokował.

•

W 1990r Iran – tutaj wszystkie państwa były zgodne, że trzeba wysłać
tam żołnierzy sił międzynarodowych (ok. 1 300 000), żeby poskromić
Saddama – operacja „Pustynna Burza” - zgodnie z prawem
międzynarodowym art. 42

•

Afgansiatn – po atakach na Libię, rada Bezpieczeństwa, chociaż nie
wyraziła tego wprost, jednak była taka jej milcząca, dorozumiana
zgoda na to, że Amerykanie mają wolną rękę (zgodnie z Kartą NZ) na
interwencję w Afganistanie.

Natomiast w innych przypadkach są rozbieżności. Kontrowersyjna jest np.
interwencja w Iraku z 2003 roku.

Z tego wynika, że skoro są sankcje to jest to prawo. Czy takie prawo jest skuteczne

i czy przy takim stopniu elastyczności działa?
To prawo oczywiście jest skuteczne. Jeżeli następuje naruszenie norm prawa
międzynarodowego to z reguły ma ono taki wydźwięk medialny, jest nagłaśniane w mediach,
natomiast nikt nie mówi, jak to w życiu, o dziesiątkach tysięcy przypadków codziennego
przestrzegania norm. Prawo to jest przestrzegane, znajduje zastosowanie, natomiast przypadki
jego złamania są bardzo nagłaśniane.
Drugi argument na rzecz prawa międzynarodowego jest taki, że stosunki międzynarodowe to
jest swego rodzaju dżungla; partykularne, egoistyczne interesy narodowe; każde państwo
dąży do wzmocnienia swojego prestiżu kosztem innych. Prawo międzynarodowe to jest ta
ścieżka przez dżunglę, która reguluje te stosunki. Co by było, gdyby zabrakło tego systemu
norm prawnych. Nie byłoby tego swoistego wentyla bezpieczeństwa. I nawet można
wskazywać na tę niefunkcjonalność, nieskuteczność, przeżarcie korupcją ONZ, to ta
organizacja jest mimo wszystko, mimo wszystkich swoich braków, społeczności
międzynarodowej potrzebna.
Trzeci argument za prawem międzynarodowym: każde państwo, które łamie normę prawa
międzynarodowego, nigdy nie mówi my złamaliśmy, bo np. uważamy, że ta norma nas nie
dotyczy. Z reguły, takie państwo stara się przedstawić interpretację korzystną dla siebie – my
nie złamaliśmy, bo taka interpretacja mówi to i to. Nigdy nie neguje, ze to prawo obowiązuje,
tylko zawsze przedstawia go w jakimś korzystnym dla siebie świetle, tym samym przyznając,
ze ten system norm prawnych obowiązuje.
To były argumenty na rzecz prawa międzynarodowego.

1.3 Definicja prawa międzynarodowego

Jest to system norm prawnych regulujących stosunki pomiędzy państwami i innymi

podmiotami prawa międzynarodowego.

Jak widzimy, głównym podmiotem prawa międzynarodowego są państwa. (Te inne

podmioty prawa międzynarodowego zostaną omówione później).
Te normy dotyczą stosunków międzypaństwowych, nie będą dotyczyły np. stosunków
handlowych między jednostkami. Przykładowo obywatel państwa polskiego prowadzi firmę
w państwie niemieckim, wszelkie spory nie będą podlegały prawu międzynarodowemu
publicznemu, które dot. tylko stosunków międzypaństwowych, w które jednak mogą być
zaangażowani obywatele. Bo np. państwo niemieckie konfiskuje majątek tego obywatela
polskiego, będący w Niemczech. Ten obywatel polski do niedawna nie miał możliwości
prawnych do skarżenia państwa niemieckiego, ale państwo polskie mogło domagać się
odszkodowania od państwa niemieckiego.

Inną gałęzią prawa jest prawo międzynarodowe prywatne, które zajmuje się stosunkami

bardziej gospodarczymi, przy czym mylna jest jego nazwa, bo jest to prawo wewnętrzne kraju

(w naszym przypadku Polski), które reguluje stosunki gospodarcze z zakresu stosunków
międzynarodowych pomiędzy obywatelami. Np. polska ustawa o prawie międzynarodowym
prywatnym, reguluje wspomnianą sytuację. To znaczy polski obywatel prowadzi interes
w Niemczech, handluje w tych Niemczech np. z obywatelem Sri Lanki i powstaje między
nimi konflikt, to jakie prawo znajdzie zastosowanie? Prawo wewnętrzne polskie, niemieckie,
czy może lankijskie? Prawo międzynarodowe prywatne rozstrzyga, które z tych praw
znajduje zastosowanie, czyli jest to system norm kolizyjnych. On niewiele ma wspólnego
naprawdę z prawem międzynarodowym prywatnym.

Nazwa prawo międzynarodowe publiczne też może być myląca, ponieważ reguluje

stosunki przede wszystkim między państwami. Pojawiły się nawet propozycje, żeby zmienić
nazwę na prawo międzypaństwowe. Dlaczego została przyjęta nazwa prawo
międzynarodowe? Ta nazwa po raz pierwszy została zastosowana przez angielskiego
uczonego Jeremi Kenta w końcu XVIII w. Dopiero od tego terminu ta nazwa prawo
międzynarodowe się wywodzi. Dlaczego została przyjęta? Dlatego, że w takich językach jak
angielski i francuski termin naród do niedawna był synonimem państwa. Państwo i naród to
było to samo, więc przez prawo międzynarodowe rozumiano tyle samo co prawo
międzypaństwowe.

W Polsce te pojęcia nie są jednoznaczne, ponieważ przez wiele dziesiątek lat byliśmy

pozbawieni państwa, dlatego pojęcia naród i państwo były przeciwstawne.
Naród czyli państwo, w językach francuskim i niemieckim (? angielskim) te pojęcia są
jednoznaczne dlatego też przyjęto nazwę prawo międzynarodowe, choć może być mylące –
International law.

1.4 Podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego

Dlaczego w ogóle prawo międzynarodowe nas obowiązuje? Oczywiście czym innym jest

obowiązywanie prawa a czym innym jego stosowanie, bo prawo może obowiązywać, a nie
być stosowane, być martwą literą. Gdybyśmy rok temu przyjęli ustawę o biopaliwach, to co
najmniej przez rok byłaby martwą literą, ponieważ nie było jeszcze technologii do produkcji
takiego paliwa.

Dlaczego prawo międzynarodowe obowiązuje, skoro wszyscy są równi? Państwa są

równe, jest suwerenna równość, to musi być jakiś czynnik, jakiś motyw, który skłania do tego,
żeby uznały prawo międzynarodowe za obowiązujące. Jakie to są motywy. Tutaj wyróżnia
się dwie podstawowe teorie na temat obowiązywania prawa międzynarodowego:

1) teoria pozytywistyczna (woltarystyczna) – która mówi, że prawo międzynarodowe

obowiązuje tylko dlatego, że zgodziły się na jego obowiązywanie państwa, wyraziły
zgodę na jego obowiązywanie; jeżeli państwo się nie zgodzi, nie ma siły, norma prawa
międzynarodowego nie obowiązuje,

2) teoria naturalistyczna – jest niejako przeniesieniem koncepcji praw natury

jednostkowych na dziedzinę stosunków międzynarodowych; prawa natury głoszą, ze
człowiek ma jakieś przyrodzone prawa z samego faktu swego istnienia – prawo do
życia, prawo do wolności, itd. I tutaj niejako transplantacją tej koncepcji praw
nabytych jest ta koncepcja naturalistyczna, która mówi, że prawo międzynarodowe
obowiązuje z samego faktu istnienia państwa, które już przez samo istnienie ma
pewne przyrodzone prawa. Tutaj powstaje pytanie, jakie są to przyrodzone prawa.
Nikt jeszcze nie określił i nie jest w stanie określić katalogu przyrodzonych praw
państwa. Natomiast jakie tu można wymieniać prawa: np. prawo do integralności

terytorialnej, prawo do niepodległości. Skoro państwo ma te przyrodzone prawa to
inne państwa muszą przestrzegać tych praw, a skoro przestrzegają to prawo
międzynarodowe obowiązuje.

Dwie inne teorie tłumaczące obowiązywanie prawa międzynarodowego:

1) teoria solidarystyczna – prawo międzynarodowe obowiązuje dlatego, ze między

państwami jest jakaś solidarność, więź, i na tej podstawie przyjmuje się
obowiązywanie prawa

2) teoria normatywistyczna – prawo międzynarodowe obowiązuje bo tak stanowi jakaś

norma wyższego rodzaju, wyższego rzędu. Tylko pytanie co to jest za norma, jaka jest
zatem norma najwyższego rzędu? Tu się system burzy. Jaka może być norma
najwyższego rzędu dla prawa międzynarodowego? Trudno sobie wyobrazić taką
normę, podobnie trudno byłoby wyobrazić sobie taką normę wyższego rzędu
w systemie prawa wewnętrznego. Bo jedni powiedzą nie, to są prawa boskie, jeszcze
inni prawa naturalne

To są teorie dotyczące obowiązywania prawa międzynarodowego. Czym innym jest
stosowanie prawa międzynarodowego.

1.5 Stosowanie prawa międzynarodowego

Prawo może obowiązywać, ale nie być stosowane. Ale skoro już obowiązuje, to dlaczego

jest stosowane? Wymienia się trzy podstawowe powody, dlaczego prawo międzynarodowe
jest stosowane:

1) Siła, która stoi na straży prawa – prawo międzynarodowe jest stosowane ponieważ

istnieje siła, która stoi na jego straży. Przykład – Traktaty Pokoju, umowy
międzynarodowe – zwyciężony kapituluje przed zwycięzcą; dlaczego kapituluje
i dlaczego przyjmuje zobowiązania tego wynikające, bo jest siła, która gwarantuje
przestrzeganie tego prawa.

Dlaczego Saddam Husajn musiał się rozbroić i pozbyć broni chemicznej? Bo była siła,
która gwarantowała ich przestrzeganie. Prawo nie gwarantowane siłą byłoby niczym,
tak samo jak i siła nie gwarantowana prawem też byłaby niczym.
Tak samo jak w systemie prawa wewnętrznego musi być przymus wewnętrzny, musi
być siła, żeby zapewnić stosowanie prawa, bez siły nie byłoby nic.

2) Wzajemność – przestrzegamy prawa w stosunku do państwa A, no bo ono przestrzega

prawa w stosunku do nas. Skory wy przestrzegacie, to my też przestrzegamy. Przykład
– stosunki dyplomatyczne, konsularne (jest w nich wiele wzajemności); prawo
morskie (istniał kiedyś obowiązek prawny prawa międzynarodowego morskiego
przestrzegania pozdrawiania okrętów wojennych)

3) Wspólny interes wszystkich państw, czyli całej społeczności międzynarodowej.

Wszyscy mamy wspólne interesy, nam się nie opłaca nie przestrzegać tego prawa.
Przykład - normy dotyczące ochrony środowiska. Jeżeli jedno państwo zaczyna nas
truć, to inne państwa też to odczuwają. Na tym tle też mogą powstać różne
nieporozumienia. Np. protokół z Kioto o emisji gazów cieplarnianych. Jest to punkt
sporny pomiędzy Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi. Otóż jest to taki
protokół, który przewiduje ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Stany
Zjednoczone odmówiły jego podpisania, dlatego że gospodarska amerykańska by na
tym straciła. I teraz jest problem wyboru między interesami gospodarczymi
a interesami ochrony środowiska. Chiny też odmawiają podpisania tego protokołu, bo

gospodarka intensywnie się rozwija, a dla państw rozwijających się takie protokoły są
dławiące. Te państwa, które już przeszły pewien etap rozwoju są za. W związku z tym,
jest problem z tym protokołem z Kioto.

To były podstawy obowiązywania (? stosowania) prawa międzynarodowego.

1.6 Systematyka prawa międzynarodowego

Początkowo prawo międzynarodowe miało tylko dwa działy, a mianowicie było to prawo

wojny i prawo pokoju. I to w takiej, a nie innej kolejności. Najważniejsze było to prawo
wojny – prawo międzynarodowe regulowało stosunki w czasie trwania wojny. Lwia część
prawa międzynarodowego to było prawo wojenne. To co zostawało z tego działu prawa
pokojowego to były głównie pokojowe normy dotyczące prawa dyplomatycznego
i konsularnego.

Tak było na początku i ta systematyka się załamała. Dlatego, że obecnie mamy zakaz

wojny, czyli prawo wojenne zeszło na dalszy plan, natomiast postało wiele nowych gałęzi
prawa międzynarodowego publicznego, które pojawią się po części w toku wykładu.

Jakie to są gałęzie prawa międzynarodowego:
1) prawo Traktatów – wszelkie normy dotyczące zawierania i obowiązywania umów

międzynarodowych

2) prawo dotyczące odpowiedzialności międzynarodowej
3) rozwinęło się prawo dyplomatyczne i konsularne
4) prawo lotnicze – kodeks XX w., początek temu prawu lotniczemu dała deklaracja

z 1899 r. o zakazie zrzucania pocisków i materiałów wybuchowych na okres 5 lat,

5) prawo kosmiczne – jaki status prawny ma kosmonauta, jakiemu prawu podlega? A co

będzie jak na pokładzie statku dojdzie do przestępstwa? Prawo wszędzie się wciska,
w tym przypadku prawo międzynarodowe kosmiczne

6) prawo morskie – intensywnie rozwijające się w zasadzie jeszcze w starożytności,

nabrało przyspieszenia w ostatnich dziesięcioleciach. Technika wpłynęła na rozwój
tego prawa dlatego, że pod dnem morskim są bogate złoża. Skoro można je
eksploatować to powstaje pytanie kto je może eksploatować, w jakiej formie. Trzeba
to było unormować.

7) prawo wojenne - mimo, że jest zakazane też się rozwinęło
8) prawa człowieka – intensywnie się rozwinęły po II wojnie światowej, poczynając od

deklaracji praw człowieka z 1948 r.

9) za tym idą takie zagadnienia jak prawo dot. azylu, uchodźstwa, ekstradycji
10) prawo dotyczące pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych
11) prawo dotyczące indywidualnej odpowiedzialności karnej, np. odpowiedzialność

głowy państwa przed Trybunałem Międzynarodowym. Międzynarodowe Trybunały
Karne (dla byłej Jugosławii i dla Rwandy) powstały w 1998 roku, zaczęły
funkcjonować w 2002r .

12) prawo ochrony środowiska
13) międzynarodowe prawo biotechnologiczne – najnowocześniejsza dziedzina –

pojawiają się takie dylematy moralne wkraczające w prawo jak np. zakaz klonowania,
transplantacje medyczne

Generalnie można powiedzieć, ze prawie każda dziedzina aktywności ludzkiej jest objęta
prawem międzynarodowym. Będziemy omawiać je przy kolejnych wykładach.

1.7 Stosunek prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego

Jakie przełożenie ma prawo międzynarodowe na prawo wewnętrzne. Jakie przełożenie dla

prawa polskiego wynika z prawa międzynarodowego. Na tym tle powstały znowu dwie
koncepcje:

1) koncepcja dualistyczna – mówi, że prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne to są

dwa różne systemy prawne, które nie mają ze sobą nic wspólnego, ponieważ inna jest
metoda regulacji i inny jest katalog źródeł prawa. Czyli według tej koncepcji prawo
międzynarodowe i prawo wewnętrzne są to dwa odrębne systemy prawne, które nie
mają ze sobą nic wspólnego, nie mają punktów stycznych, ponieważ inny jest metoda
regulacji i inny jest katalog źródeł. Gdyby przyjąć ta koncepcję to na świecie
mielibyśmy obecnie trzy systemy prawne. Otóż szeroko pojmowany system prawa
wewnętrznego, system prawa międzynarodowego i na kontynencie europejskim
system prawa Unii Europejskiej. W związku z tym, skoro to są dwa różne systemy
prawne pojawia się pytanie, jakie jest przełożenie prawa międzynarodowego na prawo
wewnętrzne, np. w Polsce zawieram umowę międzynarodową, w jaki sposób ta
umowa obowiązuje w Polsce. Otóż zgodnie z tą teorią dualistyczną, żeby prawo
międzynarodowe obowiązywało w prawie wewnętrznym, konieczna jest tak zwana
transformacja, czyli innymi słowy przeniesienie normy prawa międzynarodowego na
grunt prawa wewnętrznego. Np. w systemie prawa polskiego taką transformacją jest
ratyfikowanie i ogłoszenie umowy w polskim dzienniku ustaw. Jeżeli umowa
międzynarodowa zawarta przez Polskę nie zostanie ratyfikowana i ogłoszona w Dz.
U. to nie jest prawem w świetle prawa polskiego. Przy czym ona w Polsce nie będzie
prawem, ale na zewnątrz ona będzie Polskę zobowiązywała. Dwa odrębne systemy,
w Polsce to nie będzie prawem, bo nie zostało ogłoszone, ale mimo że w Polsce nie
zostało ogłoszone to na zewnątrz jesteśmy zobowiązani, bo to jest nasze zobowiązanie
prawno-międzynarodowe i my nie możemy się na zewnątrz tłumaczyć faktem, że ta
umowa nie obowiązuje w Polsce bo nie została ogłoszona. Nasi partnerzy powiedzą
hola, skoro zawarliście, jest zobowiązanie prawno-międzynarodowe, a nas nie
interesuje czy to jest prawo u was czy nie. Z nami się umawialiście to jest prawo
międzynarodowe dla was. Czyli może się darzyć tak, ze jakiś akt obowiązuje w
prawie międzynarodowym nie obowiązując w systemie prawa wewnętrznego,
ponieważ są dwa odrębne systemy prawne. Żeby obowiązywało w systemie prawa
wewnętrznego konieczna jest transformacja w postaci ratyfikacji (tak jak w Polsce).

Ta transformacja może być dwojakiego rodzaju:

transformacja zwykła tzw. generalna

transformacja szczególna inaczej cząstkowa

Na czym one polegają. Otóż w konstytucjach danego państwa jest z reguły klauzula
transformacyjna. Jeżeli jest to transformacja generalna, to postanowienie konstytucji
mówi: prawo stanowione przez taką i taką organizację albo normy prawne przyjęte
w ramach tej organizacji są stosowane bezpośrednio, wystarczy je tylko ogłosić tu i tu.
Wszystkie. Organizacja wyda normę, jest ona stosowana. Ma to zastosowanie
w polskiej konstytucji. A więc całość norm prawnych jest stosowana bezpośrednio
w porządku prawnym.
Natomiast szczególna klauzula transformacyjna mówi, że każda konkretna umowa
międzynarodowa, każda konkretna norma prawa międzynarodowego jednostkowo
musi być transformowana do prawa wewnętrznego.
Ogólna dotyczy wszystkich, zgoda na przeniesienie wszystkich do prawa
wewnętrznego, natomiast szczególna – każda konkretna norma musi być
transformowana do prawa wewnętrznego.

To jest ten właśnie dualizm. Myśmy mieli ogromny problem przed wejściem tej
konstytucji z 1997r., ponieważ nikt nie wiedział jak jest w Polsce. Ta konstytucja
nieco to uprościła.

2) koncepcja monistyczna – zakłada, ze prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne to

jest jeden system, ale w ramach tego systemu normy są ułożone w jakimś porządku
hierarchicznym, jest hierarchia norm. I teraz ta hierarchia może się różnie układać:

jeden system, ale w ramach tej hierarchii normy prawno-międzynarodowe
mają pierwszeństwo przed normami prawa wewnętrznego – jest to tzw.
monizm z prymatem prawa międzynarodowego. Jest przyjmowany
w niektórych państwach, przykładem takiego państwa jest Holandia, gdzie
jest konstytucyjna zasada, że jeżeli Holandia zawrze umowę
międzynarodową to taka umowa bez żadnej potrzeby transformacji jest od
razu stosowana w wewnętrznym prawie holenderskim i ma prymat przed
prawem holenderskim.

normy prawa wewnętrznego mają prymat nad normami prawno-
międzynarodowymi i jest to monizm z prymatem prawa wewnętrznego –
jest on powszechnie odrzucany w prawie międzynarodowym, dlatego, że
bardzo się nim aktywnie posługiwała narodowo-socjalistyczna doktryna
prawa międzynarodowego. Co ona głosi: że prawo wewnętrzne ma prymat
nad prawem międzynarodowym i prawo międzynarodowe nie jest w stanie
krępować postępowania państwa. W każdej chwili, gdy państwo sobie nie
życzy, akt prawa wewnętrznego może odrzucić przestrzeganie prawa
międzynarodowego. Stąd też ten monizm z prymatem prawa
wewnętrznego jest odrzucany.

W większości systemów wewnętrznych państw świata jest stosowany taki wariant mieszany
tych dwóch teorii. Jak to wygląda na gruncie prawa polskiego?
Art. 9 Konstytucji – Rzeczpospolita Polska przestrzega obowiązującego ją prawa
międzynarodowego.
Art. 91 Konstytucji – Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dz. U.
Rzeczypospolitej Polskiej stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio
stosowana, chyba, ze jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa
międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Jeżeli wynika to
z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację
międzynarodową (w domyśle chodzi o Unię Europejską), prawo przez nią stanowione jest
stosowane bezpośrednio, ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Wynika z tego, ze w Polsce przyjęto teorię mieszaną, aczkolwiek widać, że mamy dualizm,
bo musi być transformacja (ratyfikacja) przeniesienie umowy do praw polskiego. Jest
generalna klauzula transformacji. Jest tu system mieszany, ponieważ mamy tutaj elementy
monizmu z prymatem prawa międzynarodowego (Umowa międzynarodowa ratyfikowana za
uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy
tej nie da się pogodzić z umową). Kiedy prawo międzynarodowe ma pierwszeństwo nad
ustawą (nad prawem polskim), tylko jeżeli jest ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną
w ustawie i jest kolizja.
Dlaczego tylko prawo międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną
w ustawie? Bo gdyby całość prawa międzynarodowego, wszystkie umowy międzynarodowe
miały pierwszeństwo nad ustawą, to byłaby taka sytuacja, ze władza wykonawcza polska
mogłaby w drodze prawa międzynarodowego wprowadzić wręcz nawet dyktaturę prawną.

Ponieważ wyłączona byłaby demokratyczna sejmowa kontrola. Ustawy uchwala sejm, są
delegacje do wydania aktów wykonawczych, są więc rozporządzenia. Jest kontrola.
Natomiast gdyby był prymat prawa międzynarodowego, to w sytuacji gdyby sejm wydał
ustawę dotyczącą jakiegoś przedmiotu, to w tym momencie rząd zawiera umowę
międzynarodową zupełnie zmieniającą postanowienia ustawy. Ponieważ prawo
międzynarodowe miałoby pierwszeństwo nad ustawą, to rząd mógłby w ten sposób wydawać
przepisy prawne i regulować przepisy. Zgoda wyrażona w ustawie zapewnia kontrolę
sejmową nad umowami zawieranymi przez rząd. To jest jedna rzecz. Druga rzecz, która się
tutaj pojawia, to ten przepis jest nie bardzo dostosowany do naszych realiów Unii
Europejskiej. Ponieważ prawo stanowione przez organizację międzynarodową ma
pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. A jak wiemy nie tylko prawo europejskie,
niektóry akty prawne mają pierwszeństwo przed ustawami, ale także nad Konstytucją polską.
I tu jest sprzeczność, pojawia się pytanie: czy będzie taka wola konstytucyjna, zwłaszcza
wśród niektórych partii, które zwyciężyły w wyborach, czy przyznać wprost, a taka jest
rzeczywistość europejska, że może się zdarzyć tak, że prawo europejskie ma pierwszeństwo
nad polską konstytucją. Tak się dzieje, ale pewnie nie będzie chętnych, żeby to przyznać
expresis verbis w Konstytucji i stad taka rozbieżność.

Katalog źródeł prawa w Rzeczpospolitej Polskiej (nieco inny niż w prawie konstytucyjnym):

1) Niektóry akty prawa wspólnotowego (w niektórych dziedzinach)
2) Konstytucja
3) Ratyfikowana umowa międzynarodowa, czyli prawo międzynarodowe
4) Ustawa
5) Umowa międzynarodowa
6) Rozporządzenie – akt wykonawczy
7) Akty prawa miejscowego

2. Geneza i rozwój prawa międzynarodowego

Od kiedy można mówić o początkach prawa międzynarodowego? Odpowiedź na to

pytanie zostanie przedstawiona w różnych okresach dziejowych, a mianowicie wydzielimy
okres starożytności, okres średniowiecza, epokę nowożytną i oddzielnie omówimy polską
naukę prawa międzynarodowego i polski rozwój prawa międzynarodowego.

Na wstępie trzeba zauważyć ogólną naturę prawa, prawo jest tym, czy je tworzy epoka

historyczna, w jakiej działa. Np. prawo międzynarodowe jest bardzo silnie związane ze
stosunkami społecznymi, jakie są stosunki społeczne takie będzie prawo. Podobne zależności
występują w prawie wewnętrznym, ale nie są aż tak silne jak w prawie międzynarodowym.
Jest to troszkę marksistowska teza, ale to Marks wymyślił, że prawo jest instrumentem
rządzenia warstw aktualnie sprawujących władzę w danym państwie.

Ta teza znajduje przełożenie w prawie międzynarodowym, bo jakie są interesy państw,

takie jest prawo, jakie są tendencje epoki takie będzie prawo międzynarodowe.

2.1 Starożytność

Zaczątki prawa międzynarodowego znajdują się już w starożytności – w starożytnej

Grecji, w starożytnym Rzymie i w starożytnych Chinach. To były takie trzy ośrodki, gdzie się
formowało to prawo międzynarodowe.

Grecja - Ciekawa jest tutaj starożytna Grecja, ponieważ na tamtym gruncie powstały normy,
które dały początek późniejszym instytucjom prawa międzynarodowego, takim jak instytucja
konsula, stosunki dyplomatyczne, instytucja azylu.

Sytuacja Grecji – wielość państw-miast o jednolitym podłożu kulturowym, a na przeciwko
świat barbarzyński. Jakie będą tendencje epoki? Po pierwsze tendencje do unifikacji, czyli
tendencje integracyjne, którym towarzyszą zgodnie z II zasadą termodynamiki Newtona
(każdej akcji towarzyszy reakcja) tendencje dezintegracyjne.
Jak są tendencje integracyjne, to w jakiej mierze wyrażają się one w zaczątkach prawa
międzynarodowego? Otóż państwa miasta greckie zawierają tzw. symmachie – pierwowzór
późniejszych przymierzy – były to krótkotrwałe przymierza zawierane w celu odparcia
wspólnego wroga. Pojawiają się również amfiktionie – pierwowzór późniejszych organizacji
międzynarodowych, zawierane przez państwa-miasta greckie, w celu ochrony miejsc kultu
religijnego. Dysponowały własnymi organami, czyli pierwowzór organizacji, z reguły były to
tzw. Rady Amfiktionii. Jedną z najsłynniejszych była Amfiktionia Delficka, która
funkcjonowała przez 5 wieków, miała na celu ochronę min. świętej wyroczni Apollina
w Delfach. Amfiktionie wydawały przepisy prawne, normy prawne o charakterze prawa
międzynarodowego, oczywiście prawa międzynarodowego ograniczonego terytorialnie do
kręgu państw-miast greckich.
Przykład norm takiego prawa międzynarodowego to były głównie normy z zakresu prawa
wojny, np. normy dotyczące zatruwania studzien (wody w studniach) – jeżeli walczono
z Grekami, to nie wolno było zatruwać wody, ale jeżeli walczono z barbarzyńcami to jak
najbardziej było dozwolone. Inne normy to normy dotyczące wnoszenia pomników
triumfalnych po wygraniu wojny – jak walczono z barbarzyńcami i zwyciężono, to można
było postawić piękny, kamienny pomnik, żeby uczcić pamięć zwycięstwa z barbarzyńcami na
wieki. Jak zwyciężono w wojnie domowej (z Grekami), to pomniki mogły być tylko
drewniane, ponieważ nie godziło się czcić pamięci wojen bratobójczych.

Inne instytucje, będące protoplastami późniejszych instytucji normy międzynarodowej
w starożytnej Grecji: znano instytucje posłów – wysyłano posłów, nie na sejm, ale w celu
załatwienia konkretnej sprawy, ale Grecy nie znali zasady nietykalności posłów, więc
wysyłanie posłów było dosyć ryzykowne.
Między państwami-miastami greckimi często występowało zadłużenie, jedno państwo-miasto
było zadłużone u drugiego. Żeby odzyskać dług u wierzyciela Grecy wymyślili sposób.
Mianowicie, jeżeli obywatel państwa zadłużonego przybywał do państwa wierzyciela to
państwo wierzyciela mogło porwać i uwięzić obywatela państwa dłużnika i więzić go do
czasu, gdy państwo dłużnik nie zwróci tych zobowiązań. To było zgodne z prawem
a instytucja ta nosiła miano androlepsja. Ale niektóre kategorie osób cieszyły się takimi
przywilejami, że nie wolno było wolno stosować wobec nich androlepsji. W stosunku do tych
osób, do których nie stosowano androlepsji miała zastosowanie instytucja azylu, czyli
wyłączenie zastosowania tego prawa uwięzienia do czasu spłacenia długu przez państwo
dłużnika. To jest geneza późniejszego azylu.

Starożytna Grecja nie znała misji dyplomatycznych, w związku z tym ktoś musiał sprawować
opiekę nad przybywającym z jednego państwa do drugiego. Były takie kategorie osób
w danych państwach, były to osoby bardzo bogate, mające wpływy polityczne, które
podejmowały się opieki nad obywatelami zaprzyjaźnionego państwa, w zamian
zaprzyjaźnione państwo udzielało im jakiś gratyfikacji finansowych czy politycznych. Te
osoby, które sprawowały opiekę nad obywatelami innego państwa nosiły miano proksenów.
Była to instytucja proksenia, która później dała początek stosunkom konsularnym.

Pod koniec okresu helleńskiego, kiedy wróg zewnętrzny był coraz silniejszy, w postaci
Persów czy Rzymian, nasiliły się tendencje zmierzające do integracji państw greckich
w ramach jednego organizmu państwowego. Te tendencje znalazły wyraz w tzw. izopolitijach.
Izopolitije – na czym to polegało? Państwa-miasta greckie łączyły się. Dwa państwa
umawiały się, że odtąd będą jednym. Korzyści – większa armia, większe wpływy polityczne,
możliwość większego odparcia zagrożenia zewnętrznego. Tendencje integracyjne. Jaka jest
potrzeba zewnętrzna, tak odpowiada na to prawo, jaka jest epoka tak reaguje prawo.
Izopolitije, czyli te związki państw-miast greckich, tworzących nowe organizmy państwowe.

Ciekawostka:
Taki pierwszy znany akt prawa międzynarodowego, znany dzięki wykopaliskom
archeologicznym, pochodzi z IV tysiąclecia przed naszą erą, dwóch władców sumeryjskich
zawarło umowę międzynarodową dotyczącą granicy pomiędzy ich państwami i wyryli to na
kamieniu granicznym. I to jest najstarszy dokument prawa międzynarodowego.

Rzym – odmienność cech epoki rodzi odmienne instytucje prawne. Jedno potężne państwo,
które aspiruje do uniwersalnego władztwa nad całym ówczesnym światem i reszta (świat
barbarzyński). Jakie będę tego konsekwencje prawne? Otóż cechą charakterystyczną Rzymu
jest zawieranie tzw. nierównoprawnych przymierzy, które polegały na tym, że jedno państwo
oddawało się pod opiekę Rzymu całkowicie, w zamian za co Rzym zobowiązywał się do
obrony militarnej tego państwa i reprezentowania go w sferze polityki zagranicznej. Niekiedy
Rzym wymuszał zawieranie takich umów.
Jest to pierwowzór późniejszego protektoratu prawa międzynarodowego, który rozwinął się
zwłaszcza w XV w.

U Rzymian, w przeciwieństwie do Greków, osoba posła była święta. Jest to pierwowzór
przyjętej później w prawie międzynarodowym zasady nietykalności posłów, immunitetów,
przywilejów dyplomatycznych i konsularnych.

Rzymianie wykoncypowali pojęcie wojny sprawiedliwej , umieli już odróżniać, która wojna
jest sprawiedliwa, a która nie. Przy czym rozumieli to w sposób zupełnie inny od
współczesnego rozumienia wojny sprawiedliwej, ponieważ u Rzymian wojna była
sprawiedliwa wtedy, jeżeli została wypowiedziana z zachowaniem odpowiednich procedur,
w tym religijnych. Jak zachowano te procedury to woja była sprawiedliwa, jak nie zachowano
tych procedur – wojna była niesprawiedliwa.

Chiny – przez wiele stuleci były rozbite na kilkanaście zwalczających się królestw. Mimo, że
podzielone na różne królestwa poczuwały się do tożsamości kulturowej. Utworzyły taki
fundusz pomocowy. W sytuacji, gdy jedno z państw było w nieszczęściu, z tego funduszu
wypłacano mu odpowiednie środki na rekonstrukcje. Chiny były jednym z pierwszych
państw na świecie, które wprowadziły monety. Była więc rozwinięta zasada solidarności
państwowej. Podobnie jak Grecy, nie znali zasady nietykalności posłów.

2.2 Średniowiecze

Tendencje okresu starożytności zupełnie się zacierają, ulegają zapomnieniu wraz

z nastaniem państw barbarzyńskich w Europie i wraz z ugruntowaniem się chrześcijaństwa,
ponieważ chrześcijaństwo i średniowiecze to okres dominacji dwóch uniwersalizmów:
uniwersalizm cesarski i uniwersalizm papieski. I dopóki trwały te uniwersalizmy prawo
międzynarodowe nie miało szans się rozwinąć. Nawet jak był jakiś spór międzynarodowy,
np. wojna, to rozstrzygano go w oparciu o prawo kanoniczne. W tym okresie dominuje prawo
kanoniczne, którymi się usiłuje zagadnienia międzynarodowo – prawne regulować.

Okres średniowiecza, zwłaszcza wczesnego, to w Europie okres szeregu wojen

prywatnych, feudał wypowiadał wojnę feudałowi, walczyli ze szkodą dla suwerena, władcy.
Żeby ograniczyć te wojny wymyślono taką instytucję, dzisiaj byśmy powiedzieli prawno-
międzynarodową, jak Pokoje Boże (Trojga Dei – Pokój Boży), które zabraniały prowadzenia
walk w określone dni tygodnia, kojarzone często z męką Chrystusa np. piątek, środa.
Ustalono to kanonicznie, miało to na celu położenie kresu wojnom. Instytucja prawno-
międzynarodowa.

Średniowiecze to okres ścierania się: chrześcijanie – muzułmanie, dwa bieguny.

Konieczne było wydawanie norm prawnych prawa międzynarodowego, które by eliminowały
to zjawisko. Te normy były skierowane tylko do chrześcijan, czyli naszych (nasz krąg
cywilizacyjny) przeciwko nim, czyli muzułmanom. I tak np. wydano taką normę zakazu
używania kusz i łuków w wojnie z chrześcijanami.

Koniec okresu średniowiecza – nastąpił rozwój instytucji prawa międzynarodowego,

związany z upadkiem uniwersalizmu.

2.3 Nowożytność

Chwilowy brak nagrania – nieudolna wymiana baterii



- poniższy tekst pochodzi z

notatek.
Suwerenność władców – w XV w. utrwalono zasadę suwerenności. Początek państwa
narodowego.
Reformacja – silny protestantyzm, który podważa władzę papieża
Zasada wolności religijnej dała początek współczesnym prawom człowieka – rozumiana tylko
w stosunku do władców.

Odkrycia geograficzne, odkrywanie nowych lądów - w 1493 roku Aleksander VI w bulli Inter
Caetra dokonał podziału obszarów kolonialnych między Hiszpanię i Portugalię, wyznaczając
za granicę linię 100 mil morskich na zachód od Azorów, potwierdziło to porozumienie Jana
Portugalskiego i Izabelli Katolickiej z 1494 roku.

Z dyktafonu:
Rodzi się nowa instytucja prawa międzynarodowego, zgodnie z którą do terytorium można
rościć pretensje w wyniku symbolicznego posiadania, np. podpływa szkuner angielski do
jakiejś wyspy, flaga św. Jerzego zawieszona – symboliczne posiadanie.
(wg encyklopedii - odkrywcy nowych ziem, wbijając miecz w ziemię, brali ją w symboliczne
posiadanie).
Z biegiem czasu narodziła się nowa instytucja prawa międzynarodowego – efektywna
okupacja. Żeby rościć sobie prawo do terytoriów trzeba na nich zaprowadzić efektywną

okupację, czyli trzeba np. wprowadzić posterunki wojskowe, policyjne, czyli trzeba
sprawować władzę i wtedy to jest nasze terytorium.
Druga rzecz, która wiązała się z odkryciami, to zagadnienie dostępu do nowych terytoriów.
Ten problem zarazem dał podstawy do rozwoju międzynarodowego prawa morza. Pierwsze
narody kolonizacyjne, jak zdobyły sobie terytorium, to wraz z nimi szlaki morskie
prowadzące do tego terytorium. Po czym rosną w siłę nowe narody, które tez chcą coś
uszczknąć (głównie Anglicy, Francuzi i Holendrzy) i jest pytanie, czy szlaki morskie, które do
tej pory były pod sztandarami tych pierwszych narodów kolonizacyjnych, są wyłącznie ich
własnością, czy tez są otwarte. I rywalizowały tutaj (koniec wieku XVII) dwie tendencje:
zasada morza otwartego, zgodnie z którą morze jest zamknięte, tylko dla tych państw, które
już wcześniej sobie te szlaki morskie zawarowały, zasada morza otwartego; przez długi czas
Portugalczycy i Hiszpanie bronili morza otwartego, Anglicy i Holendrzy bronili zasady morza
otwartego (o co tu chodzi???, ale dokładnie tak powiedział), no bo każdy miał inny interes,
jaki interes, taka później konstrukcja norm prawnych. Skończyło się to ostatecznie przyjęciem
fundamentalnej dzisiaj zasady wolności mórz. XVII w. Dał właśnie podstawę tej zasadzie
wolności mórz.

XVII w. to był też okres nieustannych wojen, w związku z tym rozwija się prawo wojenne.
Władcy są suwerenni i mogą prowadzić wojny. Tak to trwało intensywnie się rozwijając aż do
wydarzenia, które przywróciło ten dotychczasowy porządek prawno-międzynarodowy. Tym
wydarzeniem była Rewolucja Francuska, która dla prawa międzynarodowego ma
niesłychanie duże znaczenie. Dlaczego? Do tej pory, na mocy Traktatów Westfalskich z 1648
r. miała miejsce suwerenność władców, a Rewolucja Francuska wprowadziła pojęcie
suwerenności państw w rozumieniu narodów. Suwerenność narodów, już nie władca był
suwerenem, ale ludność. To zupełnie zmienia relacje, także w warstwie prawnej, pomiędzy
państwami. Poza tym Rewolucja Francuska wprowadza fundamentalną zasadę (później
przyjętą po II wojnie światowej) prawa narodu do samostanowienia. Ona wcześniej była
deklaratywna, ponieważ nawet sama Republika Francuska nie przestrzegała tej zasady, nie
pytała czy któryś naród chce być przyłączony do Francji, czy nie, tylko włączała. Ale już
samo podniesienie tej zasady, jej wyrażenie expresis verbis, już miało pewne znaczenie, bo
złamało pewne tabu.
Rewolucja Francuska dopracowała się pojęcia obywatelstwa, wcześniej ktoś taki jak obywatel
nie istniał, był poddany. Za pojęciem obywatelstwa kryje się cały złożony kompleks norm
prawnych, dotyczących np. stosunku państwa do własnego obywatela, reprezentacji tego
obywatela przed państwem w życiu wewnętrznym, itd.

Kolejna wkład Rewolucji Francuskiej to instytucja plebiscytów. Była taka część terytorium
papieskiego we Francji – Avinion, rząd Republiki francuskiej zorganizował tam plebiscyt,
w którym ludność opowiedziała się za przyłączeniem do Francji i terytorium przyłączono do
Francji. Instytucja wykorzystywana szeroko po II wojnie światowej, w prawie
międzynarodowym.
Kolejna instytucja, którą zawdzięczamy Rewolucji Francuskiej o wolność żeglugi na rzekach.
Przedtem było tak, np. na Renie, że jeżeli rzeka przepływała przez dane państwo, to na tym
odcinku to państwo mogło żeglować, co utrudniało handel. Za czasów Rewolucji Francuskiej
przyjęto, że na całym odcinku żeglownym rzeki można swobodnie uprawiać żeglugę.
Kolejna instytucja, którą przyniosła Rewolucja Francuska są granice. Przed Rewolucją
Francuską nie znano w naszym kręgu cywilizacyjnym pojęcia granicy w takim sensie,
w jakim my ją obecnie rozumiemy – granicy linearnej. Była oczywiście na mapach
zaznaczona sztywna granica, ale to było takie płynne, wymienne. Dopiero Rewolucja
Francuska wprowadziła pojęcie granicy. Granica to kres władztwa terytorialnego i jurysdykcji

danego państwa, kończy się obowiązywanie prawa jednego państwa, zaczyna się
obowiązywanie prawa drugiego.
Prawo do nieinterwencji – Rewolucja Francuska sformułowała taki postulat, że jedno państwo
nie może wtrącać się do spraw drugiego państwa. Ta zasada jest przyjmowana w prawie
międzynarodowym, chociaż z jej realizacją czasami różnie bywa.
Rewolucja Francuska była bardzo postępowa, wywołana początkowo przez burżuazję
wywołała reakcje feudalne. Na parę dziesięcioleci w Europie zapanowały siły reakcyjne co
miało również swoje przełożenie na prawo międzynarodowe. One zapanowały, ponownie
przywróciły swoje władztwo, ale mimo wszystko osiągnięć Rewolucji Francuskiej nie dało
się cofnąć.

Początek nowego okresu w rozwoju prawa międzynarodowego to Kongres Wiedeński, który
po pokonaniu Korsykanina w 1815 r., kiedy zdano sobie sprawę, ze pewnych osiągnięć
Rewolucji nie da się cofnąć, pewne osiągnięcia potwierdził. Kongres Wiedeński wprowadził
m.in. zakaz handlu murzynami, początkowo ograniczony tylko do państw europejskich i to
nie wszystkich. Od tego momentu można niejako mówić o zakazie handlu żywym towarem.
Kongres Wiedeński potwierdził zasadę wolności żeglugi na rzekach międzynarodowych.
Na Kongresie Wiedeńskim udało się ustalić coś co stało się podstawą wszelkich stosunków
dyplomatycznych i konsularnych, a mianowicie katalog rang dyplomatycznych i zasady
rządzące stosunkami dyplomatycznymi tzw. zasadę precedensi (zostanie omówiona przy
stosunkach dyplomatycznych), które stosowane były do czasu I wojny światowej i nie tylko.

II poł. XIX w. – w związku z rozwojem techniki, pojawiają się karabiny gwintowane. Jaki to
może mieć wpływ na prawo? I lepsza celność zmniejszyła szanse na przeżycie żołnierza, była
duża ilość rannych i zabitych. I trzeba to było jakoś unormować. W związku z czym w roku
1864 zostaje zawarta Konwencja Czerwonego Krzyża – akt prawa międzynarodowego,
pierwszy akt humanitarnego prawa konfliktów zbrojnych.

Koniec XIX w. to wyścig zbrojeń, przygotowanie do późniejszej wojny światowej. Państwa
zacofane gospodarczo, robią wszystko, żeby odepchnąć ten wyścig zbrojeń, żeby się
wzmocnić gospodarczo. Tutaj przoduje zwłaszcza Rosja. Pojawiają się więc tendencje
rozbrojeniowe. W 1899 roku zostaje zwołana Konferencja w Hadze, z inicjatywy cara
Mikołaja II, która doprowadza do przyjęcia trzech konwencji o prawie wojennym. Jak
potrzeba takie prawo. Potrzeba rozbrojenia, zwołuje się Konferencję dot. prawa wojennego.
Czyli następuje rozwój tego prawa konfliktów zbrojnych.
Rozwój techniki dotyczył tez stosunków handlowych. Pojawiały się problemy, które zaczęły
przekraczać granice państw, np. zrodził się telegraf. Trzeba było jakoś ustalić wspólne
standardy. W związku z tym pojawiają się pierwsze organizacje międzynarodowe. Za
pierwszą współcześnie uznaje się Światową Organizację Telegraficzną z 1865 r.

Okres ten to czas kolonizacji. Pojawiają się protektoraty międzynarodowe, czyli
nierównoprawne umowy zawierane przez państwa kolonizujące z państwami
kolonizowanymi. Takie umowy zawierano z Chinami. Dano im do wyboru, albo wspieracie
porty dla handlu z nami, dajecie nam wyłączność w dzielnicach tych portów, albo wysyłamy
tam okręty wojenne. Cóż mogły zrobić państwa słabsze? Jedynie zgodzić się na zawarcie
umowy. Ta nierównoprawna umowa dzisiaj jest nie uznawana w prawie międzynarodowym,
ale wtedy się to rozwinęło.

Pod koniec XIX w. rodzi się ruch robotniczy, co w warstwie prawnej znajduje przełożenie
w walce o wolności związkowe. Ona jeszcze wtedy nie zakończyła się powodzeniem.

Wolności związkowe w prawie międzynarodowym to jest dopiero okres po II wojnie
światowej, na tle przemian społecznych i gospodarczych. Ale wtedy zaczyna rodzić się
tendencja do tego międzynarodowego prawa wolności związkowych.

2.4 XX-lecie wojenne

I wojna światowa – 4 lata rzezi, Europa wykrwawiona, skoro tak to jaka się może pojawić

tendencja? Tendencja do uniknięcia kolejnej wojny. Jaka jest odpowiedź na tą tendencję?
Traktat Wersalski, który powołuje do życia, poprzez Pakt Ligi Narodów (1919r.), Ligę
Narodów, pierwszą powszechną organizację międzynarodową, wyposażoną w prawo
stosowania przymusu bezpośredniego. Pakt przewidywał, że organizacja może użyć siły
w stosunku do państw łamiących zasady, co ciekawe Pakt nie zakazywał wojny, on jedynie
przewidywał taką cywilizowaną i obwarowaną ograniczeniami procedurę wypowiadania
wojen. Jak nastąpił spór miedzy państwami, to zgodnie z Paktem Ligi Narodów, trzy miesiące
musiały państwa sobie dać na próbę takiego cywilizowanego rozwiązania sporu. Chodziło
o to, że przez te trzy miesiące opadły emocje, państwa siadły do rozmów, żeby jakoś to
rozwiązać. Jeżeli przez trzy miesiące próba rozwiązania sporu nie dała rezultatu , to wówczas
można było wypowiedzieć wojnę. Nie było jeszcze zakazu wojny.
Liga Narodów to także rozwój praw człowieka w kontekście zwłaszcza ochrony mniejszości
narodowych. Po I wojnie światowej powstało na gruzach tych imperiów niemieckich, austro-
węgierskich, rosyjskich czy tureckich, mnóstwo nowych państw. Te państwa były etnicznie
niejednorodne, ludność była przemieszana. Rodziło się pytanie, jaki ma być status prawny
mniejszości w tych państwach, np. mniejszości niemieckiej w Polsce, czy w Czechosłowacji.
Liga Narodów zareagowała na to ponieważ państwa nowo powstałe zostały zmuszone do
zawarcia Konwencji o ochronie mniejszości narodowych. Początek tego wzrostu ochrony
praw człowieka w związku z ochroną mniejszości narodowych. Niestety było to dosyć
jednostronne, ponieważ Polska została zmuszona do podpisania konwencji o ochronie
mniejszości narodowej w tym niemieckiej, natomiast Niemcy nie podpisali żadnej konwencji
o ochronie mniejszości polskiej w Niemczech. Czyli to dotyczyło tylko tych państw
nowopowstałych. Ale był to już jakiś krok naprzód.
Liga Narodów to znowu rozwój prawa wojennego. W 1929r. zawarto Konwencję dotyczącą
jeńców wojennych (nie przystąpił do niej Związek Radziecki, ani w stosunku do jeńców
radzieckich nie uważano jej za wiążącą).

XX-lecie międzywojenne to próba realizacji prawa do samostanowienia narodów poprzez
tzw. instytucję mandatów międzynarodowych.
W 1928 r. zawarto tzw. Pakt Briandta de Kelloga o zakazie wojny. Po raz pierwszy
w dziejach ludzkości zakazano prowadzenia wojen do tego Paktu przystąpiła większość
ówczesnych państw, nie wyłączając Związku Radzieckiego i Niemiec. Słabością tego Paktu
był fakt, że nie przewidywał on żadnych sankcji za złamanie zakazu wojny. Oczywiście
Niemcy złamały to zobowiązanie prawno-międzynarodowe wypowiadając wojnę. Tak samo
jak złamały swoje zobowiązanie prawno-międzynarodowe, jakim był Pakt o nieagresji z 1934
roku zawarty na lat 10. Podobnie Związek Sowiecki złamał swoje zobowiązanie
międzynarodowe – Pakt o nieagresji z 1932 r.

2.5 Współczesność

II wojna światowa znowu przyniosła zniszczenie i znowu tendencja uniknięcia kolejnej

wojny. Rozwiązuje się Ligę Narodów, powołuje się w jej miejsce nową organizację, ONZ –

Organizację Narodów Zjednoczonych. Wraz z nią przyjmuje się całkowity zakaz prowadzenia
wojen międzypaństwowych. Następuje bardzo bujny rozwój prawa międzynarodowego.
Powstaje Komisja prawa międzynarodowego, która zajmuje się rozwojem tego prawa. ONZ
dopracowuje się szeregu organizacji tzw. wyspecjalizowanych zwanych rodziną ONZ, w tym
najbardziej znane np. UNESCO, czyli Światowa Organizacja ds. Nauki, Edukacji i Kultury,
WHO – Światowa Organizacja Zdrowia, FAO – Światowa Organizacja ds. Wyżywienia,
FILA – Światowa Organizacja Pracy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, itd.

Lata 40-te to rozwój prawa lotniczego, lata 60-te i 70-te to rozwój prawa kosmicznego.
Ostanie lata to rozwój prawa ochrony środowiska i prawa dotyczącego indywidualnej
odpowiedzialności karnej, powoływanie międzynarodowych trybunałów karnych.

Obecnie nowym wyznacznikiem rozwoju prawa międzynarodowego stał się zamach na World
Trade Center w 2001r. Stała się potrzeba wypracowania nowych zasad dotyczących
przeprowadzania interwencji humanitarnej i opracowania nowych zasad samoobrony.
Ponieważ amerykanie ....................... tzw. obrony prewencyjnej, zgodnie z którym można
uderzyć wcześniej, jeżeli jest istotne podejrzenie, że przeciwnik uderzy.
Innym takim dylematem jest konieczność zreformowania ONZ. Ostatni szczyt w Nowym
Jorku nie przyniósł w tej mierze żadnych rozstrzygnięć.

2.6 Twórcy prawa międzynarodowego

Hugo Grocjusz – holender, zatrudniony w służbie dyplomatycznej m.in. królowej

szwedzkiej Krystyny – ojciec współczesnego prawa międzynarodowego
Zasłynął dwoma publikacjami:

1) O prawie wojny i pokoju – wyznaczył taki zbiorowy katalog praw wojennych, co było

rewolucyjne na ówczesne czasy

2) Wolność mórz – morze powinno być otwarte i dostępne dla wszystkich

W Polsce rozwój tego prawa międzynarodowego przypada na XV w. Wymienia się kilka

postaci, m.in. Paweł Włodkowic z Grudzenia i Piotr ze Skarbimierza – obydwoje kolejno po
sobie byli Rektorami Uniwersytetu Jagiellońskiego. Czym oni zasłynęli. XV w. to czas
konfliktów z Zakonem Krzyżackim, rozstrzyganych na gruncie międzynarodowym w postaci
sporów. Rektorzy UJ reprezentowali stronę polską i wysunęli poglądy, które na ówczesne
czasy były wręcz rewolucyjne.

Stanisław ze Skarbimierza rozpatrywał (w kontekście wojny z zakonem krzyżackim)

zagadnienie sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych. W kazaniu De belli iustis (O
wojnach sprawiedliwych) utrzymywał, że wojna sprawiedliwa, w obronie rzeczy zabranych
i ojczyzny, może być prowadzona zarówno przeciw najeźdźcom, jak i chrześcijanom.
Prowadzący taką wojnę mają prawo do sprzymierzania się z poganami, którzy - jako ludzie -
także mają prawo do własności i ojczyzny; celem wojny ma być przywrócenie pokoju, a ona
sama jest tylko ostatecznym środkiem do osiągnięcia tego celu, nie może być motywem wojny
chęć zdobyczy terytorialnych, chciwość czy nienawiść.

Głosił, że jeżeli chrześcijanin najeżdża poganina krzywdząc go, to inne państwo

chrześcijańskie może sprzymierzyć się z poganinem w walce z tym państwem
chrześcijańskim. Do tej pory było to nie do pomyślenia, nie można było się sprzymierzać
z poganami przeciwko chrześcijanom. On głosi, że poganie to ludzie tak samo jak
chrześcijanie i jeśli są krzywdzeni to można się z nimi sprzymierzyć. Było to zgodne
z polskimi interesami narodowymi, bo kto wspierał polskie oddziały przeciwko

chrześcijańskim krzyżakom – Tatarzy, Litwini, jak uznawali Krzyżacy nie ochrzczeni. To na
ówczesne czasy były poglądy rewolucyjne, za które został wyklęty przez papiestwo i groziło
mu spalenie na stosie. Zdołał się jednak z tego zarzutu uwolnić.

Koncepcje wojny sprawiedliwej rozwinął Paweł Włodkowic, który brał udział w soborze

w Konstancji (1414-1418), gdzie wystąpił z traktatem o władzy papieża i cesarza nad
niewiernymi (Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium), w którym
postawił tezę o możliwości pokojowego współistnienia państw chrześcijańskich i pogan.
Potępił krzyżacką politykę nawracania innowierców mieczem. Wyłożył polskie racje przeciw
Krzyżakom, obalając ich roszczenia do zajętych ziem, i zakwestionował istnienie zakonu.
W swych pismach podejmował także problemy prawa międzynarodowego, tolerancji
i organizacji państwa. Jeden z czołowych zwolenników koncyliaryzmu, czyli wyższości soboru
nad papieżem.
Cóż oni takiego jeszcze głosili? Otóż, wykoncypowali pojęcie wojny sprawiedliwej. Dzięki
nim, mówi się nawet o polskiej szkole prawa wojny.

Innym, znanym polskim XV-wiecznym prawnikiem, internacjonalistą był Jakub

z Szadka, który był prekursorem zasady narodowościowej. W 1466r Polska zwyciężyła
w wojnie trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim, trzeba było podzielić terytoria, które
zostały wcielone do Polski. Krzyżacy bronili każdej piędzi ziemi i chcieli zostawić na
terytorium wcielonym do Polski enklawy należące do zakonu Krzyżackiego. Jakub z Szadka,
który reprezentował w negocjacjach stronę polską, opowiadał się za zasadą narodowościową,
zgodnie z którą do danego państwa powinny przynależeć te terytoria, które są w większości
zamieszkałe przez ludność etniczną zamieszkującą to państwo. Czyli jeżeli dane terytorium
jest zamieszkałe w większości przez ludność polską, to powinno ono należeć do Polski.

Późniejsze lata to np. Andrzej Frycz Modrzewski. Jego dzieło to O poprawie

Rzeczypospolitej, w którym dał wnikliwą analizę ustroju społeczno-politycznego ówczesnej
Polski i przedstawił program jego przebudowy, m.in. postulował zniesienie pańszczyzny,
równoprawność obywateli wobec prawa, pierwszy w świecie potępił wojnę zaborczą,
postulował laicyzację oświaty, żądał tolerancji religijnej, niezależności kościoła katolickiego
od Rzymu.

Natomiast XVIII w. to niestety tak, jak w innych dziedzinach, była zapaść także w prawie

międzynarodowym. W XIX w. nie ma Polski, nie ma państwa, to też i nie ma prawa
międzynarodowego. Ubolewali nad tym co niektórzy prawnicy, bo nauka prawa została, nie
było państwa przez które realizuje się prawo. Jeden z późniejszych polskich prawników,
profesor UJ Franciszek ............................., już w połowie XIX w. ubolewał, że Polacy
zupełnie nie przywiązują wagi do prawa międzynarodowego, a gdyby przywiązywali to mogli
sobie zaoszczędzić w przeszłości i przyszłości trochę cierpień.

Z obecnej nauki prawa międzynarodowego w Polsce jest bardzo wielu utalentowanych

prawników w gremiach międzynarodowych. Przykładowo prof. Wieruszewski z Poznania jest
członkiem Komitetu Praw człowieka ONZ w Nowym Jorku, dr Garlicki z Warszawy jest
członkiem Komisji Prawa Międzynarodowego, szefowa „naszej Katedry” prof. Grabowska
jest kwestorem Parlamentu Europejskiego.

15.10.2005

3. Źródła prawa międzynarodowego

3.1 Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego

Żeby można było mówić o systemie prawa muszą występować trzy podstawowe cechy:

1) muszą być źródła prawa
2) musi być przyjęta metoda regulacji – inna metoda regulacji jest np. w prawie karnym

(podporządkowanie) inna w prawie cywilnym (równość stron)

3) muszą być zasady prawa – system prawa dysponuje własnymi, charakterystycznymi

tylko dla niego zasadami

Prawo międzynarodowe jest odrębnym systemem, dysponuje tymi wszystkimi trzema,
właściwymi tylko dla siebie cechami. Jedną z tych cech są źródła prawa.

Definicja źródeł prawa – jak możemy je zdefiniować. Można je podzielić na

materialne i formalne. To jest podział charakterystyczny dla wszystkich systemów prawa, nie
tylko dla prawa międzynarodowego.
W znaczeniu materialnym źródłem prawa są wszystkie czynniki, które powodują, że norma
prawna staje się, tworzy się, że norma prawna w ogóle zaistnieje. Czyli są to czynniki
pozaprawne, są to czynniki ekonomiczne, polityczne i inne. Jeżeli np. mamy nadprodukcję
rzepaku, to jest asumpt do tego żeby powstała ustawa o biopaliwach – w systemie prawa
wewnętrznego. W prawie międzynarodowym, jeżeli np. mamy efekt cieplarniany, to jest to
podstawa zawarcia Konwencji np. o redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Źródła prawa w znaczeniu formalnym (źródła formalne prawa) to postać prawna jaką te
czynniki przybierają. Np. ustawa (postać formalna, forma prawna).

System prawa międzynarodowego dysponuje charakterystycznymi, właściwymi tylko

dla siebie źródłami prawa w znaczeniu formalnym. Czy istnieje w systemie prawa
międzynarodowego katalog źródeł prawa? Bo w systemie źródeł prawa wewnętrznego taki
katalog jest – źródła prawa wymienia Konstytucja. W państwach, w których nie ma
konstytucji w formie jednego aktu (jak w Polsce), to jest to element tradycji lub szeregu
aktów np. Wielka Brytania, gdzie prawo zwyczajowe mówi, co prawem jest a co nie.

W przypadku prawa międzynarodowego nie ma konstytucji, więc powstaje pytanie,

czy w ogóle jest taki katalog prawa, a po drugie skąd wiemy, że to jest akurat katalog.
W prawie międzynarodowym nie ma żadnego przepisu, który by mówił, co jest źródłami
prawa. Natomiast za nieformalny katalog źródeł prawa międzynarodowego uznaje się art. 38
Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Ten przepis nie mówi: „źródłami
prawa międzynarodowego są”, ale istnieje taki zapis: „Trybunał, którego zadaniem jest
stosowanie prawa międzynarodowego w swoim orzekaniu stosuje”, czyli są to podstawy
orzecznictwa Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, ale faktycznie przyjęło się, że
to jest zarazem katalog źródeł prawa międzynarodowego.
Są to:

1) zwyczaj międzynarodowy
2) umowa międzynarodowa
3) ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
4) orzecznictwo Trybunałów, orzecznictwo sądowe i poglądy doktryny prawa

międzynarodowego (poglądy posiadające najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych
narodów w zakresie prawa międzynarodowego)

Na tle tego katalogu powstaje parę kwestii, które wymagają wyjaśnienia. Po pierwsze, czy

jest on ułożony hierarchicznie? Czy skoro w pierwszym rzędzie wymieniony jest zwyczaj, to
ma on pierwszeństwo nad umowami międzynarodowymi? Nie, te źródła są równorzędne. Nie
ma hierarchii źródeł prawa międzynarodowego, tak jak w przypadku prawa wewnętrznego.
Aczkolwiek można uznać nieformalne istnienie takiej hierarchii, ponieważ niejako za
najważniejszy akt prawa międzynarodowego uznaje się Kartę Narodów Zjednoczonych.
Mówi się, że jest to wręcz Konstytucja społeczności międzynarodowej. Ale jest to
nieformalne, w sferze prawnej nie ma katalogu źródeł prawa międzynarodowego i norma
zwyczajowa prawa międzynarodowego będzie miała taką samą moc prawną jak norma
w umowie międzynarodowej. Czyli pierwsza cecha – brak hierarchii tych źródeł.

Druga cecha – to nie jest katalog zamknięty. Istnieją akty. Które też mogą być zaliczone

do źródeł prawa międzynarodowego, a które nie są wymienione w tym katalogu. Są to akty
jednostronne państw (może się zdarzyć tak, że państwo podejmując działania w sferze
międzynarodowej, wywoła skutek w postaci powstania normy prawno-międzynarodowej),
uchwały organizacji międzynarodowych (tylko niektóre, ale to się okaże przy organizacjach
międzynarodowych).

I ostatnia uwaga dotycząca katalogu art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału

Sprawiedliwości. O ile zwyczaj międzynarodowy, umowa międzynarodowa i ogólne zasady
prawa uznane przez narody cywilizowane, to są bez wątpienia źródła prawa, o tyle
orzecznictwo Trybunałów, orzecznictwo sądowe i poglądy doktryny prawa
międzynarodowego, mimo, że są wymienione w tym katalogu, to są to jedynie środki
pomocnicze przy stwierdzaniu przepisów prawa. Innymi słowy, mimo, że są wymienione
w tym nieformalnym katalogu źródeł prawa międzynarodowego, to w istocie one jedynie
służą wyjaśnianiu norm prawnych.

3.2 Omówienie źródeł prawa międzynarodowego

Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane – czy są takie ogólne zasady

prawa międzynarodowego, które wszystkie narody mogłyby uznawać, zważywszy na różnice
cywilizacyjne i kulturowe między narodami? Okazuje się, że są takie zasady, np. zakaz
ludobójstwa - ludobójstwo jest zakazane, powszechnie potępiane we wszystkich kulturach.
Więc zakaz ludobójstwa będzie normą prawa międzynarodowego, tutaj nie ma wyjątków.
Inna zasada (w sferze obrotu cywilnego) – nikt nie może przenieść więcej praw niż sam
posiada – też powszechnie uznana. W większości systemów świata uznaje się zasady
karnistyczne, jak np. zasadę ......................... o to samo. A więc można przyjąć, ze istnieją
takie zasady, ale tworzenie ich katalogu zamkniętego jest niemożliwe.
Mimo, że art. 38 pozwala Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości na stosowanie
tych zasad, to jeszcze nigdy się nie zdarzyło, żeby Trybunał oparł swoje orzeczenie wyłącznie
o ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane. Zawsze posiłkuje się albo umową
międzynarodową, albo zwyczajem międzynarodowym.

Ponieważ używa się pojęcia ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane,
pojawia się pytanie co to są narody cywilizowane? Sformułowanie to zostało przejęte z Paktu
Ligi Narodów z 1919r., kiedy jeszcze dzielono narody na te cywilizowane głównie kontynent
europejski i parę państw pod Europą i te mniej cywilizowane. Obecnie przez narody
cywilizowane należy rozumieć narody, które przestrzegają prawa międzynarodowego,
zwłaszcza Karty Narodów Zjednoczonych.

Orzecznictwo sądowe i poglądy doktryny – nie jest to sensu stricte źródło prawa,

a jedynie środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych. Dlatego, że orzecznictwo
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości nigdy nie tworzy prawa. Jeżeli profesor
prawa międzynarodowego, w swoim podręczniku napisze, ze jest tak i tak, to też nie jest to
prawo. Tylko raz w całej ludzkości zdarzyło się tak, że jak wybitny prawnik coś napisał to
było to prawo, a było to w starożytnym Rzymie, gdzie na mocy edyktów pisarskich prawo
niektórych prawników stanowiło prawo. Czyli to co napisali, stanowiło moc prawną. Ale
w obecnych czasach tak nie jest, w związku z czym jakie jest znaczenie tego orzecznictwa
i poglądów doktryny? Jest to środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych, co to
oznacza? Mamy przepis prawa międzynarodowego, np. zwyczaj międzynarodowy i jest on
niejasny, nie wiadomo jak go stosować. Zajmuje się tym Trybunał Międzynarodowy
i rozstrzyga, wyjaśnia jak należy to interpretować i wtedy państwa stosując tę normę wiedzą
jak ją stosować.
Podobnie poglądy doktryny. Często jest tak, że jest spór miedzy państwami, każda ze stron
powołuje swoich ekspertów, profesorów prawa międzynarodowego, którzy piszą ekspertyzy
wyjaśniające normy. I wtedy państwo opracowując linie polityki zagranicznej, czyli
stanowisko w tym sporze, opiera się na przedstawionych mu ekspertyzach. Ale nie jest to
norma prawna, lecz środek pomocniczy.

Akty, które nie są wymienione w katalogu art. 38

1) Akty jednostronne państw – w stosunkach międzynarodowych państwa wydają

niekiedy akty, które powodują powstanie normy prawno-międzynarodowej. Można
wymienić 4 rodzaje takich aktów:

•

uznanie – jest to taki akt państwa, mocą którego stwierdza ono istnienie
jakiegoś stanu faktycznego i wiąże z nim skutki prawne; podobne jest do
notyfikacji, ale notyfikacja ma szerszy zakres, np. w XX w. jedną
z najważniejszych notyfikacji była notyfikacja, którą 16.11.1918r. Naczelnik
Państwa Polskiego notyfikował Państwom Sprzymierzonym, o powstaniu
Niepodległego państwa Polskiego. Za tą notyfikacją poszło uznanie państwa
polskiego. Uznanie przez państwo stwierdzało stan faktyczny, czyli powstanie
państwa polskiego i wiązał z nim skutki prawne, czyli np. nawiązanie
stosunków dyplomatycznych, zawarcie umów handlowych, gospodarczych,
itd.

•

zrzeczenie się – jest to akt państwa mocą, którego rezygnuje z pewnych praw,
roszczeń, np. Polska zrezygnowała z kontrybucji wojennych od Niemiec (pod
naciskiem ZSRR) na rzecz nowopowstałego NRD

•

protest – akt, mocą którego państwo broni się przed wykształceniem się
niekorzystnych dla niego skutków prawnych. W stosunkach
międzynarodowych jest tak, ze jak się głośno przeciwko czemuś nie protestuje,
to można być niemile zaskoczonym. Jeżeli nie protestujemy przeciwko
wykształceniu się jakiegoś zwyczaju, to będziemy nim związani, mimo, że jest
dla nas niekorzystny. Najlepiej jest protestować odpowiednio wcześnie, wtedy
ta norma prawna może nie będzie mogła się wykształcić.

•

notyfikacja – ma szerszy zakres, bo .......................... czyli wszystkiego, np.
wysyłamy nowego przedstawiciela dyplomatycznego do Bangladeszu,
notyfikujemy Bangladeszowi, ze ta osoba odtąd będzie pełniła funkcje
Ambasadora Ambasady Polskiej. Albo notyfikujemy: jeżeli Irak do tego dnia

nie pozbędzie się broni nuklearnej, Rada Bezpieczeństwa rozważy podjęcie
odpowiednich sankcji, włączając sankcje zbrojne.

Czy możemy przyjąć, że akt jednostronny państwa powoduje powstanie normy prawno-
międzynarodowej? Na to pytanie odpowiedział cały Trybunał Sprawiedliwości
Międzynarodowej, to był organ sądowy Ligi Narodów, który działał w XX-leciu
międzywojennym, w 1933 roku w sporze pomiędzy Danią a Grenlandią. Grenlandia to była
przed wiekami prowincja norweska, zasiedlona jeszcze przez Wikingów i w międzyczasie,
gdy na podstawie Unii Kowarskiej, Norwegia najpierw weszła do Unii realnej z Danią,
potem rozeszła się z tą Danią i wtedy wszystkie prowincje norweskie pozostały przy Danii
(Norwegia uzyskała w 1905 niepodległość), która w tym związku norwesko-duńskim była
takim dominującym członem. Wśród tych prowincji była m.in. Grenlandia. Niepodległa
Norwegia zaczęła zgłaszać roszczenia terytorialne do Grenlandii, chciała ją odzyskać.
W latach 20-ych minister spraw zagranicznych Norwegii oświadcza w ustnej rozmowie
ambasadorowi duńskiemu w Oslo, że od tej pory Norwegia zrzeka się wszelkich roszczeń
terytorialnych w stosunku do Wschodniej Grenlandii. Było to zrzeczenie się – akt
jednostronny w dodatku w formie ustnej. Minęło kilka lat, w Norwegii zmieniła się władza,
nowy rząd ponownie zaczął wysuwać roszczenia terytorialne. W tym momencie Duńczycy
wskazują na to, że minister spraw zagranicznych Norwegii zrzekł się wszelkich roszczeń, nie
ma już podstaw do wysuwania roszczeń I tutaj powstaje pytanie, czy akt jednostronny
państwa, w tym przypadku zrzeczenie się, może być uznany za źródło prawa
międzynarodowego? Sprawa trafiła na wokandą całego Trybunału Sprawiedliwości
Międzynarodowej, który jednoznacznie przyznaje rację Norwegii (? chyba Danii), uznając, że
takie jednostronne zrzeczenie się jest aktem prawa międzynarodowego i wiąże państwa,
wiąże Norwegię. Innymi słowy Norwegia w ustnej deklaracji swojego ministra spraw
zagranicznych zrezygnowała z wszelkich roszczeń do Wschodniej Grenlandii. Świadczy to
o tym, że akty jednostronne są źródłem prawa międzynarodowego a w warstwie pozaprawnej
świadczą o tym, ze jak się jest przedstawicielem jakiegoś państwa, to trzeba starannie warzyć
słowa, które się wypowiada.

2) Uchwały organizacji międzynarodowych – co do tego, czy uchwały organizacji

międzynarodowych mogą być źródłem prawa międzynarodowego istnieją wielkie
sprzeczności i rozbieżności. Niektóre uchwały organizacji, tzw. proforo interno (do
wewnątrz), czyli skierowane do państw członkowskich organizacji w związku
z zakresem działania organizacji, niekiedy są uznawana za źródło prawa.

Nie jest niewątpliwie źródłem prawa międzynarodowego ustawodawstwo wewnętrzne.

Polski Parlament wydaje ustawę, ona nie jest źródłem prawa międzynarodowego, ale
paradoksalnie, może doprowadzić do powstania normy prawno-międzynarodowej. Tak samo
jak praktyka postępowania państw. Żeby to zilustrować przykładem – koniec XIX w. Wielka
Brytania dysponuje potężną flotą, Parlament brytyjski przyjmuje ustawę – prawo dot.
Oświetlania statków handlowych i okrętów wojennych. Cóż się dzieje następnie. Na
terytorialnych wodach amerykańskich dochodzi do zderzenia statku pod banderą brytyjską ze
statkiem o przynależności państwowej amerykańskiej. Powstaje pytanie, kto ponosi
odpowiedzialność za katastrofę. Sprawę rozpatruje Sąd Najwyższy USA i stwierdza, że
przepisy wydane przez Parlament brytyjski, czyli ustawodawstwo wewnętrzne, jest w swojej
istocie tak doskonałe, że większość państw świata przyjęła te przepisy brytyjskie, jako
międzynarodowe prawo zwyczajowe. W związku z tym stosuje się to prawo zwyczajowe,
a statek amerykański nie dopełnił tego obowiązku, nie oświetlił statku jak należy, to po jego
stronie leży odpowiedzialność za spowodowanie katastrofy – orzeczenie z 1900r. Jest to

przykład sytuacji, gdy ustawodawstwo wewnętrzne może doprowadzić do powstania normy
prawno-międzynarodowej.

c.d. katalogu z art. 38.

Zwyczaj międzynarodowy – jak można zdefiniować normę prawa zwyczajowego?

W art. 38 zwyczaj międzynarodowy jest zdefiniowany – jako dowód ogólnej praktyki
przyjętej za prawo, czyli najkrócej mówiąc, zwyczaj międzynarodowy jest to praktyka
przyjęta za prawo.
Z tej definicji wyłaniają się dwa elementy normy prawa zwyczajowego:

1) element obiektywny (usus) – to praktyka, żeby powstał zwyczaj musi być,

odpowiednia praktyka państw

2) element subiektywny (opinio iuris) – jest to przekonanie, ze ta praktyka jest prawem.

A więc nie starczy sama praktyka, musi być jeszcze przekonanie, że ta praktyka
obowiązuje, że jest prawem.

Żeby powstała norma prawa zwyczajowego to muszą zaistnieć te dwa elementy razem,
łącznie. Jeżeli będziemy mieli tylko praktykę, a nie będzie przekonania, że ta praktyka jest
prawem, to nie będzie to norma prawa zwyczajowego. Muszą te dwa elementy razem
zaistnieć, czyli praktyka i przekonanie, ze praktyka jest prawem. Gdyby było tak, że państwa
stosują się do jakiejś praktyki, ale nie uważają, że jest to prawo, to wówczas nie mówimy
o normie prawa zwyczajowego, a jedynie o regule kurtuazji międzynarodowej (comitas
gencjum).To wszystko, o czym mówimy, rodziło się w epoce nowożytnej, stąd te określenia
łacińskie.
Przykład – dawniej, w międzynarodowym prawie morza istniał prawny obowiązek (norma
prawa zwyczajowego) pozdrawiania przez statki handlowe, przepływających okrętów
wojennych. Przepływa okręt wojenny obok statku i była praktyka państw, że w tym
momencie należało go pozdrowić. Oprócz tej praktyki było przekonanie, ze to jest prawo,
czyli gdyby przepływał statek francuski obok okrętu angielskiego i nie pozdrowił go, to tym
samym nastąpiłoby złamanie normy prawno-międzynarodowej i Wielka Brytania mogłaby
wysunąć żądania satysfakcji. Natomiast z biegiem czasu została praktyka, a przestało istnieć
przekonanie, ze to jest prawo. Teraz jak przepływa statek obok okrętu też jest praktyka, ze go
pozdrawia, a jeśli nie pozdrowi, to następuje jedynie złamanie reguł kurtuazji
międzynarodowej, takich grzecznościowych, natomiast nie nastąpiło złamanie normy prawa
i państwo przynależności okrętu, nie może się już domagać w związku z tym rekompensat.

To, że muszą zaistnieć te dwa elementy – obiektywny i subiektywny – wynika także

z orzecznictwa międzynarodowego. Np. orzeczenie, wydane w 1928 r., przez cały Trybunał
Sprawiedliwości Międzynarodowej, dot. Statku Lotus. Otóż zderzył się statek płynący pod
banderą francuską ze statkiem płynącym pod banderą turecką, a statek francuski zacumował
w międzyczasie w porcie w Stambule (Turcja). Władze tureckie uznały, że Francuzi ponoszą
winę za katastrofę, zatrzymali statek, aresztowali jego kapitana i pierwszego oficera statku
francuskiego i wszczęli przeciwko nim postępowanie karne. Francja gwałtownie
zaprotestowała twierdząc, że w takich sytuacjach istnieje norma zwyczajowego prawa
międzynarodowego nakazująca, ze postępowanie karne wszczyna się tylko przed sądem
państwa bandery, w tym przypadku właściwym byłby sąd francuski, tylko on mógłby –
zgodnie z argumentacją francuską – sądzić tych oficerów francuskich.
Trybunał orzekł w tej sprawie, że owszem istnieje taka praktyka międzynarodowa, że
postępowanie wszczyna się przed sądem państwa bandery, ale nie towarzyszy jej element
subiektywny, nie ma przekonania, że to jest prawo. W związku z czym, nie jest to norma
prawno-międzynarodowa, czyli Turcja nie naruszyła normy prawno-międzynarodowej. Czyli

apelacja francuska została odrzucona i było to potwierdzenie, że aby zaistniała norma prawa
zwyczajowego musi być element obiektywny i element subiektywny.

A skąd wiemy, ze państwa uznają, ze ta praktyka jest prawem? Wiemy to z zachowania się
państw. Jeżeli mamy np. wystąpienia na konferencji międzynarodowej i przedstawiciel
państwa się wypowiada, to jego słowa będą wiązały państwo w tym momencie. On może
precyzować – państwo x uważa, ze to jest prawo, a to nie jest prawo. Gdy nastąpi takie
zdarzenie i nastąpi spór pomiędzy państwami, to inne państwo, pokrzywdzone w sporze,
może wytoczyć: wasze państwo, słowami swojego przedstawiciela uznało te zasadę, czyli jest
to norma prawa zwyczajowego. O tym, że coś jest normą prawa zwyczajowego, może
świadczyć także prawo wewnętrzne państw, np. wydając naszą wewnętrzną ustawę możemy
potwierdzić, że coś jest normą prawa międzynarodowego; sąd polski wydając orzeczenie,
może potwierdzić, że uznaje praktyka i ………….. subiektywne, to jest norma prawa
międzynarodowego (Najwyższy Sąd Polski, w 1959 orzekł, że zgodnie z istniejącym
zwyczajem międzynarodowym, niedozwolone jest (zachowywanie?) przed sądami polskimi
głów państw obcych).

Żeby powstała ta norma prawa zwyczajowego muszą być te dwa elementy, ale ta praktyka
musi dodatkowo spełniać odpowiednie kryteria:

•

musi być długotrwała i musi się powtarzać – musi zaistnieć przekonanie, że
już od długiego czasu państwa uważają, że to jest prawo, w związku tym ta
praktyka musi się powtarzać, nie wystarczy jedno zdarzenie, żeby uznać, ze to
jest norma prawa międzynarodowego, państwa muszą w iluś tam sytuacjach
postępować identycznie. Mówiło się kiedyś, że praktyka musi trwać od
niepamiętnych czasów. Ale żyjemy w takich czasach postępu
technologicznego, że to się zaczęło wszystko zmieniać i obecnie ten czas
trwania praktyki, czas trwania tego okresu w którym wykształca się ta norma
prawa międzynarodowego znacznie się skrócił. Dochodzi już do takich
sytuacji, że jednorazowe zdarzenie może doprowadzić do wytworzenia normy
prawa międzynarodowego. Przykład: w 1959 r. nastąpił pierwszy lot
sztucznego satelity ziemi. Przed tym zdarzeniem, nikt nie potrafił powiedzieć,
czy przestrzeń kosmiczna nad terytorium państwa podlega suwerenności
państwowej czy nie. Sowieci wystrzelili sputnika, ten sputnik przeleciał nad
terytoriami iluś tam państw i żadne z tych państw nie zaprotestowało, w
związku z tym w wyniku jednorazowego zdarzenia utarła się norma prawa
zwyczajowego, że przestrzeń kosmiczna nie podlega suwerenności
państwowej. Gdyby choć jedno państwo zaprotestowało, to mogłoby nie dojść
do wykształcenia się takiej normy. Czyli praktyka musi być co do zasady
długotrwała i powtarzać się, ale w obecnych czasach istnieją od tej zasady
wyjątki związane z postępem technologicznym.

•

praktyka musi być jednolita – w podobnych sytuacjach państwa muszą
postępować w miarę tak samo, jeżeli postępują niejednolicie, ta praktyka jest
niejednolita to nie dojdzie do wykształcenia się normy prawa
międzynarodowego. Kolejne pytanie, które się z tym wiąże, czy praktyka musi
być powszechna, czy muszą ją stosować wszystkie państwa świata, czy też
może być tylko regionalna, a może tylko zwyczaj może zaistnieć pomiędzy
dwoma państwami. Na wszystkie te pytania Moza udzielić odpowiedzi
twierdzącej, bowiem może być praktyka stosowana w ramach całego świata,
wówczas będzie to norma prawno-międzynarodowa obowiązująca cały blok,
może być norma prawa międzynarodowego zwyczajowa, stosowana tylko w

jakimś regionie, może być tak, że tylko w pewnym regionie istnieje praktyka
jakaś i towarzyszy jej przekonanie, ze to jest prawo, np. istnieje norma prawa
zwyczajowego stosowana tylko w jednym regionie świata pozwalająca na
udzielanie azylu politycznego (? czy dyplomatycznego). Azyl polityczny (?czy
dyplomatyczny) to jest możliwość udzielania azylu na terytorium placówek
dyplomatycznych państw obcych). Na całym świecie jest to zakazane, nie
można udzielać azylu, z wyjątkiem jednego kontynentu. W Ameryce
Południowej, na podstawie normy prawa zwyczajowego dopuszczalny jest
azyl dyplomatyczny. Jest taka praktyka państw i towarzyszy jej przekonanie,
że to jest prawo.

(wg encyklopedii: azyl dyplomatyczny, schronienie udzielone na terenie

placówki dyplomatycznej osobie ściganej przez organy państwa, na którego
terenie placówka ta się znajduje; zakazany przez prawo międzynarodowe,
uznawany jedynie w krajach Ameryki Łacińskie).
A czy może istnieć norma prawa zwyczajowego tylko dla państw? Trybunał
Sprawiedliwości Międzynarodowej potwierdził, że taka norma może zaistnieć,
a dotyczyło to sporu pomiędzy Portugalią a Indiami. Gdy Indie w 1948 r.
odzyskały niepodległość, na ich terytorium znajdowało się kilka
pokolonialnych enklaw portugalskich. Pomiędzy nimi, na podstawie tzw.
służebności międzynarodowych odbywał się przepływ, tranzyt towarów, ludzi,
w które Indie nie ingerowały. Ale w pewnym momencie zainterweniowały i
przerwały ten tranzyt. Portugalia zaprotestowała przeciwko temu,
argumentując, ze istnieje norma prawa międzynarodowego – była praktyka i
przekonanie, że praktyka jest prawem – pozwalająca na ten tranzyt między
państwami. Indie broniły się wtedy na forum Trybunału Sprawiedliwości
Międzynarodowej, argumentując, że nie może obowiązywać norma prawa
zwyczajowego tylko pomiędzy dwoma państwami. Jednak Trybunał Haski nie
podzielił tej argumentacji i uznał, że jednak może być norma zwyczajowa
prawa międzynarodowego, która funkcjonuje w stosunkach pomiędzy dwoma
państwami.

•

podstawa obowiązywania zwyczaju – mówi się tutaj o tzw. milczącej zgodzie
państw (tacitus consensus) – wystarczy, że stosują się do praktyki i uważają, ze
to jest prawo, bez potrzeby dokonywania żadnych dodatkowych czynów.
Milcząca wola państw – to jest podstawa obowiązywania zwyczaju
międzynarodowego.

Druga sprawa, to kiedy zwyczaj międzynarodowy powstaje, skąd wiemy, że od tego

momentu istnieje norma międzynarodowego prawa zwyczajowego? Na to pytanie za bardzo
nikt nie potrafi odpowiedzieć. W nauce anglosaskiej uznaje się, że zwyczaj istnieje od
momentu, kiedy norma prawa zwyczajowego została potwierdzona w pierwszym orzeczeniu
Trybunału Międzynarodowego. Od tego momentu można mówić, że obowiązuje norma prawa
zwyczajowego, ale orzeczenie Trybunału to nie jest źródło prawa, w związku z czym jest to
na gruncie norm kontynentalnych argumentacja odrzucona. W każdym konkretnym
przypadku trzeba poświecić się dogłębnym badaniom, czy to można uznać za normę prawa
międzynarodowego czy nie, trzeba badać praktykę państw, badać czy istnieje to przekonanie,
że to jest prawo, czy nie. Także trudno jest tu wyznaczyć jednoznaczny punkt czasowy.
Natomiast można powiedzieć, kiedy norma prawa zwyczajowego przestaje obowiązywać.
Wtedy, kiedy zmienia ją norma prawa umownego (umowa). Obowiązuje zwyczaj
międzynarodowy, ale państwa po pewnym czasie zawierają umowę międzynarodową, która
również potwierdza zwyczaj lub jeszcze go rozwija. Czyli norma umowna może zmienić

normę prawa zwyczajowego. A czy możliwa jest sytuacja przeciwna? Czy norma prawa
zwyczajowego może zmienić normę prawa umownego? Państwa zawierają umowę
międzynarodową a po pewnym czasie wykształca się, bez potrzeby zmiany umowy, zwyczaj
międzynarodowy, który nam zmienia umowę. Stosunki międzynarodowe dowiodły, że taka
sytuacja jest możliwa gdy norma prawa zwyczajowego może zmienić umowę. Dotyczyło to
prawa konfliktów zbrojnych, mianowicie konwencji dotyczących sposobu prowadzenia walk
– działań lądowych. Konwencje te ograniczały się tylko do stron umowy, ale
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze, który sądził niemieckich zbrodniarzy
wojennych, orzekł, że powstała norma prawa zwyczajowego międzynarodowego, zgodnie z
którą Konwencje te wiążą wszystkie państwa, a nie tylko te, które się pod nią podpisały. Jest
to przykład, gdy norma prawa zwyczajowego zmieniła umowę międzynarodową, bez
potrzeby składania tych dokumentów.
Druga możliwość, kiedy zwyczaj wygaśnie, to jest odwyknięcie od stosowania zwyczaju. Jest
norma prawa zwyczajowego, jest praktyka, jest przekonanie, że ta praktyka jest prawem, ale
państwa po pewnym czasie przestają ……………… praktykę, przestają uważać, że to jest
prawo, ale jest wymóg, że muszą to być wszystkie państwa, w stosunku których ta norma
obowiązywała. Jeżeli jedno przestanie się stosować, to będzie to złamanie normy, jeżeli
wszystkie tzw. odwyknięcie i już nie ma prawa.

Sposoby powstawania prawa zwyczajowego – mamy praktykę państw, np. hipotetycznie,
w Basenie Morza Bałtyckiego zmniejsza się populacja dorsza i państwa zaczynają stosować
się do praktyki, zgodnie z którą w określonych miesiącach rybacy poszczególnych państw nie
dokonują połowów dorsza na Bałtyku. Jest praktyka, ale Polska nie stosuje się do tej praktyki
i protestuje przeciw niej. Powstaje pytanie, czy takiej sytuacji dojdzie do wykształcenia się
normy prawa zwyczajowego zabraniającej połowu dorszy w pewnym okresie roku, a jeżeli
dojdzie, to czy taka norma będzie wiązała Polskę, czy też może w ogóle nie dojdzie do
wykształcenia takiej normy prawa zwyczajowego. Zgodnie z orzecznictwem
międzynarodowym, w takiej sytuacji powstałaby norma prawa zwyczajowego, ale Polska nie
byłaby nią związana, czyli ona nie obowiązywałaby Polski, pod warunkiem jednakże, że
Polska głośno protestowałaby przeciwko takiej praktyce międzynarodowej, gdyby nie
protestowała i norma się wykształca to już jest nią związana. Jak na etapie tworzenia się
praktyki protestujemy głośno, wysyłając akty jednostronne np. protesty, to wtedy nie dojdzie
do wykształcenia się takiej normy prawa zwyczajowego. W niezbyt komfortowej sytuacji są
tutaj państwa świata, które powstały w wyniku dekolonizacji. Otóż kto tworzył normy prawa
zwyczajowego? Normy prawa zwyczajowego tworzą państwa, które mają techniczne
możliwości, przykładowo normy międzynarodowego prawa morza od XVI w. tworzyły
państwa, które dysponowały największymi flotami – Hiszpania, Portugalia, Wielka Brytania,
Francja, Holandia, potem Stany Zjednoczone. Kto tworzy zwyczajowe normy
międzynarodowego prawa kosmicznego? Państwa, które mają znowuż możliwości – Stany
Zjednoczone, Chiny, Rosja czy Europejska Agencja Kosmiczna. W związku z tym powstaje
pytanie – wykształca się norma prawa zwyczajowego i powstaje nowe niepodległe państwo.
Ono może oświadczyć, jako państwo nie braliśmy udziału w tworzeniu tej normy prawa
zwyczajowego, uważamy, ze nie jesteśmy związani tymi normami. Otóż oni nie mogą tak
oświadczyć, to państwo już jest związane tą normą. Ta sytuacja bardzo leżała na sercu
państwom powstałym wskutek dekolonizacji, którym się nie podobały normy
międzynarodowego prawa morskiego, ale musiały przyjąć te normy.
Np. Norwegia………….(zmiana kasety) tzw. stałą linię, ona jeszcze pojawiła przy prawie
morza. Cóż się okazało, na tym obszarze morza, który teraz został włączony do wód
wewnętrznych Norwegii poławiali rybacy brytyjscy. Wielka Brytania gwałtownie
zaprotestowała przeciwko takiej działalności Norwegii argumentując, że istnieje norma prawa

międzynarodowego, zgodnie z którą takie poszerzenie zakresu wód wewnętrznych jest
niemożliwe. Norwegia odpowiedziała w ten sposób – istnieje taka norma, ale Norwedzy od
początku sprzeciwialiśmy się takiej praktyce, głośno protestowaliśmy, w związku z czym ta
norma nas nie obowiązuje. Przerodziło się to w dosyć niebezpieczny konflikt, na szczęście
dla Norwegów, Wielka Brytania miała problemy z Niemcami, ale sprawa wróciła na
wokandę Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w latach 50-ych, który przyznał
rację Norwegi, twierdząc, że istnieje faktycznie norma, ale Norwegia skoro protestowała nie
jest związana tą normą. Czyli jeżeli na etapie tworzenia państwo protestuje to nie będzie
związane jakąś normą prawa zwyczajowego.

Różnica między zwyczajem a umową międzynarodową:

•

różnica w postawie obowiązywania – w przypadku umowy międzynarodowej
jest to wyraźna zgoda państw: podpis przedstawiciela państwa na umowie,
pieczęć państwowa, w przypadku zwyczaju – cicha zgoda; z przyczyn
politycznych to prawo międzynarodowe jest taką dziedziną prawa, gdzie, jak w
żadnym innym systemie prawa, przyczyny polityczne i ekonomiczne
determinują kształt norm prawnych. Dla państw, z przyczyn politycznych
czasami jest znacznie wygodniej związać się normą prawa zwyczajowego,
której nigdzie na piśmie nie ma, która jest znacznie bardziej ogólna, niż
podpisywać umowę, która zawiera jakieś szczegółowe zobowiązania dla
państwa. Dlatego jeszcze do niedawna do 1945 r. większość prawa
międzynarodowego to było prawo zwyczajowe. Teraz się to zmienia i na
świecie funkcjonuje kilkadziesiąt tysięcy umów międzynarodowych.

•

stopień szczegółowości umowy – zwyczaj jest ogólny a umowa
międzynarodowa z reguły jest znacznie bardziej szczegółowa. Możemy sobie
wyobrazić sytuację, że państwa A.B,C,D, dotąd były związane normą
zwyczajową prawa międzynarodowego, teraz spośród tych czterech państwa,
państwa A i B zawierają ze sobą umowę międzynarodową potwierdzającą
zwyczaj, a może czasami go modyfikującą i rozszerzającą. I sytuacja tych
państw będzie taka, że dwa będą związane umową międzynarodową dotyczącą
tego samego zakresu znacznie bardziej szczegółowo, a dwa pozostałe nadal
będą związane tylko zwyczajem międzynarodowym znacznie bardziej
ogólnym. Może być taka nierówność, dlatego gdy nastąpi spór między
państwami, pierwsze co robi Trybunał Międzynarodowy, to bada podstawę
prawną, czy dane państwo było tym związane czy nie, było sygnatariuszem
umowy międzynarodowej, czy nie

Umowa międzynarodowa

1) Źródła prawa Traktatów – czyli jakie prawo normuje np. procedury zawierania umów

międzynarodowych.. Praktycznie do lat 60-ych XX w. były to normy zwyczajowego
prawa międzynarodowego, które mówiły jak zawierać umowy międzynarodowe.
W 1969 r. doszło do zawarcia Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów, która
normowała zawieranie traktatów tylko pomiędzy państwami. W 1986 roku zawarto
Konwencję o Prawie Traktatów między państwami a organizacjami
międzynarodowymi ( jak dotąd ta Konwencja nie weszła w życie). Poza tym,
w kwestiach nieuregulowanych w tych konwencjach, znajdują zastosowanie przepisy
prawa zwyczajowego.

2) Definicja umowy międzynarodowej – umowa międzynarodowa (wg takiej

niezwiązanej z prawem definicji) jest to uzgodnienie wzajemnych praw i obowiązków.
Musi być element zgodności, dobrowolności. Natomiast, gdyby przyjrzeć się
Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów, to w art. 2 znajdziemy definicję umowy
międzynarodowej, która brzmi: „umowa międzynarodowa (traktat) jest to
porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej, regulowane przez
prawo międzynarodowe, ujęte bądź to w jednym, bądź to w dwóch lub więcej
dokumentach, bez względu na szczególną nazwę traktatu.”

Można wyróżnić tutaj różne elementy definicyjne, które składają się na pojęcie
umowy międzynarodowej:

•

porozumienie – element zgodności – państwa muszą zgodzić się na jakieś
postanowienie

•

jest to porozumienie zawierane pomiędzy państwami, czyli umowa może być
zawierana pomiędzy państwami. Powstaje pytanie, czy umowy
międzynarodowe mogą być zawierane tylko pomiędzy państwami? Nie, mogą
być zawierane także umowy międzynarodowe np. pomiędzy państwem
a organizacją międzynarodowa, czy pomiędzy jedną organizacją
międzynarodową a drugą. A dlaczego w definicji się mówi, że to jest
porozumienie zawierane tylko pomiędzy państwami? Ponieważ ta Konwencja
Wiedeńska o Prawie Traktatów z 1969r. odnosi się tylko do umów
międzynarodowych zawieranych pomiędzy państwami. Stąd też takie
ograniczenie zakresu, natomiast należy pamiętać, że umowy międzynarodowe
mogą być zawierane również przez inne podmioty prawa międzynarodowego.

•

zawierane w formie pisemnej – powstaje pytanie, czy forma pisemna jest
jedyną dopuszczalną formą zawierania umów międzynarodowych. W praktyce
międzynarodowej występują tzw. porozumienia dżentelmeńskie – spotyka się
np. dwóch polityków z państwa X i państwa Y i oni się do czegoś umawiają
ustnie. Powstaje pytanie, czy takie ustne porozumienie to jest wiążąca prawnie
umowa międzynarodowa, czy też raczej jest to jakieś honorowe zobowiązanie
osób, które je zaciągnęły. Czy można wiązać skutki prawne z tego rodzaju
porozumieniami dżentelmeńskimi? Praktyka przyjęła, że pod pewnymi
warunkami są to umowy międzynarodowe, wiążące państwo. Te warunki
dotyczą m.in. ………………., musi być albo świadek, albo protokół, musi być
dowód. Poza tym zobowiązanie musi być wystarczająco jasne i precyzyjne.
Teraz w związku z przemianami technologicznymi pojawia się zagadnienie
umów zawieranych drogą elektroniczną, ale jest to jeszcze daleka przyszłość.
Powszechnie się tego nie przyjmuje, dlatego, że prawo międzynarodowe
charakteryzuje się takim swoistym duchem konserwatyzmu.

Czyli mogą być zawierane umowy w formie ustnej, ale Konwencja Wiedeńska
dotyczy tylko umów zawieranych w formie pisemnej.

•

regulowana przez prawo międzynarodowe – jasny wymóg, zawieramy
umowy, sposób jej zawarcia regulują podwodnie przepisy prawa
międzynarodowego

•

ujęte bądź to w jednym, bądź to w dwóch lub więcej dokumentach – łatwo
sobie wyobrazić, gdy mamy umowę międzynarodową w jednym dokumencie,
ale czy możemy sobie wyobrazić umowę międzynarodową ujętą w dwóch lub
kilku dokumentach? Nie chodzi tutaj o dwa, trzy lub kilka egzemplarzy jednej
i tej samej umowy, tylko o umowę międzynarodową, która jest ujęta w kilku
dokumentach. Jeżeli mamy jeden z tych dokumentów, to jeszcze nie będzie
normy prawnej, dopiero jak są wszystkie razem, to one tworzą umowę. Np.

Traktat Akcesyjny Polski do Unii Europejskiej, jest ujęty w dwóch
dokumentach prawnych i w jednym dokumencie, który nie ma charakteru
prawnego. Dopiero te dwa elementy prawne razem tworzą umowę
międzynarodową – pierwszy to jest akt o rozszerzeniu unii, a drugi to akt
o warunkach rozszerzenia. Gdyby wziąć pierwszy z brzegu dokument – nie ma
umowy, dopiero dwa razem dają nam umowę międzynarodową..

•

bez względu na szczególną nazwę – fakt, czy umowa międzynarodowa nosi
nazwę karty, protokołu, protokołu dodatkowego, protokołu fakultatywnego,
konwencji, konkordatu, konstytucji – nie ma najmniejszego znaczenia
prawnego

3) Podział umów międzynarodowych – można je dzielić ze względu na różnorakie

kryteria podziału:
a) umowy dwustronne i wielostronne (bilateralne i multilateralne)
b) ze względu na czas zawarcia umowy – umowy terminowe i bezterminowe
c) jeżeli chodzi o charakter stron – umowy zawierane między państwami, między

organizacjami międzynarodowymi i umowy mieszane

d) ze względu na procedury zawarcia umowy – umowy zawierane w trybie prostym,

umowy zawierane w trybie złożonym (bardzo ważny podział)

e) ze względu na organ państwa, który występuje jako strona umowy – umowy

państwowe (zawierane przez głowę państwa), umowy rządowe (zawierane przez
rząd), umowy resortowe (zawierają poszczególni ministrowie). Podział ten ma
charakter techniczny, gdyż każda z tych umów w jednakowy sposób wiąże
państwo.

f) ze względu na możliwość przystąpienia do umowy – umowy otwarte (każde

państwo może przystąpić do takiej trwającej już umowy po złożeniu notyfikacji,
np. umowa o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej), umowy półotwarte
(umawiające się państwa postanawiają, ze państwo trzecie, jeżeli spełni
odpowiednie kryteria, to będzie mogło przystąpić do umowy, np. Karta Narodów
Zjednoczonych, TUE) i umowy zamknięte (żadne państwo nie może przystąpić
już do umowy zawartej przez inne państwa)

g) ze względu na wzajemny stosunek do siebie umów – umowy główne i umowy

wykonawcze. Państwa zawierają główną umowę, której towarzyszy szereg umów
wykonawczych, np. umowa Polski o zakup samolotów F16, której towarzyszy
szereg umów wykonawczych offsetowych. Gdyby nie było umowy głównej nie
byłoby umów wykonawczych

h) podział o charakterze historycznym, obecnie takie umowy są zakazane – umowy

równoprawne (zawierane pomiędzy państwami europejskimi, czyli tymi narodami
cywilizowanymi, wobec których należało stosować równe normy prawne)
i umowy nierównoprawne (zawierane z narodami mniej cywilizowanymi, wobec
których prawa nie trzeba było przestrzegać, np. w epoce kolonialnej z Chinami)

4) Struktura umowy międzynarodowej – każdy akt prawny ma jakąś wewnętrzną

strukturę i również umowa międzynarodowa posiada strukturę wewnętrzną.
Najprostsza umowa międzynarodowa (która się zmieści na jednej kartce A4) składa
się z czterech elementów formy:
a) tytuł umowy – zawiera oznaczenie stron umowy (np. umowa zawarta między

ministrem przekształceń własnościowych Rzeczpospolitej Polskiej a ministrem
handlu Niemiec), oznaczenie przedmiotu umowy (np. traktat o przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej)

b) wstęp do umowy – zwięzłe i krótkie wyjaśnienie przyczyn, dla których zawarto

umowę (np. uznając, że dalsze nieograniczone połowy dorsza na morzu bałtyckim
mogłyby zagrozić biologicznemu istnieniu tego gatunku....; ożywieni pragnieniem
rozwijania przyjaznych stosunków pomiędzy umawiającymi się państwami...;
pragnąć ułatwić ruch graniczny między umawiającymi się stronami..., itd.)

c) postanowienia merytoryczne, które mogą się dzielić na rozdziały czy artykuły

(najprostsza umowa międzynarodowa może się składać z jednego, dwóch
artykułów)

d) postanowienia końcowe do umowy – data wejścia w życie umowy, podpisy

przedstawicieli stron

Jest to najprostsza forma umowy. W takich bogatszych, bardziej skomplikowanych umowach
mogą wystąpić dodatkowe formy umowy:

e) bardziej rozbudowana tzw. arenga – bardziej rozbudowany wstęp do umowy, które

obejmuje określenie przyczyn zawarcia umowy (podobnie jak wstęp obejmuje
przyczyny zawarcia umowy, ale w szerszym zakresie)

f) intytulacja – już rzadko stosowana (np. My Jan Kazimierz z Łaski Boskiej Król

Polski itd.), czasami w państwach o ustroju monarchicznym (np. My Sułtan
Brunei, itd.)

g) inwokacja – odwołanie do Boga, co do XVIII w. w naszym kręgu cywilizacyjnym

było powszechnie stosowane, np. Traktat Rozbiorowy I Rzeczypospolitej. Obecnie
w naszym kręgu cywilizacyjnym inwokacja jest stosowana bardzo rzadko, czasami
w umowach zawieranych przez Stolice Apostolską. Natomiast w innych kręgach
cywilizacyjnych, np. muzułmańskim, inwokacja jest powszechna (odwołanie do
Allacha)

h) narracja – to jest potwierdzenie, ze przedstawiciele państwa mają pełnomocnictwa

do zawarcia umowy

i) korroboracja – wzmocnienie umowy, niezwykle uroczysta forma np. odcisk

pieczęci państwa na wosku, co podkreślało majestat państwa; w minionych
dziejach – zatrzymywanie zakładników aż do czasu wypełnienia umowy przez
drugie umawiające się państwo; obecnie zakazane

j) pieczęcie lub uroczyste wyszczególnienie miejsca zawarcia umowy

5) Język umów międzynarodowych – jeśli chodzi o umowy dwustronne to sprawa jest

prosta, ponieważ te umowy sporządza się w języku dwóch umawiających się państw.
Ale czasami może powstać rozbieżność, ponieważ słowo, które w jednym języku ma
jedno znaczenie, w tym drugim języku może mieć wiele znaczeń. Więc, żeby uniknąć
problemów, często sporządza się umowy dwustronne w trzecim języku (najczęściej
angielskim). Jak powstanie spór miedzy państwami, to ten trzeci język ma znaczenie
rozstrzygające.

Umowy wielostronne – z reguły są sporządzę w jednym z sześciu światowych
języków umów międzynarodowych – angielski, francuski, rosyjski, hiszpański,
chiński, arabski. W pięciu pierwszych językach sporządzona jest Karta Narodów
Zjednoczonych. Odstępstwem od tej zasady jest Unia Europejska, gdzie traktaty
(umowy międzynarodowe) sporządzane są językach urzędowych, czyli w każdym
języku państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Obecnie jest 20 języków
urzędowych (25 państw członkowskich).
Aż do epoki nowożytnej, wyłącznym językiem umów międzynarodowych był język
łaciński, co przetrwało aż do XVII w.

Procedura zawierania umów międzynarodowych – tu należy wrócić do podziału umów na
umowy zawierane w trybie prostym i umowy zawierane w trybie złożonym. Do pewnego
momentu w obu tych trybach jest podobnie, a później tryb prosty się kończy, a tryb złożony
jest dalej
1) Wystawienie pełnomocnictw do negocjowania umowy – żeby zawrzeć umowę, to muszą

być przedstawiciele stron, którzy muszą mieć pełnomocnictwo państwa do negocjowania
umowy, pełnomocnictwo określa do czego się może posunąć przedstawiciel a czego już
nie może. Gdyby przedstawiciel podpisał umowę przekraczając zakres pełnomocnictwa,
to państwo może się na ten fakt powoływać, argumentując, że umowa jest nieważna.
Państwa umowy muszą sprawdzić te pełnomocnictwa, żeby wiedzieć dokąd pełnomocnik
może się posunąć. W prawie międzynarodowym istnieją kategorie osób, które nie muszą
przedkładać pełnomocnictwa, ponieważ są upoważnione do reprezentowania państwa ex
lege, z mocy zajmowanej funkcji, są to:
a) głowa państwa, szef rządu, minister spraw zagranicznych – mogą dokonywać

wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy

b) ambasador państwa, szef misji dyplomatycznej – tylko do negocjowania umów
c) przedstawiciele państwa w organizacjach międzynarodowych – tylko do negocjowania

umów

Mimo, że w niektórych państwach w ustroju konstytucyjnym pozycja prezydenta jest
słaba np. Włochy, Niemcy, zawsze w prawie międzynarodowym, niezależnie od tego jak
jest w prawie wewnętrznym, zawsze głowa państwa ma ius reprezentatione omni ones,
czyli prawo do wiązania się w imieniu państwem. (prawo reprezentowania państwa).

2) Ustalenie tekstu umowy:

a) w przypadku umów dwustronnych – rokowania, głównie w formie wymiany not

dyplomatycznych

b) w przypadku umów wielostronnych – negocjacje byłyby bardzo utrudnione, dlatego

zwołuje się Konferencje międzynarodowe, na których są przedstawiciele państw
negocjujący tekst umowy. Tekst umowy uznaje się za przyjęty, jeżeli w drodze
głosowania opowie się za nim 2/3 obecnych i głosujących przedstawicieli państw.
Przyjęcie tekstu oznacza, ze od tego momentu, nie można już czynić w nim żadnych
zmian. Tekst jest ustalony, ostateczny.

3) Podpisanie umowy – oznacza w trybie prostym ostateczną zgodę państwa na związanie

się umową. Umowę może podpisywać negocjator, jeżeli ma do tego pełnomocnictwo.

4) Parafowanie – może, ale nie musi wystąpić, jest to etap fakultatywny. Jest to złożenie

podpisów w postaci pierwszych liter imienia i nazwiska (inicjałów) przez przedstawicieli
państw, które przyjęły traktaty. Stosuje się wyłącznie w przypadku jakiś uroczystych
umów.

W trybie złożonym pojawia się jeszcze:
5) Ratyfikacja umowy – jest to zatwierdzenie umowy – potwierdzenie najczęściej przez

głowę państwa, że umowa wiąże państwa. Czasami na ratyfikację musi wyrazić zgodę
Parlament. W Polsce zgody Parlamentu wymagają umowy dot.

pokoi, sojuszy, układów politycznych, układów wojskowych

członkostwa Polski w organizacjach międzynarodowych

wprowadzające znaczne obciążenie pod względem finansowym

kwestii, dla których Konstytucja wymaga ustawy

W tych w/w przypadkach, prezydent może ratyfikować umowę międzynarodową za zgodą
Parlamentu wyrażoną w ustawie.
Polska Konstytucja przewiduje jeszcze taki szczególny tryb wyrażania zgody,
w przypadku przystąpienia Polski do organizacji międzynarodowych – jest to tryb
referendum ogólnokrajowego – miało miejsce przed wejściem Polski do Unii

Europejskiej. Pytanie w referendum brzmiało: czy wyrażasz zgodę na ratyfikację przez
Prezydenta RP umowy o przystąpieniu. Pytano się suwerena (naród) czy wyraża zgodę na
ratyfikację.

16.10.2005

c.d. ratyfikacja
Skąd wiemy, że umowa ma być ratyfikowana, czyli przyjęta w trybie złożonym, a nie
wystarczy tryb prosty?
Skąd wiemy, ze w danym przypadku należy przyjąć tryb złożony, czy wystarczy tryb
prosty dla zawarcia umowy? Wynika to z samej umowy, bowiem w umowie może być
zawarta klauzula ratyfikacyjna, która mówi, że umowa wchodzi w życie po ratyfikacji
przez umawiające się strony. Jeżeli takiej klauzuli w umowie nie ma, to istnieje
domniemanie, że wystarcza tylko samo podpisanie umowy. Obecnie coraz więcej umów
międzynarodowych wchodzi w życie po ich podpisaniu.

W trybie prostym, podpisanie to jest ostateczna zgoda na związanie się Traktatem,
natomiast w trybie złożonym funkcję ostatecznej zgody pełni ratyfikacja, a podpisanie
umowy w trybie złożonym pełni funkcję nieco podobną do przyjęcia tekstu, czyli oznacza
ostateczne ustalenie tekstu i jest niejako taką wstępną zgodą państwa na związanie się
umową. Rodzi się pytanie, czy w trybie złożonym, gdzie mamy ratyfikację, to podpisanie,
czyli ta wstępna zgoda, wywołuje skutki prawne? Jeżeli tak, to jakie? Skoro mamy tryb
złożony, przedstawiciel państwa podpisał umowę, ale wymagana jest jeszcze ratyfikacja.
Taka umowa nie wiąże państwa – już podpisana, ale jeszcze nie ratyfikowana, ale czy
wywołuje skutki prawne? Otóż Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów wymaga, aby
w tym okresie, między podpisaniem a ratyfikacją umowy, państwa powstrzymały się od
wszelkich czynności, które mogłyby być sprzeczne z przedmiotem i celem umowy.
Innymi słowy, nie mogą dokonywać żadnych czynności, które mogłyby przeszkodzić
wejściu wżycie umowy, chyba, ze od razu ujawnią, że nie chcą być stroną tej umowy.
W prawie międzynarodowym nie ma obowiązku ratyfikacji umowy, państwo może
podpisać umowę, po czym oświadczyć, że nie chce jej ratyfikować. Takie przypadki się
zdarzają. Np. rozszerzenie Unii Europejskiej – Norwegia dwa razy wynegocjowała sobie
członkostwo raz we Wspólnocie Europejskiej (1972r) drugi raz w Unii Europejskiej
(1994r), podpisała stosowny Traktat, po czym Norwedzy w referendum nie wyrazili
zgody na ratyfikację Traktatu. Traktat był podpisany, ale ratyfikacji nie było i Norwegia
nie przystąpiła do WE później UE.
Inny przypadek, będący przedmiotem sporu pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Unią
Europejską – Międzynarodowy Trybunał Karny. Stany Zjednoczone za rządów
poprzedniego prezydenta, podpisały w 1998 r. Statut Międzynarodowego Trybunału
Karnego, umowę międzynarodową tworzącą ten Trybunał, obecny prezydent oświadczył,
ze Stany Zjednoczone nie ratyfikują tej umowy. Czyli można podpisać, a nie ma
obowiązku ratyfikacji umowy.

Umowa międzynarodowa może zawierać klauzulę o wejściu w życie zgodnie z prawem
umawiających się stron. Trzeba się przyjrzeć prawu konstytucyjnemu poszczególnych
państw, np. jeżeli zawierano umowę, która przewiduje znaczne obciążenia finansowe
państw, w związku z realizacją umowy i w tej umowie jest zawarta klauzula o wejściu
wżycie umowy zgodnie z prawem umawiających się państw, to w przypadku Polski,
zgodnie z naszą Konstytucją, żeby umowa taka weszła w życie, do ratyfikacji wymagana
jest zgoda Sejmu. Czyli zgodnie z naszym prawem umowa wejdzie w życie dopiero, gdy

Sejm wyrazi zgodę w ustawie na ratyfikację. Ale np. w Czechach nie jest wymagana
zgoda Sejmu na ratyfikacje umowy powodującej znaczne obciążenie finansowe,
wystarczy tylko podpisanie. Czyli Czechy będą związane umową już od momentu
podpisania, a w Polsce jeszcze nie obędzie obowiązywała aż do czasu ratyfikacji za
uprzednią zgodą Sejmu wyrażona w ustawie.

6) Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych/złożenie umowy do depozytariusza – wymiana

dokumentów ratyfikacyjnych następuje przy umowach dwustronnych, natomiast złożenie
umowy u depozytariusza dot. umów wielostronnych (bo wymiana dokumentów
ratyfikacyjnych w przypadku np. 60 państw, byłaby pracochłonna). Umowa jest wiążąca
od dokonania ratyfikacji ale formalnie wchodzi w życie dopiero z chwilą dokonania
wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, czy złożenia umowy do depozytariusza (co do
zasady). Chyba, że sama umowa stanowi inaczej, np. że wchodzi w życie 20 dni po
dokonaniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych lub złożeniu umowy. Wtedy dzień
dokonania wymiany dokumentów ratyfikacyjnych nie będzie się pokrywał z dniem
wejścia w życie umowy (wyjątek).

Depozytariuszem może być jedno państwo, np. państwo na terenie którego podpisano
umowę. Np. depozytariuszem Traktatu o Unii Europejskiej są Włochy, dlatego, że
Traktaty Rzymskie o EWG oraz EROATOM, zostały podpisane w 1957 r. w Rzymie.
Depozytariuszem Konwencji Czerwonego Krzyża jest rząd szwajcarski, a Paktu
Północnego Atlantyku – Stany Zjednoczone.
Oprócz państwa depozytariuszem może być organizacja międzynarodowa i organ
administracyjny tej organizacji. Do funkcji depozytariusza należy m.in. przechowywanie
oryginałów umowy, dokonywanie odpisów umowy, przyjmowanie od państw trzecich
aktów przystąpienia do umowy.

7) Przystąpienie umowy – państwa A,B,C,D wynegocjowały i zawarły umowę, po czym

pojawia się państwo E, które też chce przystąpić do tej umowy. Co do zasady nie ma
przeszkód, żeby przystąpiło, chyba że państwa negocjując umowę, zawarły w jej treści
postanowienie, że przystąpienie jest niemożliwe. Przykład przystąpienia do umowy to
choćby polska akcesja do Unii Europejskiej (przystąpienie Polski do Traktatu o UE).
Przystąpienie jest możliwe nawet na etapie negocjowania umowy. Gdy państwa negocjują
umowę, wynegocjowały już kilka artykułów i w tym momencie pojawia się państwo
trzecie, które chce przystąpić do umowy, to co do zasady nie ma przeszkód. Może też
przystąpić do umowy już podpisanej chyba, że państwa zawarły w umowie klauzulę
zabraniająca przystąpienia. Wówczas byłaby to umowa zamknięta.

8) Rejestracja umów międzynarodowych – w prawie międzynarodowym istnieje prawny

obowiązek rejestracji umów międzynarodowych. Każda umowa międzynarodowa, na
podstawie art. 102 Karty narodów Zjednoczonych, musi być rejestrowana w Sekretariacie
ONZ. Sekretariat ONZ wydaje zbiory umów międzynarodowych zawieranych na świecie.
Podobny wymóg był w XX-leciu międzywojennym, Liga Narodów wydawała zbiory
dokumentów (umów międzynarodowych). Państwa w praktyce nie przestrzegają tego
obowiązku w związku z czym , w art. 102 Karty NZ przyjęto przepis, że istnieje
wprawdzie obowiązek rejestracji, ale gdyby państwo go nie dopełniło, czyli nie
zarejestrowało tej umowy międzynarodowej zawartej przez siebie, to taka umowa nie
może być powoływana na forum ONZ. Oznacza to, że umowa prawnie obowiązuje, ale
ONZ traktuje ją tak, jakby jej nie było. Jakie to ma konsekwencje praktyczne? Np.
państwa A, B zawierają umowę międzynarodową, gwarantująca jakieś korzyści państwu

A, ale nie rejestrują tej umowy w Sekretariacie ONZ. Powstaje między nimi spór,
ponieważ państwo B nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań zawartych w umowie
względem państwa A. Państwo A zwraca się do organu ONZ z prośbą o mediacje
w sporze. Organ ONZ, nie zajmie stanowiska, ponieważ umowa nie była zarejestrowana,
więc dla organu ONZ ona nie istnieje. Podobnie, gdy sprawa trafia na wokandę
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, umowa nie jest brana pod uwagę, jeżeli
nie była zarejestrowana.

9) Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych:

a) klauzula wzajemności – jest to zobowiązanie każdej z umawiających się stron do

traktowania osób fizycznych (obywateli), osób prawnych czy towarów drugiej
umawiającej się strony tak samo jak ta druga umawiająca się strona traktuje osoby
fizyczne, osoby prawne czy towary pierwszego państwa.

b) klauzula narodowa – jest to zobowiązanie każdej z umawiających się stron do

traktowania osób fizycznych, osób prawnych drugiego umawiającego się państwa, tak
jak traktuje się własne osoby fizyczne i osoby prawne.

c) klauzula arbitrażowa – jeżeli powstanie spór pomiędzy państwami, każde z państw

może oddać sprawę pod rozstrzygnięcie międzynarodowe. Tutaj państwa niejako
przewidują powstanie sporu i w sytuacji, gdyby taki spór zaistniał, zgadzają się z góry,
już w momencie podpisania umowy, na to żeby drugie państwo, nawet jednostronnie
oddało sprawę pod rozstrzygnięcie międzynarodowe. Jeżeli jest zawarta w umowie
klauzula arbitrażowa, to drugie państwo nie może nie wyrazić zgody na to, żeby spór
rozstrzygał Trybunał Międzynarodowy.

d) klauzula najwyższego uprzywilejowania (KNU) – ma zastosowanie bardzo często

w umowach o charakterze handlowym – polega na tym, że państwo zobowiązuje się
względem drugiego umawiającego się państwa, że nie przyzna żadnemu państwu
trzeciemu (nie związanemu tą umową) większych praw i przywilejów niż przyznało
państwu drugiemu. Przykładowo jest umowa handlowa, zawierająca klauzulę
najwyższego uprzywilejowania, gwarantująca jakieś przywileje handlowe drugiemu
państwu. I teraz to państwo, które gwarantowało przywileje poprzez KNU, zawiera
kolejną umowę międzynarodową z państwem trzecim, któremu przyznaje szerszy
zakres przywilejów w kwestiach handlowych (gospodarczych) niż ten, który został
przyznany państwu drugiemu. W takim przypadku, jeżeli jest ta KNU, te większe
przywileje przyznane państwu trzeciemu, automatycznie rozciągną się na to państwo
drugie bez potrzeby zawierania dodatkowej umowy międzynarodowej.

e) klauzula ratyfikacyjna – zgodnie z którą umowa wchodzi w życie po dokonaniu

ratyfikacji.

10) Zakres mocy obowiązującej umów w czasie i miejscu, zawieranych na rzecz osób trzecich

lub nakładających obowiązki na państwa trzecie – jeśli chodzi o zakres mocy
obowiązującej umowy co do miejsca, to jest domniemanie, że umowa obowiązuje na
całym terytorium państwa umawiającego się. Jeżeli państwo nie życzy sobie, aby umowa
obowiązywała na całym terytorium, to mówi się, że jest to umowa zlokalizowana
terytorialnie, czyli obwiązująca na pewnej tylko części terytorium państwa.
Przykładowo Węgrzy chcą utworzyć marynarkę wojenną a nie posiadają dostępu o morza,
nie mają portów, potrzebują korzystać z jakiegoś portu i możemy zawrzeć umowę
zlokalizowaną terytorialnie z Węgrami o wydzierżawieniu Portu Wojennego Oksywie.
Wówczas zwierzchnictwo terytorialne nad Oksywiem przejmują stosowne władze
węgierskie, Polska tam nie ma zwierzchnictwa terytorialnego na podstawie umowy
międzynarodowej zlokalizowanej terytorialnie. Przykład z praktyki – baza amerykańska

Guantanamo na Kubie, to jest terytorium kubańskie, ale na podstawie umowy
międzynarodowej z 1904 zwierzchnictwo terytorialne nad tym skrawkiem Kuby sprawują
Stany Zjednoczone.

Jeżeli chodzi o związanie umów w czasie – to, mamy np. umowę dot. prawa morza dot.
morza terytorialnego z 1958r., po paru latach państwa zawierają kolejną umowę
regulującą to samo zagadnienie – Konwencję o prawie morza z 1962r. Powstaje pytanie,
jaka jest wzajemna relacja tych dwóch aktów prawnych? W prawie wewnętrznym
wszystko jest proste, zgodnie z regułą kolizyjną lex posterior derogat legi priori, czyli
norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą. Jak to jest w prawie międzynarodowym?
Umowa późniejsza może uchylać obowiązywanie umowy wcześniejszej, ale jeżeli nie ma
takiej klauzuli w umowie, to one obydwie dalej obowiązują, a więc mamy sytuacje, gdy
akty dotyczące tego samego zagadnienia obowiązują jednocześnie i w dodatku mogą być
wzajemnie sprzeczne. Należy więc wyróżnić dwa przypadki:
a) równoczesność stron – wszystkie strony umowy wcześniejszej są zarazem stronami

umowy późniejszej, np. państwa A,B,C,D zawierają umowę regulującą jakieś
zagadnienie, kilka lat później te same państwa zawierają kolejną umowę regulującą te
same zagadnienia i jednocześnie nie uchylają umowy wcześniejszej. Obydwie umowy
obowiązują, ale jeżeli jest taka równoczesność stron, zastosowanie znajdują
zasadniczo postanowienia konwencji późniejszej, a wcześniejszą konwencje stosuje
się tylko o tyle o ile jej postanowienia nie są sprzeczne z postanowieniami konwencji
późniejszej.

b) nie ma równoczesności stron, np. państwa A,B,C,D zawierają umowę

międzynarodową regulującą jakieś zagadnienie, mija parę lat i teraz z tych 4-ch
państw państwa A,B zawierają kolejną umowę regulującą to samo zagadnienie, ale
tylko te dwa państwa spośród tych 4-ch, pozostałe nie przystępują do umowy.
Wówczas w stosunkach między tymi dwoma państwami, które zawarły umowę
późniejszą będzie stosowana umowa późniejsza, natomiast w stosunkach między
państwami, które zawarły umowę wcześniejszą dalej będzie stosowana umowa
wcześniejsza. Natomiast w stosunkach między państwem, które zawarło umowę
późniejszą a państwem, które nie zawarło takiej umowy, będzie stosowana umowa
wcześniejsza, czyli ta którą wszystkie państwa są związane.

Jest to regulacja art. 30 Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów.

11) Umowy zawierane na korzyść państwa trzeciego czy też nakładające obowiązki na

państwo trzecie.
Jeżeli chodzi o umowy zawierane na korzyść państwa trzeciego to nie jest wymagana
zgoda takiego państwa trzeciego, które ni jest strona umowy. Domniemywa się, że jeśli
chodzi o przywileje, to państwo zgadza się na przyznanie mu praw. Umowy na korzyść
państwa trzeciego nie wymagają zgody, ale gdyby się zdarzyło tak, że państwa A i B
zawierają umowę gwarantującą jakieś prawa państwu C nie będącemu stroną tej umowy,
domniemywa się, że państwo to zgadza się na przyznanie pewnych praw, ale mimo
wszystko to państwo nie może domagać się realizacji tych praw, dlatego, że nie podpisało
tej umowy, nie jest jej stroną, nie może stwierdzić, że umowa została złamana
w przypadku, gdy nie jest realizowana.

Umowy nakładające obowiązki na państwa trzecie – tutaj już zgody państwa trzeciego nie
można domniemywać i państwo trzecie nie będące strony musi wyraźnie na piśmie
przyjąć te obowiązki.

Bardzo ważnym zagadnieniem było obowiązywanie umów w czasie wojny. Przykładowo
państwa A i B zawierają umowę międzynarodową, wybucha pomiędzy nimi wojna (która
teraz jest zakazana), czy umowa obowiązuje nadal, czy państwo jest związane tym
prawem, czy nie, czy wraz z wybuchem wojny stosunki prawne między państwami
ulegają zerwaniu. Wszystko było jasne z umowami zawieranymi wcześniej, czyli w czasie
pokoju ale zawieranymi na czas wojny, np. w sprawie konfliktów zbrojnych, to było jasne,
ż one obowiązują. Ale np. umowy handlowe, czy one też obowiązują? To było
zagadnienie sporne.

12) Obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych – podstawowa zasada prawa

międzynarodowego (tak samo jak prawa wewnętrznego) pacta sunc serwanta – umów
należy przestrzegać. Prawo międzynarodowe nakłada obowiązek przestrzegania umów
w dobrej wierze. Z tego obowiązku przestrzegania umów międzynarodowych wynika
fakt, że państwo nie może powoływać się na przepisy swojego prawa wewnętrznego dla
unieważnienia obowiązywania umowy. Przykładowo polska ustawa ordynacja wyborcza
do sejmu, przyznaje prawa wyborcze obywatelom państwa, załóżmy że zawieramy
umowę międzynarodową z państwem nie członkowskim UE, np. ze Szwajcarią
i przyznajemy Szwajcarom prawo do głosowania w wyborach do sejmu i senatu. Umowa
zostaje zawarta, Polska nie może potem oświadczyć, że ta umowa nas nie obowiązuje, bo
nasze prawo wewnętrzne stanowi inaczej. Zawsze wiąże w świetle prawa
międzynarodowego i musimy się wywiązywać albo ponosimy odpowiedzialność
międzynarodową. Czyli z tej zasady wykonywania umów w dobrej wierze wynika także
zakaz powoływania się przez państwa na przepisy swojego prawa wewnętrznego dla
unieważnienia obowiązywania umów. Z jednym wyjątkiem, o którym będzie mowa dalej.

13) Zastrzeżenia oraz sprzeciwy wobec zastrzeżeń do umów międzynarodowych – może się

zdarzyć tak, że państwa A,B,C,D negocjują umowę, państwa A,B,C są zgodne, co do jej
brzmienia, natomiast państwo D zasadniczo zgadza się na umowę i chętnie do niej
przystąpi, ale jeden przepis jest dla niego nie do przyjęcia, więc składa zastrzeżenie mocą
którego uznaje, że umowę nawiąże, ale ten jeden konkretny przepis nie będzie dla niego
wiążący. W systemie prawa wewnętrznego nigdy nie może być tak, że obowiązuje nas
ustawa, a jeden jej przepis nie. Tutaj państwo, które jest suwerenne może złożyć
zastrzeżenie, mocą którego cała umowa wprawdzie będzie obowiązywała, ale konkretny
przepis tej umowy, konkretne jej postanowienie, nie będzie obowiązujące.
Czyli jest to jednostronne oświadczenie, niezależnie od tego jak byłoby nazwane, mocą
którego państwo zmierza do wyłączenia lub modyfikacji skutku prawnego jakiegoś
postanowienia umowy.
Przykłady takich zastrzeżeń z praktyki – w XX-leciu międzywojennym istniała Liga
Narodów i Szwajcaria miała poważny problem czy przystąpić do Ligi Narodów czy nie,
ponieważ była krajem neutralnym i obawiała się, że przystąpienie do Ligi Narodów
mogłoby naruszyć neutralność Szwajcarii. Przystąpiła jednak do Paktu Ligi Narodów, ale
złożyła zastrzeżenie, że nie będzie uznawała dla siebie postanowień Paktu Ligi Narodów
dotyczących stosowania sankcji międzynarodowych. Tak więc Szwajcaria była w Lidze
Narodów, ale gdyby Liga zdecydowała się stosować sankcje, Szwajcaria w tym nie
uczestniczyła.
Związek Radziecki, gdy przystąpił do Paktu Ligi Narodów, złożył zastrzeżenie, że nie
będzie uznawał za obowiązujące w stosunku do siebie postanowienia Paktu dotyczące
mandatów międzynarodowych, które uznawał za formę kolonializmu.

Zastrzeżenia mogą być stosowane wtedy, jeżeli Traktat na to pozwala. Jeżeli Traktat
zezwala tylko na składanie określonych zastrzeżeń to państwo może złożyć zastrzeżenie
dotyczące przedmiotu mieszczącego się w tej grupie dozwolonych zastrzeżeń. Nie można
natomiast składać zastrzeżeń w sytuacji, gdy Traktat nie pozwala na składanie zastrzeżeń,
czyli expresis verbis mówi, że do niniejszej umowy nie można składać żadnych
zastrzeżeń, wtedy państwo chcące przystąpić do umowy nie ma wyjścia – albo całość
umowy, albo nic. Gdy Traktat dopuszcza składanie określonych zastrzeżeń, to państwo nie
może złożyć zastrzeżenia wykraczającego poza należące do grupy tych dopuszczalnych
zastrzeżeń. I trzecia sytuacja, gdy wprawdzie Traktat dopuszcza składanie zastrzeżeń, ale
zastrzeżenie byłoby sprzeczne z przedmiotem i celem Traktatu.
Przykładowo zawieramy Traktat o zakazie wojny, państwo trzecie chce przystąpić, ale
składa zastrzeżenie modyfikujące treść traktatu o tyle, że wprawdzie uznaje zakaz wojny,
ale rezerwuje sobie prawo do prowadzenia wojny w takich i takich warunkach. To
oczywiste, ze takie zastrzeżenie byłoby sprzeczne z przedmiotem i celem Traktatu
i byłoby zabronione. To są zastrzeżenia i dopuszczalność zastrzeżeń.

Wobec zastrzeżeń może być złożony sprzeciw. Wyobraźmy sobie sytuację, mamy umowę
zawieraną pomiędzy państwami A,B,C,D. Państwo E oświadcza, że przystępuje do
umowy (instytucja przystąpienia), ale składa zastrzeżenie że, np. art. 3 uważa za
nieobowiązujący w stosunku do siebie. Przystępuje do umowy, ale z wyłączeniem art. 3.
Teraz te państwa, które wcześniej były stronami: A,B,C,D w ciągu 12 miesięcy (bo taki
jest termin) mogą wyrazić swój sprzeciw czyli oświadczyć, że nie zgadzają się na takie
zastrzeżenie państwa przystępującego do umowy. Jeżeli państwo złoży taki sprzeciw
wobec zastrzeżenia, to w rezultacie może być dwojaka sytuacja:

a) sprzeciw zwykły (będzie to łagodny sprzeciw), wówczas te postanowienia objęte

zastrzeżeniem, czyli te kontrowersyjne nie będą stosowane w stosunkach między
dwoma państwami; przykładowo mamy Konwencję dotyczącą standardów
więziennictwa między dwoma państwami, jeden z jej artykułów mówi, że
każdemu więźniowi gwarantuje się posiadanie środków audiowizualnych w celi.
Konwencję tę zawierają państwa A,B,C,D. Państwo E przystępuje do tej
Konwencji ale składa zastrzeżenie, że art. dot. zapewnienia środków
audiowizualnych będzie dla niego nieobowiązujący. Teraz te państwa A,B,C,D
albo nie zrobią nic i wówczas przyjmuje się, że zgodziły się na to zastrzeżenie,
czyli na to, żeby w stosunku do państwa E ten artykuł nie obowiązywał, albo
w ciągu tych 12 miesięcy właśnie zgłosić sprzeciw, czyli oświadczyć, że się nie
zgadzają, żeby w stosunku do państwa E nie obowiązywał ten artykuł. Mogą
oświadczyć ten sprzeciw w sposób zwykły i wtedy ten skutek prawny będzie taki,
że w stosunkach pomiędzy państwem składającym sprzeciw wobec zastrzeżenia
a państwem trzecim ten artykuł w ogóle nie będzie stosowany. Czyli to
kontrowersyjne postanowienie objęte zastrzeżeniem nie będzie stosowane
w stosunkach między państwem składającym zastrzeżenie a państwem
składającym sprzeciw wobec tego zastrzeżenia. Przykładowo, jeżeli taki sprzeciw
zwykły zostanie zastosowany to cała Konwencja będzie stosowana w stosunkach
pomiędzy tymi państwami, ale to konkretne postanowienie – nie. Państwo E
składa sprzeciw, państwo D wyraża sprzeciw wobec tego zastrzeżenia – sprzeciw
zwykły – rezultat: obywatel państwa E trafia do więzienia w państwie D i nie ma
w celi zapewnionego sprzętu adiovideo, bo nie musi mieć i na odwrót.

b) sprzeciw kwalifikowany – państwo uznaje, że ten artykuł jest dla niego tak ważny,

tak istotny, że nie zrezygnuje z niego i wobec tego cała umowa nie będzie

stosowana w stosunkach między państwem składającym zastrzeżenie a państwem
składającym sprzeciw kwalifikowany wobec zastrzeżenia.

14) Nieważność umów międzynarodowych – między nieważnością a wygaśnięciem umowy

jest różnica prawna. Jeżeli umowę uznamy za nieważną, to jest ona nieważna od samego
początku. Jeżeli zawrzemy umowę, mija 5 la, to z chwilą uznania umowy za nieważną, te
5 lat traktuje się tak jakby umowy nie było. Umowa jest nieważna od samego początku.
Jeżeli umowa wygasa, to skutek prawny wygaśnięcia funkcjonuje ex nunc, czyli od teraz,
od momentu wygaśnięcia. Umowa zostaje zawarta, mija 5 lat od jej wejścia w życie,
skutki prawne trwają i dopiero z chwilą, gdy umowa wygasa, ustają skutki prawne.

Jeśli chodzi o nieważność w prawie międzynarodowym jest zamknięty katalog przyczyn
nieważności umowy. Jest ich osiem i można podzielić je na dwie grupy:
3) nieważność bezwzględna – jeżeli wystąpi jedna z przyczyn zaliczanych do katalogu

przyczyn nieważności bezwzględnej, to uznaje się, że umowa ex lege jest nieważna,
choćby nawet państwa oświadczyły, że mimo iż jest przyczyna nieważności to chcą
aby umowa obowiązywała; nie ma takiej możliwości. Wystąpienie tej przyczyny
powoduje, że ex lege, z samego faktu zaistnienia powodu nieważności, umowa jest
bezwzględnie nieważna.

Przyczyny nieważności bezwzględnej:

•

przymus wobec państwa – jeżeli zawieramy z państwem B umowę stosując wobec
niego przymus, to ta umowa jest bezwzględnie nieważna, ona nie będzie
obowiązywała, nie będzie wywoływała żadnych skutków prawnych

•

przymus wobec przedstawiciela państwa

•

sprzeczność z normą ius cogens – imperatywna norma prawa międzynarodowego
uznana przez całą społeczność międzynarodową, od której żadne ustępstwa nie
mogą być poczynione i która może być zmieniona jedynie przez całą społeczność
międzynarodową, np. zakaz ludobójstwa

a) nieważność względna – zachodzi jedna z paczyn uzasadniających nieważność, ale

państwa mogą oświadczyć, że wprawdzie zachodzą przyczyny nieważności, ale chcą
żeby umowa obowiązywała nadal; wówczas mówi się o konwalidacji. Umowa jest
konwalidowana. Np. zawarto umowę, państwo trzecie zawarło umowę będąc
oszukane, jest przyczyna nieważności względnej, ale państwo to może oświadczyć, że
mimo iż zostało oszukane przy zawarciu umowy to ta umowa mu się mimo wszystko
opłaca, więc chce, żeby ta umowa obowiązywała. Jest konwalidacja, umowa dalej
obowiązuję.

Przyczyny nieważności względnej:

•

przekroczenie uprawnień przez przedstawiciela – np. pełnomocnik może tylko
negocjować umowę, nie może jej podpisać; jeżeli nie mając ku temu
pełnomocnictwa pełnomocnik podpisze umowę, jest to przekroczenie uprawnień

•

przekupstwo przedstawiciela państwa

•

oczywiste pogwałcenie przepisu prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu –
jak była mowa wcześniej, z zasady dobrej wiary wynika obowiązek, że państwa
nie mogą powoływać się na przepisy prawa wewnętrznego, żeby unieważnić
zgodę na związanie się umową, ale z jednym wyjątkiem. I to jest właśnie ten
wyjątek – mogą powoływać się na przyczynę nieważności względnej umowy
w sytuacji, gdyby przez zawarcie umowy doszło do oczywistego pogwałcenia
przepisów prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu np. w Konstytucji
Niemiec, mamy jako oczywistą, fundamentalną zasadę zagwarantowaną zasadę

federalnego ustroju rządów. Gdyby w przypadku zawarcia umowy doszło do
naruszenia tej zasady to jest to oczywiste pogwałcenie przepisów prawa
wewnętrznego. Gdyby doszło do pogwałcenia jakiejś ustawy nienieckiej, czy
rozporządzenia, to nie byłby przepis o zasadniczym znaczeniu i państwo nie
mogłoby się powoływać na tę przyczynę nieważności. Musi to być przepis
zasadniczy, czyli rangi Konstytucji. A co to znaczy, że pogwałcenie musi być
oczywiste? To znaczy musi być obiektywnie widoczne dla każdego
z negocjujących państw. Państwa negocjujące muszą sobie zdawać sprawę, że
może dojść tutaj do pogwałcenia przepisów o zasadniczym znaczeniu.

•

podstęp – inaczej oszustwo, negocjujemy umowę z drugim państwem i używamy
podstępu dla jej zawarcia, wprowadzając drugie państwo w błąd co do istniejącego
stanu faktycznego

•

błąd – czyli gdy zawarliśmy umowę mając mylne przekonanie co do istniejącego
stanu faktycznego, a ten stan faktyczny stanowił istotną zgodę na związanie się
nasze umową (miał istotne znaczenie dla związania się umową); nie ma
zastosowania, gdy państwo swoim własnym zachowaniem przyczyniło się do
powstania błędu lub jeżeli okoliczności były tego rodzaju, że zwracały uwagę tego
państwa na możliwość błędu.

15) Wygaśnięcie umowy międzynarodowej – umowa wygasa, z chwilą wygaśnięcia ustają

skutki prawne. Przyczyny wygaśnięcia:
a) przewidziane w umowie, np.:

•

upływ czasu – zawieramy umowę na 50 lat, minęło 50 lat umowa wygasa, np.
Traktat EWWiS

•

spełnienie warunku rozwiązującego – zawieramy umowę, w której zapisujemy, że
w razie zaistnienia takiego i takiego stanu, umowa wygaśnie. Np. zawieramy
Traktat sojuszniczy i jest w nim postanowienie – wraz z rozbrojeniem państw do
poziomu takiego i takiego, niniejszy Traktat sojuszniczy wygasa. Z chwilą, gdy
państwa rozbroją się do takiego poziomu, umowa ex lege wygaśnie.

b) nieprzewidziane w umowie np.:

•

uznanie umowy za wygasłą przez strony – strony mogą zgodzić się, żeby umowa
wygasła, np. strony zawarły umowę, umowa obowiązuje, po pewnym czasie
wszystkie strony umowy stwierdzającej wygaśnięcie. Tak jak się zgodziły n
przyjęcie tej umowy, tak się mogą zgodzić na jej wygaśnięcie. Wszystkie jeżeli
jedno państwo się temu sprzeciwi, to umowa będzie dalej ważna

•

klauzula zasadniczej zmiany okoliczności po zawarciu umowy

16) Wypowiedzenie umowy oraz zawieszenie jej stosowania – zawarliśmy umowę, po

pewnym czasie stwierdzamy, że ta umowa przestaje się nam opłacać, powstaje pytanie,
czy państwa mogą wypowiedzieć umowę. Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów
normuje to w ten sposób, że pozwala na wypowiedzenie umowy, jeżeli strony tak
postanowiły, czyli jeśli jest w umowie zawarta odpowiednia klauzula o możliwości
wypowiedzenia; jeżeli da się to stwierdzić na podstawie wypowiedzi przedstawicieli
stron; jeżeli wynika to z charakteru Traktatu.
Zawieszenie stosowania Traktatu – przykład z praktyki w prawie europejskim, jeżeli
państwo członkowskie nie przestrzega zasad UE z art. 6 TUE, to wówczas może być
zawieszone w korzystaniu z niektórych uprawnień wynikających z członkowstwa w UE.
Innymi słowy zostaje w stosunku do niego zawieszone stosowanie części postanowień
Traktatu o UE, gwarantujących pewne przywileje.

17) Reguły interpretacji umów międzynarodowych – umowy międzynarodowe należy

interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczenie użytych w nich słów
w świetle ich przedmiotu i celu. Wymóg przypisywania słowom zwykłego znaczenia dot.
homonimów, jeżeli powstaje spór interpretacyjny co do znaczenia takiego słowa, to ta
reguła interpretacyjna nakazuje przyjęcie takiego znaczenia tego słowa, które jest
najpotoczniejsze w danym języku. Poza tym w świetle kontekstu i celu umowy należy
interpretować umowę, czyli mamy jakąś umowę handlową, w niej postanowienie
gwarantujące przywileje handlowe, powstaje spór między państwami co do tego
postanowienia, rozstrzygając ten spór należy brać pod uwagę jaki był cel umowy
i kierować się tym celem.

18) Polska ustawa o umowach międzynarodowych z 2000 r. reguluje bardzo szeroko

wewnętrzne procedury zawarcia umów międzynarodowych, podpisywania umów
międzynarodowych, kwestie pełnomocnictw, kto wystawia pełnomocnictwo: do
negocjowania umowy – minister spraw zagranicznych, np. ministerstwo sprawiedliwości
che zawrzeć umowę międzynarodową, ale wysyła swojego przedstawiciela, urzędnika
ministerstwa sprawiedliwości, żeby ten urzędnik mógł negocjować umowę to musi mieć
pełnomocnictwo podpisane przez ministra spraw zagranicznych. Czyli minister
sprawiedliwości musi zwrócić się z prośbą do ministra spraw zagranicznych o podpisanie
pełnomocnictwa do negocjacji. Pełnomocnictwo do podpisania umowy wydaje w Polsce
Prezes Rady Ministrów.

4. Podmioty prawa międzynarodowego

4.1 Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego w tym cechy podmiotowości

Co to jest podmiot prawa? Aby być podmiotem prawa, w naszym systemie prawa, trzeba

mieć zdolność prawną, którą w naszym systemie nabywa się z momentem urodzenia
(a warunkowo z momentem poczęcia), czyli zdolność do bycia podmiotem praw
i obowiązków i zdolność do czynności prawnych, czyli do zaciągania tych praw
i obowiązków mocą własnego działania, w naszym systemie prawnym wymóg pełnoletniości.

Podobnie w prawie międzynarodowym mówi się o zdolności prawno-międzynarodowej

i zdolności do czynności prawno-międzynarodowych. Przełożenie tej konstrukcji jest mniej
więcej takie samo. Natomiast w prawie międzynarodowym istnieją trzy cechy, które
charakteryzują podmiot prawa międzynarodowego (których w prawie wewnętrznym nie ma).
Są to:

1) Ius traktaum – prawo do zawierania Traktatów międzynarodowych – każdy podmiot

prawa międzynarodowego ma prawo do zawierania umów międzynarodowych

2) Ius legationis – prawo do wysyłania własnych i przyjmowania obcych przedstawicieli

dyplomatycznych

3) Ius ……… – prawo do występowania z roszczeniami prawno międzynarodowymi

Ta triada składa się na pojęcie podmiotu praw międzynarodowego.

Katalog podmiotów prawa międzynarodowego, kto jest podmiotem prawa
międzynarodowego: podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego są państwa (jest
ich około 200 na świecie, w ONZ 191). Innymi podmiotami są organizacje międzynarodowe,
ale tylko międzyrządowe. Mogą być także szczególne podmioty prawa międzynarodowego,
mianowicie takim szczególnym podmiotem może być strona wojująca w wojnie domowej,
Zakon Kawalerów Maltańskich.

4.2 Podmiotowość a suwerenność

Czym innym jest podmiotowość a czym innym jest suwerenność. Dlaczego? W katalogu

podmiotów prawa międzynarodowego państwa są suwerenne, organizacje międzynarodowe
suwerenności nie posiadają a też są podmiotami. Każda geopolityczna jednostka terytorialna,
jaką jest państwo jest ex lege suwerenna, każe państwo jest suwerenne, a z faktu, że jest
suwerenne ono jest ex lege podmiotem prawa międzynarodowego. Czyli każdy uczestnik
suwerennych stosunków międzynarodowych jest podmiotem, ale ta zależność nie działa
w dwie strony – nie każdy podmiot jest z kolei suwerenny. Każdy suwerenny jest już ex lege
podmiotem, ale nie każdy podmiot prawa międzynarodowego jest suwerenny. Bo państwa są
suwerenne ex lege, więc ex lege są podmiotem prawa międzynarodowego – państwa
z samego faktu swojego istnienia mogą dokonywać tych trzech czynności, o których była
mowa wyżej, czyli zawierać umowy, wysyłać przedstawicieli, wysuwać roszczenia. Ale nie
każdy podmiot jest suwerenny, nie ma suwerennej organizacji międzynarodowej.

W związku z czym to rozróżnienie między suwerennością a podmiotowością powoduje,

że wyróżnia się:

1) podmiotowość pierwotną – niczym nieograniczoną – skoro mamy podmioty

suwerenne i one są ex lege podmiotami to one mają jednocześnie podmiotowość
pierwotna niczym nieograniczoną; żaden inny podmiot prawa nie może ograniczyć
podmiotowości państwa, jeżeli to państwo się na to nie zgodzi

2) podmiotowość wtórną – organizacje międzynarodowe nie mają suwerenności,

w związku z czym ich podmiotowość jest wtórna, pochodna dlatego, że jej zakres jest
uzależniony od zgody państw. Państwa tworząc organizację międzynarodową
wskazują w umowie międzynarodowej tworzącej organizację, jaki będzie zakres jej
podmiotowości. Jest to podmiotowość pochodna, nadana., wtórna – państwa tworząc
organizację wskazują zakres jej podmiotowości. Np. państwa mogą stanowić:
organizacja będzie mogła zawierać umowy międzynarodowe, ale tylko w takiej
i takiej dziedzinie. Państwa tworzące organizację międzynarodową mogą postanowić,
że organizacja będzie mogła przyjmować obcych przedstawicieli dyplomatycznych,
ale nie będzie mogła wysyłać własnych. Czyli ten zakres podmiotowości organizacji
może być różny.

O ile zakres podmiotowości państw jest przeważnie taki sam, to ten zakres podmiotowości
organizacji jest różny. Tych organizacji międzynarodowych, które są podmiotami prawa 10 lat
temu istniało ponad 500. Wśród nich bardzo trudno byłoby znaleźć taką organizację, która
miałaby taki sam stopień podmiotowości jak inne organizacje.

4.3 Charakterystyka podmiotów prawa międzynarodowego

(z katalogu podmiotów)

Państwo – w prawno-międzynarodowym ujęciu definicja państwa opiera się na wymienieniu
czterech elementów, bowiem państwo to:

terytorium

ludność

władza najwyższa

zdolność utrzymywania stosunków z innymi państwami

Jeżeli mamy te cztery kryteria łącznie spełnione, możemy mówić, że to jest państwo.
Najważniejszym czynnikiem jest władza najwyższa dlatego, że zapewnia ciągłość
państwową. Np. rządu polski na emigracji, po wybuchu II wojny światowej.

Sposoby powstawania państw – sposób w jaki powstaje państwo dotyczy sytuacji, w które
prawo nie ingeruje. Państwo powstaje, prawo nie ma z tym nic wspólnego, chociaż teraz się
to zmienia ze względu na prawa człowieka, np. nie może powstać państwo w wyniku czystek
etnicznych.

1) na terytorium niczyim, czyli na terytorium nie podlegającym władzy żadnego innego

państwa (teraz to już nie jest możliwe, ponieważ nie ma terytoriów niczyich, jest to
jedynie historyczne znaczenie)

2) zjednoczenie – dwa państwa jednoczą się i w rezultacie tego zjednoczenia powstaje

nowy podmiot prawa międzynarodowego – np. Rzeczpospolita Obojga Narodów po
Unii Lubelskiej (unia realna), czyli od 1569 r. do 1795 r. to było jedno państwo, jeden
podmiot prawno-międzynarodowy. Natomiast od Unii Krewskiej (unia personalna
-koniec XIV w.) do Unii Lubelskiej, to były dwa podmioty prawa, które prowadziły
własną politykę. Inny przykład zjednoczenia to powstanie Stanów Zjednoczonych
Ameryki. Było 13 państw, które postanowiły się zjednoczyć i utworzyć USA.
Potocznie mówi się o zjednoczeniu Niemiec, ale to jest błędne z prawnego punktu
widzenia, ponieważ w wyniku zjednoczenia RFN i NRD nie doszło do utworzenia
nowego podmiotu prawa międzynarodowego. To była inkorporacja – Niemcy
Wschodnie zostały wcielone (inkorporowane) do Niemiec Zachodnich,
dotychczasowy podmiot nadal funkcjonuje.

3) rozpad – dotychczasowy podmiot się rozpada, przestaje istnieć, powstaje w jego

miejsce szereg innych podmiotów prawno-międzynarodowych, np. Związek
Radziecki, rozpadł się na 15 nowych państw (wg dawnych republik radzieckich);
Czechosłowacja – po jej rozpadzie powstały Czechy i Słowacja; Jugosławia

4) secesja – stary pomiot nadal istnieje, ale z części jego terytorium wyłania się nowy

podmiot (odłączenie się)

Rodzaje państw – z punktu widzenia prawno-międzynarodowego :

1) jednolite – na zewnątrz występują w stosunkach międzynarodowych jako jeden

podmiot, np. Polska

2) złożone – części składowe tego państwa mają możliwość występowania w stosunkach

międzynarodowych, np. Niemcy (Landy), Szwajcaria (Kantony)
Ten podział dotyczy prawa międzynarodowego. Wg prawa konstytucyjnego jest
podział na państwa unitarne i federacyjne. Wg prawa międzynarodowego za państwo
jednolite można uznać państwo, które ma ustrój konstytucyjny federalistyczny, np.
USA, klasyczna federacja z punktu widzenia prawa konstytucyjnego, ale zaliczone są
do państw jednolitych z punktu widzenia prawa międzynarodowego dlatego, że
poszczególne Stany nie mają prawa występowania w stosunkach międzynarodowych.

3) zależne – są to takie państwa, których zdolność do występowania w stosunkach

międzynarodowych jest ograniczona na rzecz innego podmiotu, takie ograniczenie
może np. przybrać formę protektoratu lub trwałej neutralności.

Protektoraty – wyróżnia się :

protektoraty międzynarodowe – jest to umowa międzynarodowa, na mocy której
jedno z państw, zwane protegowanym, przekazuje drugiemu państwu, zwanemu
protektorem, prawo do reprezentowania go w stosunkach międzynarodowych, np.
Lichtenstein reprezentowany jest przez Szwajcarię (jest protektorem Szwajcarii),
Monako przez Francję, San Marino przez Włochy, Andora przez Francję
i Hiszpanię

protektoraty kolonialne – obecnie nie funkcjonują w związku z upadkiem systemu
kolonialnego

Protektorat może dotyczyć tylko państw i nigdy nie pozbawia suwerenności państwa
protegowanego. Oznacza to, że państwo protegowane może w każdej chwili
wypowiedzieć umowę o protektoracie. Może stwierdzić, że od tej pory chce
samodzielnie występować w stosunkach międzynarodowych.
Takie umowy protektoratu są zawierane, gdyż opłacają się protegowanym, np. gdyby
taki Lichtenstein chciał założyć ambasadę w USA, to jej utrzymanie kosztowałoby
mnóstwo pieniędzy, oni nie mają środków na to ani możliwości. Zawierają umowę
mocą której szwajcarska placówka dyplomatyczna jednocześnie reprezentuje jego
interesy. Drugiej stronie też się opłaca, bo wzrasta prestiż tego państwa protektora na
arenie międzynarodowej.

Trwała neutralność – państwo trwale neutralne nie może przystępować do sojuszy
wojskowych, np. Austria po II wojnie światowej – państwa zwycięskie narzuciły
Austrii trwałą neutralność i Austria nie może przystąpić do NATO. Szwajcaria też nie
może przystąpić do NATO.

Sukcesja państw – kiedy mamy do czynienia z sukcesją, mamy Związek Sowiecki, zawiera
ileś tam umów międzynarodowych, zobowiązujących do współpracy. Następuje rozpad tego
Związku, powstaje kilkanaście nowych państw niepodległych. Co się wówczas dzieje
z umowami międzynarodowymi zawartymi przez Związek Radziecki, kto dziedziczy prawa
i zobowiązania wynikające z tych umów międzynarodowych czy wynikające z członkostwa
w organizacjach międzynarodowych np. ZSRR jest członkiem ONZ, powstaje szereg nowych
państw niepodległych, czy one automatycznie są członkami tej organizacji, której członkiem
był ZSRR, czy nie? Sukcesja może dotyczyć zarówno umów międzynarodowych jak
i członkostwa w organizacjach międzynarodowych.

Jeśli chodzi o sukcesję w zakresie umów międzynarodowych to przyjęto zasadę, że
nowopowstałe państwa niepodległe, czyli te które powstały w wyniku dekolonizacji, nie są
związane żadnymi umowami podpisywanymi przez dotychczasowe państwo metropolię.
Czyli np. jeżeli Nigeria była kolonią brytyjską, Wielka Brytania zawierała szereg umów, gdy
powstaje niepodległa Nigeria, żadna umowa, którą zawierała Wielka Brytania nie jest wiążąca
dla Nigerii. Nowopowstałe państwa niepodległe nie są związane żadnymi uprzednio
zawartymi umowami.
Niekiedy może się zdarzyć tak, że powstaje nowe państwo niepodległe, ono nie jest związane
żadną umową, ale ono może chcieć być związane tymi umowami zawartymi przez
metropolię, bo one mu się opłacają. Mimo, że nie jest zobowiązane to może przyjąć tę
umowę, dlatego na tym tle wykształciły się takie dwie teorie:

1) teoria tabula raza – zgodnie z którą już ex lege te nowopowstałe państwa niepodległe,

nie są związane żadnymi umowami, które zwierało państwo metropolia,

2) teoria prawa do wyboru – zgodnie z którą nowopowstałe państwa niepodległe

w przeciągu 2-ch lat mogą wybrać, które z tych umów pragną zachować w mocy,
a które nie.

Generalnie, państwa niepodległe nie są związane umowami uprzednio zawartymi.

Natomiast w przypadku rozpadu państwa lub zjednoczenia państwa, te poprzednie
zobowiązania umowne pozostają, one nie są niwelowane. Np. rozpadł się Związek Radziecki,
który miał zaciągnięte olbrzymie długi finansowe zaciągnięte wobec różnych państw,
sukcesja tych długów, czyli zobowiązanie do ich spłaty nie zanikło, ponieważ w przypadku
rozpadu, czy zjednoczenia nadal te zobowiązania prawno-międzynarodowe trwają.

W przypadku ZSRR Rosja musiała przyjąć wszystkie długi finansowe byłego Związku
Radzieckiego.

Podmiotowość organizacji międzynarodowych – pojawi się w toku omawiania organizacji
międzynarodowych.

Stolica Apostolska, Watykan – pojawia się pytanie, czy w tym przypadku mamy do
czynienia z dwoma podmiotami prawa międzynarodowego: oddzielnie ze Stolicą Apostolską
i oddzielnie z Watykanem, czy też raczej należy mówić o jednym podmiocie prawa
międzynarodowego – łącznie: Stolica Apostolska, Watykan. Czy może się zdarzyć tak, że
umowę międzynarodową podpisuje i Watykan i Stolica Apostolska? Nigdy się tak nie zdarzy,
bo to jest jeden podmiot prawno-międzynarodowy. Niektóre umowy zawarte są przez Stolicę
Apostolską a niektóre przez Watykan – określenie Stolica Apostolska jest zarezerwowane dla
takiej bardziej sfery duchowej, natomiast Watykan jest zarezerwowane dla umów mających
taki bardziej charakter techniczny czy administracyjny. To jest taka dwoistość, nazwa Stolica
Apostolska wywodzi się z minionych dziejów, do 1871 r. istniało Państwo Kościelne
spełniające wszystkie kryteria podmiotowości prawno-międzynarodowej – terytorium,
ludność, władza najwyższa, zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami. Ale
w procesie zjednoczenia Włoch w 1871 r. ostatecznie Włosi wcielili terytorium Państwa
Kościelnego do nowego państwa włoskiego i co się dzieje – utrata bazy terytorialnej i utrata
ludności, innymi słowy likwidacja podmiotu. Gdyby przyjąć logiczne konsekwencje tego
faktu, to skoro nie ma podmiotu to teraz Stolica Apostolska nie może zawierać umów
międzynarodowych, nie może wysyłać swoich przedstawicieli. Ale okazało się, że ten
autorytet Stolicy Apostolskiej był na tyle silny, że mimo iż nastąpiła utrata cech
konstytuujących podmiotowość prawno-międzynarodową, to państwa zgodziły się, żeby
nadal zawierać ze Stolicą Apostolską umowy, wysyłać własnych i przyjmować ich
przedstawicieli dyplomatycznych, chociaż nie było państwa, nie było podmiotu. Ta sytuacja
zmieniła się dopiero w 1929 r., kiedy to ówczesny papież Pius XI zawarł z ówczesnym
władcą Włoch, Benito Mussolinim, Traktat Laterański, który tworzy państwo Watykańskie.
Od Traktatu Laterańskiego z 1929r., Watykan spełnia kryteria podmiotowości. 44 hektary
terytorium, które tworzą Watykan, należą już do niepodległego, już oddzielnego państwa
watykańskiego. Od tego momentu znowu mówimy o podmiocie prawa.

Zakon Kawalerów Maltańskich – są podmioty prawa, które funkcjonują w prawie
międzynarodowym, nie mając tych 4-ch wymienionych cech, m.in. Suwerenny Zakon
Kawalerów Maltańskich, czyli ni mniej ni więcej niż dawny Rycerski Zakon Joannitów
(Templariuszy). Joannici przetrwali, (tak samo jak Krzyżacy przetrwali i funkcjonują
w Wiedniu), zachowali podmiotowość prawno-międzynarodową i np. polski ambasador przy
Stolicy Apostolskiej, pani Hanna Suchocka, jest równocześnie akredytowana przy
Suwerennym Zakonie Kawalerów Maltańskich. Joannici, funkcjonujący od XII w.
w wyprawach krzyżowych zdołali podbić Rodos, mieli bazę terytorialną, mieli ludność,
wszystkie atrybuty podmiotu prawno-międzynarodowego. W XVI w. w wyniku ekspansji
Turków Osmańskich, Rodos zostaje zdobyte, ale Joannici przeprowadzają się na Maltę i dalej
wszystkie kryteria podmiotowości prawno-międzynarodowej spełniają. W czasach
napoleońskich, Napoleon przeprawiając się do Egiptu w 1797 r. podbija Maltę dla Francji
i już po upadku Napoleona Joannici nie odzyskują tej bazy terytorialnej i ludności i nie stają
się ponowne podmiotem prawa międzynarodowego w klasycznym rozumieniu. Ale mimo
wszystko, mimo że nie ma tych dwóch cech dalej się ich uznaje za podmiot.

Inne podmioty prawa międzynarodowego
Strona wojująca w wojnie domowej – może się zdarzyć tak, że w państwie wybucha wojna
domowa, mamy rewoltę - rząd legalny i przeciwko niemu rebelianci. Państwo sąsiadujące
może uznać rebeliantów za podmiot prawa międzynarodowego, nie rząd federalny ale
rebeliantów, ale po pewnymi warunkami stawianymi przez prawo. Gdy:
- jest wojna, muszą być walki zbrojne
- rebelianci muszą efektywnie sprawować kontrolę nad częścią terytorium państwa
- siły wojskowe rebeliantów muszą działać pod jednolitym dowództwem, nie mogą to być
jakieś poszczególne bandy wzajemnie się zwalczające i w działaniach wojennych muszą
przestrzegać prawa międzynarodowego
Np. w jakimś kraju wybucha wojna domowa, powstańcy opanowują część terytorium kraju
i efektywnie ją kontrolują, tworzą własny rząd, który skutecznie działa, mają siły zbrojne,
które działają w sposób zorganizowany (nie jakieś bandy) i przestrzegają przy tym prawa
konfliktów zbrojnych. Wtedy, jeżeli te kryteria są spełnione, z prawnego punktu widzenia,
można uznać taką stronę za podmiot prawa międzynarodowego. To są kryteria prawne,
oczywiście są kryteria polityczne. Dlaczego państwa uznają taka stronę za podmiot prawa,
jeśli chodzi o kryteria polityczne? Bo np. obywatele tego państwa uznającego inwestowali na
terytorium tego państwa objętego wojną domową, w tej części terytorium, która jest pod
władzą rebeliantów. Więc zależy im na stabilności przedsiębiorców, na tym, żeby pieniądze
tam włożone nie zostały zmarnowane. Ponieważ władza legalna nie może tego zapewnić, to
drugie państwo uznaje za podmiot władze rebelianckie i w ten sposób zapewnia sobie
utrzymywanie stosunków gospodarczych.

Konsekwencją uznania za stronę wojującą jest zmiana odpowiedzialności prawno-
międzynarodowej. Wcześniej za całe terytorium państwa ponosiła odpowiedzialność władza
legalna, teraz za tę część terytorium, które kontroluje ponosi odpowiedzialność władza
powstańcza, ta świeżo uznana. Np. mamy w takim państwie obywatela polskiego, jeżeli
Polska uznaje tylko władzę legalną, to gdyby ten obywatel został zastrzelony,
odpowiedzialność ponosi władza legalna, i to władza legalna jest zobowiązana do rozliczenia
sprawcy takiej zbrodni. Ale, gdyby Polska uznała władzę powstańczą i ten obywatel zostałby
zastrzelony na terytorium kontrolowanym przez tę władzę, to już osądzić sprawcę zbrodni
ma obowiązek nie władza legalna tego państwa, tylko ta władza, którą uznaliśmy i która od
tej pory będzie podmiotem.

4.4 Uznanie międzynarodowe

Uznanie międzynarodowe - może dotyczyć nowego państwa, rządu, strony wojującej,

narodu.

Uznanie państwa – powstaje nowe państwo niepodległe, prawo tutaj nie ingeruje, ale inne
państwa mogą go uznać i wtedy idzie za tym nawiązanie stosunków dyplomatycznych,
gospodarczych lub nie uznać. Ono dopiero wtedy wchodzi w stosunki międzynarodowe gdy
zostaje uznane. Temu właśnie służy instytucja uznania.
Np. Tajwan, który jeszcze nie jest państwem, ale aspiruje do miana państwa
i prawdopodobnie nie byłby uznawany. Inny przykład to Afganistan pod rządami Talibów
(chodzi tu o uznanie rządu) - powstało państwo o takim rządzie, ale nie mogło uczestniczyć
w obrocie gospodarczym, jeżeli jest uznane tylko przez dwa inne państwa Pakistan i Arabię
Saudyjską.

Forma i rodzaje uznania oraz kryteria uznania – zarówno państwa, jak i rządu

Rodzaje uznania państwa:
-

de iure (prawne) – gdy uznajemy państwo de iure to jest to uznanie nieodwołalne
i bezwarunkowe

de facto (faktyczne) – jest to uznanie warunkowe i odwołalne

np. powstaje jakieś państwo Polska uznaje go de iure, czyli nieodwołalnie i bezwarunkowo,
ale Polska może go uznać de facto - warunkowo i odwołalnie, czyli np. możemy powiedzieć,
że uznajemy Was, ale tylko de facto i cofniemy uznanie, przestaniemy Was uznawać, chyba
że zawrzecie z nami umowę gospodarczą takiej i takiej treści dającą nam takie i takie
przywileje. Zawrzecie tą umowę, wtedy uznamy was de iure, czyli bezwarunkowo
i nieodwołalnie. Jeżeli nie zawrzecie to może my się zastanowimy jeszcze nad cofnięciem
uznania de facto.

Formy uznania państwa
-

wyraźne – np. notyfikacja o uznaniu – możemy innemu państwu notyfikować wyraźnie,
że go uznajemy

dorozumiane – np. wysłanie tam swojego przedstawiciela dyplomatycznego, zawarcie
z państwem jakiejś umowy gospodarczej przed uznaniem tego państwa, skoro zawarliśmy
z nim umowę gospodarczą to w ten sposób domniemywa się, że uznaliśmy to państwo

Kryteria uznania państwa
Podstawowym kryterium prawnym uznania państwa jest efektywność (skuteczność) jego
władzy (rząd musi być stabilny), jest to ważne gdy mamy tam swoich obywateli, swoje
interesy, inwestycje, bo tylko stabilna, efektywna władza zapewni im bezpieczeństwo; do
niedawna nie interesowało nas czy powstałe państwo jest dyktaturą, czy może wyżyna swoich
obywateli, z prawnego punktu widzenia ważne było tylko czy jego władza jest efektywna;
teraz to się zmienia w związku z prawami człowieka, ale nadal to podstawowe kryterium,
czyli efektywna władza, jest zachowane.

Nie będą uznawane za prawnie wiążące tzw. uznania przedwczesne – przykładem takiego
uznania prawnie przedwczesnego, nie wiążącego, było uznanie Panamy przez USA. Uznanie
przedwczesne następuje wtedy, kiedy to podstawowe kryterium uznania, nie jest spełnione,
czyli gdy władza najwyższa nie jest efektywna, stabilna. Była tak sytuacja, że Stany
Zjednoczone chciały budować kanał Panamski, a terytorium obecnej Panamy wchodziło
w skład Kolumbii, która początkowo wyraziła zgodę na przekopanie kontynentu, a później ją
cofnęła. Nie było to w smak Stanom Zjednoczonym, które dostarczyły broń i zorganizowały
rewoltę na rzecz secesji Panamy spod ........................ kolumbijskiej. Trzy dni od ogłoszenia
secesji, kiedy jeszcze trwały walki i to wszystko było niestabilne, Stany Zjednoczone uznały
niepodległość Panamy. Uznanie przedwczesne, nieważne.

Są też kryteria polityczne, np. powstaje państwo zamieszkałe przez ludność polskojęzyczną,
to automatycznie będzie jakaś więź kulturowa, jest to kryterium pozaprawne.

Uznanie rządu – uznaje się tylko rządy, które doszły do władzy w drodze poza
konstytucyjnej.

Wtedy inne państwa muszą uznać rząd lub nie i wtedy nie ma między nimi

żadnych stosunków. Natomiast jeśli zostaje zachowana droga legalna to nowo powstały rząd
notyfikuje wszystkim państwom, z którymi utrzymuje stosunki dyplomatyczne, notę
dyplomatyczną, że nastąpiła zmiana rządu.

Jeśli rząd doszedł do władzy w drodze poza konstytucyjnej wówczas wchodzi w grę
instytucja uznania i podstawowym kryterium uznania rządu jest efektywność władzy tego
rządu.

Uznanie za naród – tylko dwa razy w historii zostało zastosowane: w 1915 uznano naród
czeski, a w 1917 uznano naród polski – jako narody sprzymierzone. Była to obietnica
przyznania podmiotowości prawno-międzynarodowej w przyszłości, po zakończeniu I Wojny
Światowej.

4.5 Odpowiedzialność międzynarodowa

Koncepcje odpowiedzialności
Koncepcja konserwatywna – państwo ponosi odpowiedzialność tylko za szkody materialne
wyrządzone na jego terytorium obywatelom państw obcych,

np. roszczenia majątkowe

obywateli niemieckich wobec polskich.

Koncepcja postępowa – nie ogranicza się tylko do odpowiedzialności za szkody materialne,
ale mówi, że państwo może ponosić odpowiedzialność za działania (zachowania) swoich
obywateli naruszające normy humanitarne (prawo konfliktów zbrojnych), czyli jest szersza.

Do XX w. dominowała koncepcja konserwatywna. Teraz jesteśmy świadkami szerokiej
ekspansji koncepcji postępowej (np. w działalności międzynarodowego Trybunału Karnego).

Źródła odpowiedzialności – żeby powstała odpowiedzialność w prawie międzynarodowym,
to muszą być spełnione łącznie dwa elementy i musi między nimi powstać związek
przyczynowy:
-

naruszenie normy prawa międzynarodowego

takie zachowanie się państwa które pozwala mu przypisać to naruszenie

Musi istnieć związek przyczynowy, te elementy muszą być spełnione razem. W prawie
międzynarodowym jest to odpowiedzialność na zasadzie skutku. Nie ważne czy organ był
winny czy nie, ważne że złamał normę, z jednym przypadkiem na zasadzie ryzyka, gdy
wysyłamy rakietę w kosmos i powstaje szkoda – działamy wtedy zgodnie z prawem
międzynarodowym, ale mimo to powstaje szkoda dla innego państwa.

Naruszenie normy prawa międzynarodowego może nastąpić zarówno przez działanie (np.
mamy umowę międzynarodową i Sejm uchwala ustawę sprzeczną z ta umową) jak i przez
zaniechanie (np. mamy umowę międzynarodową zobowiązującą do czegoś a nie robimy tego,
czyli łamiemy prawo).

Zbrodnie i delikty międzynarodowe – nie każde złamanie prawa międzynarodowego jest
sobie równe. Czasami złamanie prawa międzynarodowego może wywołać szkodę tylko
w stosunku do jednego państwa, mówimy wówczas o delikcie prawno-międzynarodowym.
Np. mamy umowę gospodarczą z państwem B, łamiemy tą umowę i wtedy wywołuje to
szkodę tylko państwu B. Ale czasami złamanie norm prawa międzynarodowego może
wywołać szkodę dla całej społeczności międzynarodowej, wszystkim państwom – np.
dokonujemy agresji na Słowację, to byłaby szkoda dla całej społeczności międzynarodowej
i mówimy wówczas o zbrodni międzynarodowej.

Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia
Odpowiedzialność bezpośrednia – państwo odpowiada za swoje własne działania za
działania swoich własnych organów – państwo odpowiada za działanie władzy wykonawczej,
władzy ustawodawczej (np. za Parlament, który wydaje ustawę sprzeczną z prawem
międzynarodowym, czy sąd wydający orzeczenie sprzeczne z prawem międzynarodowym -
jest to naruszenie prawa, odpowiedzialność bezpośrednia), organ samorządowy łamie prawo
międzynarodowe – odpowiada państwo, wywiad działający za granicą państwa łamie prawo
międzynarodowe – odpowiada państwo.

Odpowiedzialność pośrednia – państwo odpowiada za działalność swoich obywateli

(np.

kazus Miloszewicza)

Formy odpowiedzialności – są trzy formy odpowiedzialności
1) Reparacja – naprawienie szkody, może przybrać postać

restytucji lub odszkodowania

restytucja – tj. przywrócenie stanu poprzedniego, który istniał przed naruszeniem
norm prawno-międzynarodowych, dopuszczalna jest restytucja zastępcza, gdy nie jest
możliwe przywrócenie stanu poprzedniego

odszkodowanie – nie musi być w pieniądzu

Podstawowym sposobem jest restytucja, dopiero, gdy nie da się przywrócić stanu
poprzedniego, to wtedy dopiero może znaleźć zastosowanie odszkodowanie.
2) Satysfakcja – dotyczy takich naruszeń norm prawno-międzynarodowych, które mają

bardziej charakter moralny i wywołują krzywdę (np. obrzucenie jakami głowy jednego
państwa w innym państwie). Satysfakcja polega na oficjalnym wyrażenia ubolewania,
przeprosin przez władze państwa, tego które dopuściło się naruszenia i na ukaraniu
winnych.

3) Sankcja – środki odwetowe – retorsje i represalia (omówione na I wykładzie)

29.10.2005

5. Podział organów w stosunkach międzynarodowych

Podstawowym kryterium podziału jest miejsce siedziby organu. Według siedziby organy

dzieli się na:

organy wewnętrzne – mają siedzibę na terytorium własnego państwa, np. głowa
państwa, premier rady ministrów, minister spraw zagranicznych, minister gospodarki
który odpowiada za stosunki gospodarcze z innymi państwami, minister żeglugi,

organy zewnętrzne – mają siedzibę poza granicami państwa, przede wszystkim stałe
misje dyplomatyczne, misje konsularne, tzw. misje specjalne i misje wojskowe,
przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych (Konwencja z 1975r
o przedstawicielstwie państw przy organizacjach międzynarodowych),
przedstawicielstwa handlowe.

5.1 Organy wewnętrzne

pominiemy z wyjątkiem głowy państwa.

1. Głowa państwa – w prawie międzynarodowym, niezależnie od systemu, prawno-
politycznego danego państwa, rola głowy państwa jest zawsze jednakowa. Może być państwo
z systemem parlamentarno-gabinetowym, w którym prezydent nie ma prawie żadnych

uprawnień (Włochy, Niemcy) tu rola prezydenta jest czysto reprezentacyjna, politykę
zagraniczną w tych państwach prowadzi rząd. Tymczasem w prawie międzynarodowym,
niezależnie od tego czy w danym państwie ta głowa państwa ma silną czy też słabą pozycję,
głowie państwa przysługuje zawsze przywilej ius reprezentatione omnibode, czyli prawo
reprezentowania państwa, co oznacza, że w świetle prawa międzynarodowego oświadczenia
głowy państwa składane za granicą są wiążące.
I możemy mieć taką sytuację, gdy prawo wewnętrzne powierza prowadzenie polityki
zagranicznej , a w prawie międzynarodowym uznaje się że oświadczenia głowy państwa są
wiążące. Takim szczególnym przykładem jest Konstytucja RP (art. 146), zgodnie z którą
politykę zagraniczną prowadzi Rada Ministrów, nie Prezydent, a tym czasem w prawie
międzynarodowym wiążą oświadczenia Prezydenta RP (głowa państwa). Na tle takiej
praktyki, może dochodzić do spięć.
W prawie międzynarodowym istnieje norma nakazująca państwom wprowadzenia do swojego
porządku prawnego fenalizacji (czy penalizacji?) obrażania głów innych państw - zakaz tzw.
infamii. Zakazane jest obrażanie głów innych państw. Poza tym głowa państwa w prawie
międzynarodowym na podstawie immunitetów cieszy się przywilejem nietykalności, która
rozciąga się też na członków jego rodziny jego (np. głowy państwa i członków jego rodziny
nie można aresztować w innym państwie). Do niedawna to było święte, teraz zaczynają się to
trochę zmieniać, np. sprawa Miloszewicza, czy Husajna.

5.2 Organy zewnętrzne

1. Misje wojskowe – może się zdarzyć tak, że państwo jest reprezentowane w stosunkach
zewnętrznych przez wojsko – misje wojskowe. W takiej sytuacji misja wojskowa przejmuje
cechy, funkcje typowe dla misji dyplomatycznej. Mogą być różne rodzaje takich misji. Takim
reprezentantem państwa może być baza wojskowa, misja łącznikowa czy misja szkoleniowa –
jeśli my wysyłamy polskich oficerów szkoleniowych do Iraku, żeby szkolili armię iracką, to
konsekwencje są takie, że ci nasi oficerowie, traktowani po części jako reprezentanci państwa,
mają przywileje i immunitety typowe dla dyplomatów i te przywileje i immunitety rozciągają
się także na rodziny tych oficerów, które zwyczajowo zostały tam wysłane. I w ten sposób
misja wojskowa, łącznikowa czy szkoleniowa przejmuje cechy charakterystyczne dla misji
dyplomatycznej.
Innym przykładem, może być kurtuazyjna wizyta okrętu wojennego Bundes Marina (Niemcy)
w porcie wojennym Gdynia-Oksywie (Polska) – na czas takiej wizyty ten okręt reprezentuje
państwo niemieckie. (czy na odwrót - rewizyta polskiego okrętu w bazie np Roztok).
Może to być stała misja wojskowa, która pełni wówczas funkcje stałej misji dyplomatycznej.
np po 1945r powołano w Niemczech Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec, w jej skład
wchodzili oficerowie koalicji państw zwycięskich (m.in. oficerowie polscy) i ci oficerowie
pełnili funkcje przedstawicieli dyplomatycznych państw zwycięskich. Czyli wtedy ta
Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec przejęła funkcję stałej misji dyplomatycznej. To jest
przykład na to, jak misja wojskowa może być takim organem zewnętrznym, może
reprezentować państwo wysyłające.

2. Misje specjalne – np. gdy powstaje nagłe zawiązanie stosunków pomiędzy państwami,
wysyła się wówczas takiego specjalnego przedstawiciela celem np. rozwiązania konfliktu.
Taki przedstawiciel jest najczęściej zwany ambasadorem wędrującym. Te misje specjalne są
zwykle pełnione przez wysokie rangą polityczną osobistości, np. sekretarz stanu. Im wyższy
szczebel polityczny, tym większa siła przebicia, większa ranga takiej misji, i większa szansa
na pozytywne załatwienie sprawy. Ona jest obecnie ucywilizowana mamy, jest Konwencja
o misjach specjalnych z 1975 r., która reguluje m.in. kwestię immunitetów i przywilejów

takich ambasadorów wędrujących, nagle wysyłanych do rozwiązania jakiegoś pilnego
problemu.

3. Stałe misje dyplomatyczne – pojęcie dyplomacja wywodzi się z greki od dipploma.
Grecy znali już misje dyplomatyczne, lecz nie znali pojęcia nietykalności posłów, ale jeśli
wysyłało się takiego posła z jednego państwa-miasta do drugiego, to wręczano mu specjalny
dokument, w którym stwierdzano że on jest reprezentantem władz tego państwa. Ten
dokument był zwinięty na dwoje. Dwa – di – diploma. Od sposobu zwinięcia nazwa
dipploma, skoro dipploma to dyplomacja.
Początki stałych misji dyplomatycznych to koniec XV w., one się narodziły wówczas
w stosunkach między państwami-miastami północnych Włoch. Pierwszą stałą misją
dyplomatyczną była misja Mediolanu założona we Florencji. Potem stałe misje
dyplomatyczne upowszechniają się w Europie. Pierwsze stałe misje dyplomatyczno-
konsularne, cywilizujące te stosunki wydaje Francja i Holandia w XVII. Upowszechniają się
w całej Europie z jednym wyjątkiem Rzeczpospolitej Szlacheckiej, która była najbardziej
oporna pod tym względem, zarówno jeśli chodzi o wysyłanie jak i przyjmowanie stałych
misji dyplomatycznych. Wynikało to z podstaw ideologicznych tego państwa. W I RP
szlacheckiej, szlachta była równa, nie było tytułów hrabiowskich, grafów, itp. Każdy
szlachcic najbogatszy był równy temu najbiedniejszemu. Więc wysyłanie jakiegoś na misję
zagraniczną oznaczałoby zwiększenie jego prestiżu, a to było niezgodne z zasadą równości
szlacheckiej. Wielu ówczesnych myślicieli chwaliło ustrój Rzeczpospolitej szlacheckiej
Jednym z nich był Hugo Grocjusz (twórca prawa międzynarodowego), który napisał
regulamin dotyczący traktowania mniejszości narodowych, zwłaszcza mniejszości
żydowskiej (w ordynacji Zamojskich). Wysyłanie takich posłów byłoby sprzeczne
z ideologiami. Z kolei nie można było przyjmować w Polsce obcych posłów, bo uważano, że
oby poseł w Polsce to zawsze będzie element interwencji w sprawy wewnętrzne Polski.
W 1697 r. sejm uchwalił zakaz przyjmowania obcych posłów w Rzeczpospolitej Polskiej.
Oczywiście pod naciskiem bagnetów państw obcych, musieliśmy zacząć ich przyjmować.
Długi czas się opieraliśmy przyjmowaniu tych przedstawicieli, ale jak już przełamaliśmy te
opory, to byliśmy jednym z pierwszych państw europejskich, które ustanowił regularną
„akademię dyplomatyczną”, mianowicie utworzona przez króla Poniatowskiego, Akademia
Rycerska, jako jedna z pierwszych w Europie, kształciła dyplomatów. Teraz Polska należy do
państw które mają jedną z najbardziej rozbudowanych sieci placówek dyplomatycznych na
świecie.

Źródła prawa dyplomatycznego, powstanie i zakończenie misji – jakie normy prawne regulują
nam prawo dyplomatyczne. Podstawowym źródłem prawa dyplomatycznego jest Konwencja
Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r., poza konwencją znajdują zastosowanie
normy prawa zwyczajowego. Konwencja przewiduje szczególny tryb nawiązania stosunków
dyplomatycznych. Jak się odbywa nawiązanie stosunków dyplomatycznych:

pierwszy etap to podpisanie porozumienia o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych
drugim etapem jest znalezienie kandydata na szefa owej misji dyplomatycznej.
Znalezienie takiego kandydata zależy od państwa wysyłającego, prawo międzynarodowe
nie stawia tu żadnych wymagań co do kryteriów jakie musi spełniać taki kandydat, każde
państwo w swoim własnym prawie może postanawiać, jakie wymagania musi spełniać
kandydat na szefa misji dyplomatycznej; jest różna praktyka państw, np. w USA jest
praktyka popierania partii zwycięskiej w wyborach. W innych państwach wymaga się,
żeby szef misji dyplomatycznej przebył całą drogę urzędniczą służby cywilnej – gradacja
jest taka tutaj. U nas jest taka pośrednia praktyka – raz ten szef misji dyplomatycznej

przechodzi wieloletnie, wieloetapowe szczeble kariery urzędniczej, a innym razem jest to
polityk nagle wysłany na misję dyplomatyczną.
jeśli znaleźliśmy kandydata i uważamy że to jest osoba która powinna być szefem misji
dyplomatycznej, wówczas nieoficjalnie sonduje się państwo przyjmujące (czyli to
państwo w którym ma pełnić funkcje ta osoba), czy byłoby skłonne zgodzić się na taką
kandydaturę. Ten nieoficjalny sondaż przeprowadza się po to, żeby wiedzieć z góry czy
oni się zgodzą czy nie. Bo jeśli się nie zgodzą, a my wystąpimy, to jest jak policzek dla
państwa.
jeżeli odpowiedź jest pozytywna, to ma miejsce oficjalne zaproponowanie kandydatury,
na osobę szefa misji dyplomatycznej i w odpowiedzi na tą kandydaturę państwo
przyjmujące udziela mu zgody na pełnienie funkcji w państwie przyjmującym. Ta zgoda
nosi miano egriment, czyli państwo przyjmujące udziela regimentu. Jeśli państwo
przyjmujące odmówi udzielenia regimentu, to nie ma obowiązku podawania przyczyny
odmowy.
po udzieleniu zgody (egrimentu), Głowa państwa wysyłającego (w naszym przypadku
Prezydent RP) wręcza szefowi misji dyplomatycznej listy uwierzytelniające/listy
wprowadzające. List uwierzytelniający - to oficjalne pismo z pieczęcią państwową
z herbem RP, podpis głowy państwa, zaświadczające, że taka i taka osoba jest uprawniona
do reprezentowania państwa polskiego.
po wydaniu tych listów nasz szef misji jedzie do państwa przyjmującego i pierwszą rzeczą
jaką robi, to składa listy uwierzytelniające głowie państwa przyjmującego; to się wiąże
z krótką uroczystą audiencją, krótką kurtuazyjną rozmową, wręczenie listów
uwierzytelniających i od tego momentu można mówić o rozpoczęciu działalności przez
misję dyplomatyczną.

Czasem się zdarza w praktyce międzynarodowej, że mamy jednego i tego samego szefa misji
akredytowanego w kilku państwach. Żeby taka możliwość wchodziła w grę, to te wszystkie
państwa muszą się zgodzić na to aby ten przedstawiciel dyplomatyczny funkcjonował
w każdym z pozostałych państw. Jeśli jedno z tych państw nie zgodzi się ta aby ten szef misji
dyplomatycznej funkcjonował w tych wszystkich państwach wtedy trzeba go oddzielnie
akredytować przy każdym z tych państw.

Misja (cała) przestaje działać w przypadku rozpoczęcia wojny pomiędzy umawiającymi się
państwami. Teraz wojna jest zakazana w prawie międzynarodowym, ale dawniej
przewidywano wymóg, że w przypadku rozpoczęcia wojny przedstawicielom
dyplomatycznym drugiej strony, z którą pozostajemy w wojnie powinno się pozostawić
odpowiedni, rozsądny czas na opuszczenie granic tego państwa z którym pozostają w stanie
wojny. Ten wymóg został pogwałcony przez Niemcy hitlerowskie, które wysłały dyplomatów
do obozów koncentracyjnych.
W przypadku stanu wojny może się zdarzyć tak że misja dyplomatyczna jednego państwa
będzie reprezentowała inne państwo pozostające w stanie wojny. Np. w 1991 r. choć Stany
Zjednoczone nie uznawały, że są w stanie wojny z Irakiem, Irak uważał że jest w stanie wojny
ze Stanami Zjednoczonymi i wówczas mocarstwo neutralne, jakim była Polska – polska
placówka dyplomatyczna w Bagdadzie reprezentowała interesy Stanów Zjednoczonych w
Iraku.

Inne przykłady dotyczą już samych szefów misji dyplomatycznej. Są to przyczyny
personalne:

zakończenie kadencji – działalność zostaje zakończona po skończeniu się kadencji szefa
misji dyplomatycznej. Prawo międzynarodowe nie przewiduje kadencyjności szefa misji
dyplomatycznej, ale z reguły w ustawodastwach wewnętrznych postanowienia dotyczące

kadencyjności są przewidziane. Wysyła się naszego szefa misji na parę lat, kończy się
jego kadencja, on kończy również działalność w tym państwie. Np w polskiej służbie
dyplomatyczno-konsularnej istnie, co do zasady, wymóg 3 letniej kadencji i rotacji, czyli
wysyłamy naszego przedstawiciela dyplomatycznego na 3 lata za granicę i jak będzie
trzeba to rotacja polega na tym że wraca na 3 lata do kraju i przez 3 lata pełni funkcje w
centrali w Ministerstwie w Warszawie - fotel dla dyplomatów, po to żeby znowu po 3
latach wyjechać na placówkę.
rezygnacja (dymisja) – bardzo rzadko zdarza się tak żeby szef misji dyplomatycznej sam
zrezygnował. Ale zdarza się, np. kiedyś austrowęgierski poseł, w 1913 r., zgubił klucze do
tajnego szyfru korespondencji dyplomatycznej austrowęgierskiej, było to tak uwłaczające
jego godności, że honorowo podał się do dymisji, złożył rezygnację,
wypadek losowy – śmierć szefa misji dyplomatycznej (szef misji dyplomatycznej to
inaczej dyplomata)
uznanie za „persona non grata”- państwo przyjmujące może uznać danego przedstawiciela
dyplomatycznego za persona non grata, czyli osobę niepożądaną w danym państwie. I nie
ma obowiązku podawania przyczyn dla których tak uważa. (np. może uważać że jest
szpiegiem). Wówczas władze państwa wysyłającego muszą wycofać takiego
przedstawiciela dyplomatycznego. Jeżeli tego nie zrobią to ten przedstawiciel
dyplomatyczny straci immunitet i jeżeli ma np. zarzuty karne to władze państwa
przyjmującego mogą go pociągnąć do odpowiedzialności bo nie ma już immunitetu.
Ostatnio gdy władze Białorusi uznały polskiego dyplomatę za persona non grata, władze
Polski musiały go wycofać. Zwyczajowo jest praktyka retorsji, że jako oni uznają naszego
przedstawiciela za persona non grata, to my też uznajemy równą liczbę ich przedstawicieli
dyplomatycznych za persona non grata. I nieważnie czy mamy jakieś podstawy, czy nie,
ważne żeby pokazać prestiż państwa. Ale w przypadku Białorusi tego nie zrobiono, żeby
jeszcze bardziej nie zaogniać stosunków z Białorusią, bo to mogłoby się odbić na
Związku Polaków na Białorusi.

Funkcje jakie spełnia misja dyplomatyczna – wymienia się kilka funkcji misji
dyplomatycznych. Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961r. wymienia
tu 5 funkcji dyplomatycznych. Są to:
1) Reprezentacja państwa wysyłającego – jest to najważniejsza funkcja
2) Negocjacje umów z państwem przyjmującym – istnieje domniemanie że szef misji

dyplomatycznej, akredytowany przy państwie przyjmującym jest umocowany do
negocjowania tekstu umowy z państwem przyjmującym, nie potrzebuje żadnych
dodatkowych pełnomocnictw do negocjowania umów

3) Ochrona obywateli państwa wysyłającego
4) Promowanie rozwoju stosunków gospodarczych czy kulturalnych między państwem

przyjmującym a wysyłającym – w przypadku polskiej praktyki dyplomatycznej,
promowanie tych stosunków niestety kuleje, dlatego, że wiążą się z tym nakłady
finansowe

5) Dostarczenie informacji o państwie przyjmującym; chodzi o tzw. biały wywiad, który

polega na tym, że w placówkach dyplomatyczno-konsularnych istnieją sekcje prasowe,
które przeglądają ileś tam gazet, dzienników najbardziej reprezentatywnych,
wychodzących w państwie przyjmującym i robią prasówkę, co się pisze o naszym
państwie. Np. polska ma nowego prezydenta i co pisze na ten temat gazeta niemiecka.
Robi się prasówkę, te prasówki spływają potem do centrali (u nas do Warszawy), robi się
zbiorcze opracowanie, biuletyn i na podstawie tego biuletynu polskie władze mogą
opracować linię polityki zagranicznej. Pozwala to przewidzieć jakie są nastroje,
przewidywane reakcje w tym państwie.

Obowiązki dyplomatów – podstawowym obowiązkiem jest poszanowanie praw państwa
przyjmującego, jeśli je naruszy to naraża się na znanie za persona non grata.

Klasy szefów misji dyplomatycznej – precedensia – w prawie międzynarodowym istnieją trzy
klasy szefów misji dyplomatycznej:

I klasa – Ambasadorowie ewentualnie Nuncjusze w przypadku Stolicy Apostolskiej
II klasa – Poseł Nadzwyczajny, Minister Pełnomocny lub Internuncjusz w przypadku
stolicy Apostolskiej
III klasa – Charge d` affaires:
-

En piet – stały, właściwy szef misji dyplomatycznej III klasy

At interim – czasowy szef misji dyplomatycznej, zastępuje właściwego szefa, gdy ten
jest chory albo nieobecny

Szef misji dyplomatycznej to wcale nie musi być ambasador. To może być druga czy trzecia
klasa.

W warstwie prawnej nie ma różnicy między szefami misi dyplomatycznych, np. między
ambasadorem a posłem (I a II klasą) z wyjątkiem precedensi. Zasada precedeni pozwala nam
ustalić hierarchię między tymi klasami, zgodnie z zasadą precednsi, różnica między szefami
misji dyplomatycznych sprowadza się wyłącznie do czasu ich przybycia do państwa
przyjmującego. (np w I klasie - na pierwszym miejscu stawiamy tego ambasadora który
najwcześniej złożył listy uwierzytelniające, a na ostatnim tego, który złożył je najpóźniej;
analogicznie w II i w III klasie). Innych różnic między szefami misji dyplomatycznych nie
ma. (Najstarszy klasą i najwcześniej przybyły?).
Zasada precedensi rodziła się w bólach. Wielokrotnie między państwami wybuchały wojny
o to którego państwa przedstawiciel powinien mieć pierwszeństwo. Ostatecznie tę zasadę
stworzył Książę Tajelrand, arystokrata francuski, w 1815 r. (Kongres Wiedeński), a została
ona sformalizowana w 1818 r. w tzw. protokole akwizdrańskim

Personel misji dyplomatycznej – 3 kategorie
1) Personel dyplomatyczny – szef misji dyplomatycznej, dyplomaci, radcowie ambasady

(z reguły pierwszy, drugi, trzeci), sekretarz ambasady, poselstwa, attache (np. wojskowy,
kulturalny, prasowy)

2) Personel administracyjno-techniczny (np. lekarz misji, szyfrant)
3) Służba misji (np. kierowca, sprzątaczka)
Każda z trzech kategorii misji ma inny zakres przywilejów i immunitetów. Najwięcej ma
pierwsza, druga kategoria ma już tych przywilejów i immunitetów mniej, trzecia nie ma
żadnych przywilejów i immunitetów ponieważ zazwyczaj są obywatelami państwa
przyjmującego. Dlatego jest taki podział, on jest uzasadniony prawnie.

Przywileje i immunitety dyplomatyczne
1) immunitety rzeczowe – przysługują misji dyplomatycznej jako całości – immunitety celne

związane np. ze sprowadzeniem rzeczy na wyposażenie misji, zwolnienie z podatków
bezpośrednich, np. z podatku gruntowego (podatki pośrednie musi płacić), prawo do
komunikacji z państwem wysyłającym z czym wiąże się nietykalność poczty
dyplomatycznej; jest Konwencja międzynarodowa o poczcie dyplomatycznej, zgodnie z
którą poczta dyplomatyczna nie może mieć samodzielnego źródła przemieszczania się,
np. nie może być przemieszczana na ciężarówkach. Jeśli chodzi o porozumiewanie się
misji drogą radiową z państwem wysyłającym, to musi mieć zgodę na taki nadajnik
radiowy wydany przez władze państwa przyjmującego. Prawo do wystawiania własnych

emblematów państwowych (godło, flagi), oznakowanie pojazdów CD (korpus
dyplomatyczny), CC (korpus konsularny). Immunitet nietykalności placówki
dyplomatycznej – można wejść na teren placówki tylko za zgodą szefa misji
dyplomatycznej, nawet gdyby wybuchł pożar na terenie placówki dyplomatycznej, to
straż nie może wejść na jej teren bez zgody państwa wysyłającego, często ten immunitet
nietykalności jest naruszany.

2) immunitety osobowe – przysługują poszczególnym członkom personelu misji –

nietykalność osobista przedstawiciela dyplomatycznego, nie można go zatrzymać,
aresztować, jest nietykalny i tę nietykalność należy mu zapewnić; w sytuacji gdy np.
popełni przestępstwo, to władze państwa przyjmującego mogą wystąpić do państwa
wysyłającego o uchylenie mu immunitetu (państwo mus zrzec się immunitetu), albo uznać
go za persona non grata, sam przedstawiciel dyplomatyczny nie może zrzec się
immunitetu, ponieważ on reprezentuje państwo i tylko jego państwo może zrzec się za
niego immunitetu. Jeżeli państwo nie zrzeknie się immunitetu i przedstawiciel
dyplomatyczny, uznany za persona non grata, wraca do kraju, to jego własne państwo
może wszcząć przeciwko niemu postępowanie karne w świetle prawa państwa
wysyłającego. Inne przywileje i immunitety osobowe to zwolnienie z ceł; prawo do
oznakowania sobie mieszkania emblematem państwa (są trzy wyjątki od tego
immunitetu).

Przywileje i immunitety dyplomatyczne zaczynają działać od momentu przekroczenia granicy
państwa przyjmującego (czyli nie od momentu złożenia listów uwierzytelniających),
natomiast przestają funkcjonować w momencie zakończenia misji, szef misji dyplomatycznej
ma rozsądny czas na opuszczenie państwa i jeśli w tym czasie nie opuści państwa
przyjmującego to już nie cieszy się tymi przywilejami i immunitetami. Żona przedstawiciela
dyplomatycznego też korzysta z przywilejów dyplomatycznych męża, ale pod dwoma
warunkami:

nie może być obywatelką państwa przyjmującego
musi pozostawać z mężem we wspólnocie domowej (gdy są w separacji to nie ma tej
wspólnoty)

Korpus dyplomatyczny – szefowie misji dyplomatycznych z wszystkich państw,
akredytowani w danym państwie przyjmującym, tworzą łącznie korpus dyplomatyczny – jest
to rozumienie korpusu w węższym znaczeniu. W szerszym znaczeniu do korpusu
konsularnego zaliczymy nie tylko szefów misji dyplomatycznej akredytowanych w danym
państwie, ale wszystkich dyplomatów akredytowanych w danym państwie. Skąd wiemy że
jakiś dyplomata jest akredytowany w danym państwie - otóż każdy dyplomata, gdy
przyjeżdża do danego kraju to jest wpisywany na specjalną listę dyplomatów prowadzoną
prze ministerstwo spraw zagranicznych państwa przyjmującego, jak wyjeżdża z tego państwa
jest z tej listy skreślany. Korpus konsularny nie ma osobowości prawnej, na jego czele stoi
dziekan korpusu. W państwach katolickich jest to nuncjusz apostolski (w Polsce abp
Kowalczyk).

Zadania korpusu

ma ułatwiać dyplomatom świeżo przybyłym do danego państwa aklimatyzację w tym
państwie (np. gdy przyjeżdża z dziećmi to pomaga załatwiać formalności związane ze
szkołą),
służy zintegrowaniu się tej społeczności dyplomatycznej (dyplomatom z różnych państw),
służą temu organizowane różnego rodzaju wycieczki.

4. Stosunki Konsularne

Źródła prawa konsularnego – Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1963 r.

Co różni stosunki dyplomatyczne od konsularnych - Stosunki konsularne są normowane dużą
liczbą umów dwustronnych między państwami. (Nie ma w tym takiego natężenia
w stosunkach dyplomatycznych.) Poza tym w sprawach nieuregulowanych znajdują
zastosowanie przepisy prawa zwyczajowego.

Nawiązanie stosunków konsularnych (podobnie do stosunków dyplomatycznych)
W przypadku stosunków konsularnych wymagana jest zgoda państwa przyjmującego na szefa
urzędu konsularnego (na kierownika urzędu konsularnego), zwana equator (egze kwatur).
Gdy taka zgoda zostaje wydana to wręcza się listy wprowadzające Charge d’Affairs, tj III
klasie szefów misji. (I i II klasie listy uwierzytelniające - głowa państwa)
Mamy zgodę na kierownika urzędu konsularnego (equator). Następnie osobie która ma być
kierownikiem urzędu konsularnego wręczany jest list komisyjny zwany patentem, który
wystawia minister spraw zagranicznych, tj. niższa ranga. List komisyjny ma szerszą treść od
listu uwierzytelniającego bo tam wymienia się też okręg konsularny w ramach którego działa
szef urzędu konsularnego (w jednym państwie możemy mieć kilka urzędów konsularnych
w związku z tym trzeba wytyczyć granice okręgów konsularnych). W liście komisyjnym
podaje się klasę kierownika urzędu konsularnego. Gdy już wręczono list, patent dana osoba
która już jest kierownikiem urzędu przyjeżdża do państwa w którym ma pełnić swoją misję,
urząd i wręcza ten list komisyjny ministrowi spraw zagranicznych. I mamy nawiązane
stosunki konsularne.

Początek i koniec misji konsularnych (podobny do dyplomatycznych)
- zerwać stosunki dyplomatyczne może wojna
- rezygnacja
- upływ kadencji
Może się zdarzyć tak, że zerwiemy z jakimś państwem stosunki dyplomatyczne ale
pozostawimy stosunki konsularne – natomiast do rzadkości należą sytuacje, kiedy zrywa się
stosunki konsularne a pozostawia stosunki dyplomatyczne.

Funkcje konsularne – Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1961 r. wymienia
ich aż trzynaście. Ogólnie, o ile misja dyplomatyczna ma bardziej troszczyć się o interesy
państwa wysyłającego, o tyle urząd konsularny ma bardziej dbać o interesy obywateli tego
państwa wysyłającego, np. udzielanie ślubu, pożyczki w przypadku kradzieży, udzielanie
wiz, paszportu gdy zgubimy paszport.

Ponieważ utrzymywanie jednocześnie urzędów konsularnych i misji dyplomatycznych
kosztuje, to może się zdarzyć tak, że w Ambasadzie w ramach misji dyplomatycznej będzie
Wydział Konsularny, albo tak, że ta misja dyplomatyczna będzie równocześnie wykonywała
funkcje konsularne.

Przywileje i immunitety konsularne (ich zakres jest węższy niż dyplomatycznych)
1) immunitety rzeczowe – jeśli chodzi o immunitet nietykalności placówki to domniemywa

się, że istnieje zgoda na wejście do placówki

2) przywileje i immunitety osobowe – jeśli chodzi o immunitet nietykalności, to urzędnika

konsularnego można zatrzymać, aresztować, tytko wtedy, gdy zostanie złapany na

gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, albo jeśli podejrzany o popełnienie ciężkiej
zbrodni (zagrożonej karą pozbawienia wolności na lat od 5 wzwyż).Gdy dyplomata jest
świadkiem przestępstwa to nie można mu wysłać zawiadomienia że ma stawić się na
wezwanie jako świadek. Natomiast urzędnikowi konsularnemu można wysłać takie
zawiadomienie i on musi stawić się jako świadek, ale może odmówić składania
wyjaśnień, jeżeli są związane z pełnieniem jego urzędu. Np. pełni funkcję urzędową
i w trakcie pełnienia tej funkcji był świadkiem przestępstwa. I jeśli padnie pytanie, co on
w tym miejscu robił to on może zasłonić się funkcjami urzędowymi, nie odpowiedzieć na
pytanie i nie można od niego wymagać odpowiedzi. Ale musi się stawić w tym sądzie.
A dyplomata nie musi.

Klasy kierowników urzędów konsularnych

I klasa – konsul generalny
II klasa – konsul
III klasa – wicekonsul
IV klasa – agent konsularny

Różnice między nimi: to, zgodnie z zasadą precedensi czas przybycia, poza tym nie ma
między nimi żadnej różnicy.

Korpus konsularny – o ile w przypadku stosunków dyplomatycznych w danym państwie
może istnieć tylko jeden korpus dyplomatyczny, o tyle w przypadku korpusu konsularnego,
w jednym państwie może istnieć kilka korpusów konsularnych. np mamy konsulaty
w Katowicach, w Gdańsku, itd. Na czele korpusu konsularnego stoi najstarszy klasą
i najwcześniej akredytowany kierownik urzędu konsularnego. Korpus konsularny nie ma
osobowości. Jego celem jest integracja środowiska (żona kierownika korpusu
dyplomatycznego - to dziekanka).

Konsulowie zawodowi i honorowi – otóż państwo może korzystać z całej służby konsularnej
albo też korzystać z usług konsuli honorowych. Różnice:
1) nawiązanie stosunku pracy:

Konsul zawodowy – stosunek mianowania - mamy tu podporządkowanie, on ma
pragmatykę, ma nad sobą ministerstwo, które go może wycofać z funkcji, jest
mianowany na placówkę przez własne ministerstwo, własne państwo
Konsul honorowy – stosunek cywilno-prawny, konsul honorowy podpisuje umowę
cywilno-prawną z państwem, które ma reprezentować, nie ma tam podporządkowania,
więc nie ma tam poleceń służbowych; W razie rozbieżności, co do umowy
cywilnoprawnej może być postępowanie sądowe, co jest niemożliwe w przypadku k
konsulatu zawodowego

2) wynagrodzenie

Konsul zawodowy – jest regularnie opłacany
Konsul honorowy – co do zasady pełni funkcje społecznie, honorowo, czasami ma
jakiś procent od transakcji, prowizję, ale bardzo rzadko i służy to raczej pokryciu jego
wydatków

3) przywileje i immunitety

Konsul zawodowy – cieszy się immunitetami
Konsul honorowy – nie posiada przywilejów i immunitetów (jedynie jest taki wymóg,
że państwo przyjmujące powinno się powstrzymać od jakichkolwiek czynności, które
mogłyby utrudniać konsulowi honorowemu wypełnianie jego obowiązków

4) obywatelstwo

Konsul zawodowy – jest obywatelem państwa wysyłającego
Konsul honorowy – jest najczęściej obywatelem państwa przyjmującego (np.
w Szwajcarii reprezentują nas obywatele szwajcarscy)

Różnie to wygląda w praktyce międzynarodowej państw. Stany Zjednoczone prawie nie mają
konsulatów honorowych, tam wyłącznie są konsulaty zawodowe. Państwa skandynawskie
mają więcej konsulatów honorowych a mniej konsulatów zawodowych. Jeśli chodzi o Polskę,
obecnie najwięcej konsuli polskich jest we Włoszech, coraz częściej Polska sięga do instytucji
konsuli honorowych.

6. Terytorium w prawie międzynarodowym

6.1 Rodzaje terytorium

Chodzi o podział terytorium z punktu widzenia prawnego. Wyróżnia się:
1) terytoria podlegające suwerenności państwowej - skład tych terytoriów też może być

zróżnicowany, ponieważ suwerenności będzie podlegał zarówno ląd, jak i część
terytorium morskiego, część sfery nad terytorium państwa. Suwerenność państwa sięga
tak daleko jak sięgają możliwości eksploatacyjne jeśli chodzi o głąb ziemi, teoretycznie to
jest taki stożek do środka ziemi. Najdalej w RPA – kopalnia diamentów. Natomiast
problemy są z wytyczeniem granic suwerenności państwowej w przestrzeni powietrznej.
Niektórzy twierdzą, że suwerenność państwowa sięga punktu, najniższego toru lotu
sztucznych satelitów ziemi.

2) terytoria nie podlegające suwerenności państwowej.- np dziedzictwo wspólne ludzkości,

które jest zarazem wyłączone z obrotu gospodarczego. Za dziedzictwo wspólne ludzkości
uznaje się np. dno mórz i oceanów poza granicami szelfu kontynentalnego, niektórzy
uznają również Antarktykę (biegun południowy) jako dziedzictwo wspólne ludzkości

Terytorium państwowe może składać się z enklaw i półenklaw:

enklawa - to jest część terytorium państwowego otoczona w całości przez terytorium
innego państwa (np. Górny Karabach - to część terytorium Armenii w całości
otoczona przez terytorium Azerbejdżanu, nie mająca łączności z Azerbejdżanem.
Z drugiej strony Nachiczewań – część Azerbejdżanu w całości otoczona przez
Armenię i były wojny o dostęp do tych terytoriów.)
półenklawa - to część terytorium państwa otoczona z trzech stron przez terytorium
innego państwa, a z czwartej przez morze np. Kaliningrad (półenklawa rosyjska),
Sułtanat Brunei.

6.2 Zwierzchnictwo terytorialne

Nnad swoim terytorium państwo posiada zwierzchnictwo terytorialne. Jest to kompetencja

państwa do prawnego regulowania wszelkich stosunków na swoim terytorium i zarazem do
zapobiegania, aby analogiczne uprawnienia wykonywało inne państwo.
Z tej definicji wyłaniają się dwa aspekty zwierzchnictwa terytorialnego:

aspekt pozytywny - na swoim terytorium państwo może regulować prawnie wszystkie
stosunki np. sanitarne, zaostrzenie kary za przestępstwo w sieci
aspekt negatywny - państwo ma prawo a wręcz nawet obowiązek zapobiegania, aby
na tym samym terytorium inne państwo wykonywało te same kompetencje

(stosunki). Czyli na jednym terytorium może władać tylko jedno państwo. Mówi się w
tym kontekście o ekskluzywizmie zwierzchnictwa terytorialnego. Tylko wyjątkowo
w historii minionych dziejów zdarzały się przypadki, że na jednym terytorium były
dwa zwierzchnictwa terytorialne. Takie sytuacje nazywane były kondominiami, np.
kondominia francusko-brytyjskie na Pacyfiku.

Ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego
1) Ogólne – tzw. zasady dobro sąsiedztwa:

- zasada nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugich państw,
- zasada nieuszkodzenia innym państwom

Regulując stosunki wewnątrz państwa powinniśmy się powstrzymać od wszystkiego, co
mogłoby przynieść szkodę lub też spowodować interwencję w sprawy wewnętrzne drugiego
państwa.
2) Szczególne ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego:

osobowe - w Polsce obowiązuje polski KK, ale gdy popełnia przestępstwo dyplomata, to
wobec niego ten KK nie znajduje zastosowania (immunitety go chronią)
demilitaryzacja - zakaz budowy i utrzymywania baz i instalacji wojskowych na danym
obszarze; np. po I wojnie światowej Nadrenia była demilitaryzowana tj. lewy i prawy
brzeg Renu na szerokości 50 km, był zdemilitaryzowany, w 1936 r. Hitler złamał ten
zakaz, wprowadził tam wojska i tym samym dokonał remilitaryzacji tego obszaru;
demilitaryzacji uległa Rzeczpospolita Krakowska; obecnie np. Antarktyka
neutralizacja - zakaz prowadzenia działań wojennych na określonym terytorium (zakaz
taki obowiązuje np. Kanał Panamski, Kanał Sueski, Cieśnina Magellana, Antarktyka-
biegun południowy)
baza wojskowa - tu mamy trzy cechy, które zarazem stanowią ograniczenie
zwierzchnictwa terytorialnego: prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające,
prawo pobytu na terytorium bazy obcych sił zbrojnych, immunitet jurysdykcyjny
członków personelu bazy (immunitet rozciąga się też poza terytorium bazy na członków
rodziny żołnierza, gdy żołnierz wyrządzi szkodę to powinno go sądzić państwo którego
jest obywatelem)
dzierżawa – jest to umowa międzynarodowa, mocą której jedno z państw, zwane
wydzierżawiającym, przekazuje zwierzchnictwo terytorialne nad danym terytorium na
określony czas drugiemu państwu zwanemu dzierżawcą; umowa dzierżawy i przekazanie
zwierzchnictwa terytorialnego nigdy nie pozbawia suwerenności państwa
wydzierżawiającego nad danym obszarem, czyli suwerenność to nie to samo co
zwierzchnictwo. Zawieramy umowę, przekazujemy zwierzchnictwo terytorialne nad
danym terytorium, ale cały czas zachowujemy nad nim suwerenność. W momencie kiedy
wypowiemy umowę dzierżawy albo umowa wygaśnie obejmujemy ponownie
zwierzchnictwo terytorialne; np. amerykańska baza Guantamano na Kubie – umowa
z 1904r, lub Honkong dzierżawa Wielkiej Brytanii przez 99 lat (wygasła w 97r), obecnie
ponownie zwierzchnictwo Chin. Dzierżawa zawsze jest zawierana na określony czas,
niedopuszczalne są dzierżawy wieczyste.
służebność międzynarodowa - państwo jest zobowiązane do znoszenia jakiegoś faktu, jest
to ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego; np. nieszkodliwy przepływ na morzu
terytorialnym.

6. 3 Nabycie i utrata terytorium państwowego

Wyróżniamy dwa podstawowe sposoby nabycia:

1) nabycie pierwotne - wtedy nabywamy terytorium, które nie znajdowało się wcześniej

pod władzą żadnego innego państwa, teraz nie ma takich terytoriów, wię to jest już
wymiar historyczny, chociaż może się zdarzyć tak, że np. w wyniku ruchów
górotwórczych na Pacyfiku wyłoni się nowa wysepka, wówczas obejmuje ją jakieś
państwo i będzie to nabycie pierwotne. Sposoby nabycia pierwotnego:

przymulisko
oderwisko

inaczej przyrost terytorium, np. mamy granice na Odrze i Nysie - Odra, czy
Bug meandruje, może powstać muł i wtedy terytorium może się powiększyć
lub pomniejszyć, albo odłączy się kawałek lądu.

2) nabycie pochodne (wtórne) - to takie, w którym nabywamy terytorium, które

wcześniej podlegało już suwerenności, czy władzy jakiegoś państwa. Np.

cesja - to umowa międzynarodowa, mocą której jedna ze stron zwana cedentem
zobowiązuje się przekazać suwerenność na danym obszarze drugiemu państwu
zwanemu cesjonariuszem, zaś to drugie państwo zobowiązuje się to terytorium objąć;
cechy cesji: po pierwsze może być zawarta tylko między państwami, bo one posiadają
terytoria, po drugie są to umowy realne (takie, które oprócz zobowiązania na piśmie
konieczne jest jeszcze realne ich wykonanie), czyli nie wystarczy zobowiązanie na
piśmie do przeniesienia suwerenności ale drugie państwo musi jeszcze realnie tą
suwerenność objąć np. wprowadzić tam swoje posterunki policyjne, wojskowe.
Umowa cesji nigdy pod przymusem nie może być zawarta.

Umowa cesji może być różnego rodzaju, mamy 3 rodzaje cesji:

•

cesja odpłatna – zawieramy umowę, oni nam przekazują suwerenność nad
danym obszarem, a my im płacimy jakąś sumę pieniędzy, może to być też
świadczenie w naturze, np. Stany Zjednoczone albo kupowały terytorium, albo
podbijały (w 1803 r. kupili Luizjanę od Napoleona, w 1819r. kupują od
Hiszpanii Florydę, 1867r. od Rosji kupują Alaskę, początek XX w. kupują od
Dani Wyspy Dziewicze),

•

cesja plebiscytarna – cedujemy jakieś terytorium ale pod warunkiem że
ludność tego terytorium w plebiscycie zgodzi się na taką cesję (plebiscyt na
Warmii i Mazurach, plebiscyt na Śląsku po I wojnie)

•

cesja wzajemna – oddajemy jakieś terytorium, w zamian za to drugie państwo
daje nam jakieś inne terytorium (w latach 50-tych dokonaliśmy cesji
wzajemnej odcinków granicznych ze związkiem sowieckim)

Cesja to jest najczęściej stosowany obecnie sposób zmiany przynależności
państwowej terytorium.

zawłaszczenie - efektywna okupacja - można go też zaliczyć do pierwotnego nabycia-
żeby nabyć dane terytorium, to trzeba tam zaprowadzić efektywną władzę, np.
ustanowić posterunek wojskowy,
zasiedzenie - to sposób pochodny nabycia terytorium, w wyniku którego państwo
nabywa dane terytorium poprzez długotrwałe i pokojowe sprawowanie nad nim
zwierzchnictwa terytorialnego, nabywa suwerenność, aby doszło do zasiedzenia
muszą być dwa czynniki:

•

musi być długotrwałe sprawowanie zwierzchnictwa terytorialnego, jak długie
tego nikt nie określił czasowo, podkreśla się że musi być na tyle długie, żeby
wytworzyło się przeświadczenie, że to terytorium należy do tego państwa,
czyli musi się wytworzyć psychiczne przeświadczenie wśród społeczności
międzynarodowej że to terytorium należy do danego państwa

•

to władztwo musi być sprawowane pokojowo

podbój – zawojowanie - do 1945 r. legalny sposób nabycia terytorium, po 1945 r.
zakaz agresji. Prawo stawiało tutaj również warunki. Wojna była wtedy legalna ale
żeby doszło do legalnego nabycia terytorium, w wyniku takiej wojny to musiały być
spełnione pewne warunki: przeciwnik musiał być już totalnie rozbity i musiało dojść
do zawarcia traktatu pokoju; czyli był wymóg ostatecznego zakończenia wojny.
Dopiero gdy ostatecznie zakończono wojnę można było legalnie wcielić terytorium
pokonanego państwa do nas. Z tego punktu widzenia, często krytykowana ucieczka
rządu polskiego, czyli przekroczenie przez rząd polski 17 września 1939r. granicy
państwa polskiego z Rumunią, jawi się jako jedna z najlepszych rzeczy, bo gdyby rząd
polski dostał się w ręce niemiecki i doszłoby do zawarcia jakiekolwiek umowy
pokojowej, wszelkie akty niemieckie dotyczące włączenia zachodnich obszarów
II Rzeczpospolitej do Niemiec, a tak ponieważ wojna nie była zakończona, armia
polska utworzyła się na zachodzie, rząd był na zachodzie i cały czas wojna trwała
i wszelkie akty dotyczące włączenia tych terytoriów były nielegalne. Zostały po
wojnie unieważnione przez polskie sądy i Sąd Najwyższy.

12.11.2005

6.4 Granice

Pojęcie granic – granica to płaszczyzna oddzielająca terytorium pod zwierzchnictwem

jednego państwa od terytorium podlegającego zwierzchnictwu drugiego państwa lub też
terytorium niczyjego. Płaszczyzna dlatego, że mamy trzy wymiary, a więc nie możemy
powiedzieć linia, bo linia jedynie na mapie nam ogranicza, płaszczyzna również w przestrzeni
nam odgranicza terytorium jednego państwa od terytorium drugiego państwa (przestrzeni
powietrznej, kosmicznej).
Jeśli chodzi o genezę granic, to granica w sensie linearnym, taka jaką dzisiaj znamy, to
pojęcie granicy ukształtowało się dopiero w czasie Rewolucji Francuskiej. Poprzednio nie
znano pojęcia granicy w takim sensie jak my je dzisiaj rozumiemy. Wprawdzie np. rzymianie
mieli limes graniczne, był pas umocnień na linii Renu czy Dunaju, czy Mur Hadriana na
granicy ze Szkocją, ale nie było jeszcze takiego pojęcia granicy, jako przestrzeni do której
rozciąga się prawo danego państwa.

Rodzaje granic:

sztuczne
naturalne – np. granica językowa może być zaliczana do granic naturalnych –
dokąd rozciąga się zasięg j. polskiego, tam powinna być granica państwa
polskiego.

Generalnie jeśli mówimy o granicach naturalnych i sztucznych to chodzi o ukształtowanie
terenu.

orograficzne – uwzględniające rzeźbę terenu
geograficzne – biegną niezależnie od rzeźby terenu

Polska w większości ma granice orograficzne

Odra, wierzchołki Tatr, Bug, morze,

z wyjątkami. Szczególnym przejawem granic geograficznych są granice astronomiczne, czyli
takie które biegną wzdłuż południków i równoleżników. Przykładem państwa, które ma
granice astronomiczne jest np. Egipt przy graniczy z Sudanem i przy granicy z Libią, lub
granica Kanadyjsko-Amerykańska.

Etapy wyznaczania granic:

1) decyzja polityczna o przyznaniu jakiegoś terytorium – ta decyzja ma charakter

wewnętrzny, ponieważ władze danego państwa, zgodnie z odpowiednimi wymogami
konstytucyjnymi, muszą rozstrzygnąć o przekazaniu pewnego terytorium na rzecz
tego drugiego państwa, czy też co chcą uzyskać od danego państwa, jakie terytorium

2) delimitacja – jak już mamy decyzję polityczną jakie terytorium chcemy odstąpić,

a jakie uzyskać dokonuje się delimitacji. Jest to umowa międzynarodowa
o wytyczeniu granicy, w której np umawiamy się z państwem X że linia graniczna
będzie przebiegała wzdłuż linii takiej i takiej, następnie szczytami gór takich i takich,
a potem wzdłuż punktu takiego i takiego, itd. Do tej umowy najczęściej załącza się
protokół z naniesionym przebiegiem linii granicznej. Ten protokół i sama umowa
delimitacyjna stanowi to podstawę do dokonania trzeciego etapu.

3) demarkacja – wyznaczenie granicy w terenie. Jeśli mamy już umowę delimitacyjną

która na mapie określa linię graniczną to teraz na podstawie umowy delimitacyjnej
powołuje się komisję demarkacyjną. Ona jest z reguły mieszana, to znaczy złożona po
połowie z przedstawicieli państwa A i po połowie z przedstawicieli państwa B
umawiającego, się wzdłuż których następuje rozgraniczenie granicy. Ta komisja
dokonuje rozgraniczenia w terenie na podstawie umowy demilitacyjnej. Czasami
może się zdarzyć tak, że przebieg granicy w terenie będzie odbiegał od tego przebiegu
jaki mamy w umowie demilitacyjnej. Dopuszcza się wówczas, aby komisja
demarkacyjna sama dokonała niewielkiej korekty przebiegu linii granicznej. Np. gdy
z umowy demilitacyjnej wynika, że gospodarstwo rolne pana Y jest dzielone po
połowie. Połowa w jednym państwie połowa w drugim. Wtedy ta komisja może
dokonać korekty w ten sposób, że zmieni nieco te linię graniczną aby całe
gospodarstwo znalazło się w jednym państwie umawiającym się. To jest tzw. zasada
prawidłowej gospodarki rolnej. Postuluje się żeby np. nie dzielić gospodarstw rolnych
lub jeśli np. mamy miejscowość i parę kilometrów dalej ujęcie wody pitnej, żeby to
ujęcie wody pitnej pozostało przy miejscowości która znajdzie się w tym państwie
jednym umawiającym się.

4) administracja granicą państwową – są to wszelkie czynności związane z zarządzaniem

granicą, np. jeżeli mamy słup graniczny (a słup graniczny wbija komisja
demarkacyjna) i ten słup ulegnie zniszczeniu np. na granicy polsko-słowackiej to
Polska staż graniczna nie może sobie wstawić nowego słupa granicznego. Tu musi już
być umowa międzynarodowa. Bo a nuż ta straż graniczna się pomyli i ten słup wstawi
centymetr dalej. Do tej administracji granica państwową zaliczamy cały obrót
paszportowy, wizowy. W ramach tej administracji granicą państwowa może mieścić
się także tzw. redemarkacja. Na czy polega, otóż jeśli terytorium państwa jest oparte
np. o rzeki, to rzeki meandrują, zmienia się koryto, morze cały czas wydziera ląd (np.
Bałtyk w Trzęsaczu). Więc terytorium państwa zmienia się. Co pewien czas zachodzi
potrzeba korekty linii granicznych. I tak np. w latach 80-tych ze względu na to, że
Olza meandruje musieliśmy dokonać umowa redemarkacyjną ponownego wytyczenia
linii granicznej z Czechosłowacją jeszcze wtedy. Bo terytorium państwa polskiego
i czechosłowackiego uległo zmianie w wyniku meandrowania Olzy.

Rzeki graniczne – są dwie zasady oznaczania granicy na rzekach:

1) granica ma przebiegać żeglownym nurtem rzeki tzw. talwegiem
2) granica ma przebiegać środkiem koryta

Tu mogą występować spory pomiędzy państwami co do wyznaczenia granicy,
najsłynniejszym przykładem są Wyspy na Utsuri na granicy między Rosją a Chinami, wtedy

ZSRR-Chiny. Według ZSRR, granica przebiega żeglownym nurtem rzeki, więc wyspy należą
do niego, natomiast wg Chin granica przebiega środkiem koryta i Wyspy są ich.

Polskie granice po II wojnie światowej

Granica Zachodnia – Konferencja Jałtańska, luty 1945 r. - zapada postanowienie, że

Polska otrzyma istotny przyrost terytorialny na Północy i Zachodzie kosztem Niemiec.
Konferencja Poczdamska, lipiec 1945 r. - postanawia, że granica Polski będzie przebiegała na
zachód od Szczecina, a następnie wzdłuż rzeki Odry, Nysy Łużyckiej plus terytorium byłego
Wolnego Miasta Gdańsk oraz część terytorium byłych Prus Wschodnich

do granicy ze

Związkiem Radzieckim.
W latach 1945 – 1949 nie ma takiego podmiotu prawa międzynarodowego jak państwo
niemieckie. Sytuacja się zmienia w 1949 r. wraz z powstaniem najpierw RFN potem NRD.
Zachodzi potrzeba wytyczenia granicy z nowo powstałą NRD i ustabilizowanie granicy
z RFN. Jeśli chodzi o NRD to umowa demilitacyjna zostaje zawarta w drodze tzw. Układu
Zgorzeleckiego w 1950 r. NRD potwierdza istniejącą pomiędzy Polską a NRD granicę
państwową, że granica będzie na Odrze i Nysie Łużyckiej. Ale RFN cały czas nie uznaje
naszej granicy zachodniej. Uznanie polskiej granicy przez RFN nastąpiło dopiero w grudniu
1970 r. umową międzynarodową o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między
RFN i Polską. Uznanie granicy na Odrze i Nysie, związane było z tzw. nową polityką
wschodnią kanclerza Williego Brandta. I tak trwało do czasu zjednoczenia Niemiec.
Formalną zgodą na zjednoczenie Niemiec jest tzw. Układ 2+4 z 1990 r. (bo umówiły się 2
państwa niemieckie: RFN i NRD + 4 mocarstwa zwycięskie w II wojnie światowej: Wielka
Brytania, Stany Zjednoczone, Związek Radziecki i Francja), który regulował m.in. granice
Zjednoczonych Niemiec. W zawarciu tego układu nie brała udziału Polska, ale zapewniano
nas że interesy polskie zostaną zaspokojone w ramach tego układu. I istotnie ten układ
przewidywał że granica zjednoczonych Niemiec będzie poprzednią granicą RFN i NRD tj.
granica będzie ostateczna na Odrze i Nysie. Dla pełnego zabezpieczenia interesów Polski
układ 2+4 przewidywał, że Polska i Niemcy zawrą ostateczny układ o uznaniu granic. Jeszcze
w 1990 r. Niemcy nie miały za bardzo ochoty na uznanie tej granicy i kanclerz Kohl podjął
starania przy tym układzie 2+4 o nie zamieszczanie ostatecznie wiążącego postanowienia
dotyczącego polskich granic, granic wschodnich Niemiec. Brytyjczycy gwałtownie
zaprotestowali i z pomocą amerykanów narzucili Niemcom to postanowienie. Żeby oddać
sprawiedliwość Kohlowi, to po tym postanowieniu stał się niezwykłym promotorem Polski
w drodze do sojuszu północnoatlantyckiego i NATO. Przez całe lata 90-te Niemcy były takim
adwokatem Polski. W XI.1990 r. zostaje zawarta umowa – układ o potwierdzeniu istniejącej
granicy polsko-niemieckiej przez zjednoczone Niemcy. Więc ostatecznie polska granica
zachodnia została potwierdzona w 1990 r.

Granica Wschodnia – podstawą prawną dla wytyczenia przedwojennej granicy

wschodniej był Traktat Ryski zawarty w marcu 1921 r. między Polską a Związkiem
Sowieckim po zwycięskiej wojnie z bolszewikami. W wyniku paktu Ribentrop - Mołotow
najpierw Rosjanie zajmują kresy wschodnie, a 4 stycznia 1944 r. czołówki pancerne Armii
radzieckiej, w pogoni za wycofującymi się wojskami niemieckimi, przekraczają granice
II Rzeczpospolitej (w pobliżu miejscowości Sarne) i od tego czasu bardzo pilna staje się
kwestia wytyczenia powojennych granic wschodnich Polski.
Konferencja Jałtańska z II.1945 decyduje, że wschodnia granica Polski będzie przebiegała
wzdłuż linii Kerzona (na Bugu). Dopuszczono jedynie pewne korekty linii granicznej

o szerokości 5-8 km. Więc od linii Kerzona na Bugu mogły być odchylenia rzędu 5-8km na
korzyść Polski.
Ostatecznie na Konferencji Poczdamskiej (VII.1945) zapada decyzja, że granica ma być na
linii Kerzona, czyli na Bugu. W wyniku tej decyzji w sierpniu 1945 r. rząd (już ten
moskiewski, narzucony Polsce przez ZSRR) zawiera układ między Polską a ZSRR
o ustaleniu linii granicznej.
W 1951 r. zostaje zawarty układ o wymianie odcinków granicznych. - cesja wzajemna -
wymieniliśmy się ze Związkiem Radzieckim odcinkami o powierzchni 480 km
Kwadratowych (oni nam kawałek Bieszczad, a my im kawałek w województwie lubelskim)
Tak trwa do rozpadu Związku Radzieckiego. Po rozpadzie, w 1992 r. powstają nowe państwa
na naszej granicy wschodniej. Z każdym z tych nowych państw zawieramy układ
o potwierdzeniu linii granicznej. Część z nich obawia się Polski. np Litwa obawiała się że
Polska zacznie wysuwać roszczenia do Wilna. Ukraina obawiała się o Lwów. W przypadku
Ukrainy i Rosji taki traktat został zawarty w 1992r. najpóźniej z Litwą w 1994r.

Granica Południowa – po II wojnie groził konflikt o Śląsk Zaolziański, zamieszkały

przecież przed wojną przez większość polską. Sprawę rozsądziła Moskwa i Śląsk Zaolziański
został przyznany Czechosłowacji i tak trwało bez żadnego porozumienia prawnego. Dopiero
w 1957 r. zawarliśmy układ o wyznaczeniu granicy polsko czechosłowackiej, a w 1958 r.
układ o ostatecznym wytyczeniu granicy. W 1986 r. była umowa redemarkacyjna dotycząca
meandrowania Olzy. W 1991 r. zawarliśmy Traktat z Czecho-Słowacją (tuż przed rozpadem
była taka nazwa państwa) o ostatecznym potwierdzeniu granicy.

6.5 Obszary morskie w prawie międzynarodowym

Źródła prawa morskiego – jakie przepisy prawa międzynarodowego regulują prawo morza:
1. Cztery Konwencje Genewskie z 1958 r. w zakresie prawa morza:

1) I Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej
2) II Konwencja Genewska o morzu otwartym
3) III Konwencja Genewska o morzu otwartym i konserwacji zasobów żywych morza

otwartego

4) IV Konwencja Genewska o szelfie kontynentalnym

2. Następnie w 1982 r. zawarto całościową Konwencję o prawie morza - konstytucja mórz

i oceanów - w życie weszła w 1994 r. (nosi też nazwę „Montego Bej” bo zawarta na
Jamajce w Montego Bej).

W sprawach nimi nieuregulowanych stosuje się przepisy międzynarodowego prawa

zwyczajowego.

Obszary morskie:
1. Obszary wchodzące w skład terytorium państwa podlegające jego całościowej jurysdykcji

1) morskie wody wewnętrzne
2) morze terytorialne
3) wody archipelagowe

2. Obszary, które nie wchodzą w skład terytorium państwa, ale podlegają jego częściowej

(ograniczonej) jurysdykcji
1) morski pa przyległy – tzw. morska strefa przyległa
2) wyłączna strefa ekonomiczna/strefa wyłącznego rybołówstwa

3) szelf kontynentalny

3. Obszary, które nie wchodzą w skład terytorium państwa i nie podlegają jego jurysdykcji

1) morze otwarte, zwane pełnym
2) dno mórz i oceanów poza granicami szelfu kontynentalnego

(Przed wojną mieliśmy około 70km wybrzeża, a teraz mamy ponad 500km wybrzeża)

Omówienie:

1.1)
Morskie wody wewnętrzne – jest to pas wód pomiędzy linią wybrzeża a wewnętrzną granicą
morza terytorialnego. Do morskich wód wewnętrznych zalicza się wody portów (żeby
wytyczyć granice portów, łączy się najdalej wysunięte w morze urządzenia portowe linią
prostą między sobą i w ten sposób wytycza się granice morza terytorialnego i morskich wód
wewnętrznych), zatoki, ale pod warunkiem, że odległość pomiędzy punktami
wyznaczającymi ich ujście nie przekracza 24 mile (wszystko co w środku to morskie wody
wewnętrzne państwa). Tak więc cała Zatoka Gdańska nie może być uznana za morskie wody
wewnętrzne Polski, bo ta odległość jest znacznie większa. Jedynie wyjątkowo morze się
zdarzyć, że odległość między ujściami przekroczy 24 mile, ale mimo wszystko taka zatoka
jest uznawana za wody wewnętrzne państwa. Mówimy wówczas o tzw. zatokach
historycznych. Jest ich tylko kilka na świecie np. Zatoka Hadsona w Kanadzie (cała Zatoka
to morskie wody wewnętrzne Kanady), Morze Białe w Rosji czy Zatoka Piotra I, Waranger
Fiord w Norwegii. Podstawą uznania, że to są morskie wody wewnętrzne, w przypadku zatok
historycznych, jest historyczne władztwo.
Polskie morskie wody wewnętrzne to część Zalewu Wiślanego na południe od granicy
polsko-rosyjskiej, część Zatoki Gdańskiej, wody polskich portów, część Zalewu
Szczecińskiego (do granicy polsko-niemieckiej), oraz rzeka Odra na odcinku między
Szczecinem a Świnoujściem.

Istota prawna tej instytucji – Na morskich wodach wewnętrznych państwo sprawuje
władztwo identyczne jak na terytorium lądowym. Oznacza to że np. obcy statek bez
pozwolenia władz polskich nie może sobie wpłynąć na polskie morskie wody wewnętrzne.
Jeżeli mamy ustawodawstwo zakazujące np. aborcji, to co do zasady statek klinika aborcyjna
nie może wpłynąć na polskie morskie wody wewnętrzne, bo naruszyłby w ten sposób polskie
ustawodawstwo karne, wchodziłaby tutaj jurysdykcja Polska. Od tego są wyjątki na
podstawie umów międzynarodowych dotyczących korzystania z portów, generalnie istnieje
zasada swobodnego dostępu do portów.
Kończą się morskie wody wewnętrzne i zaczyna się morze terytorialne

1.2)
Morze terytorialne – jest to pas wód pomiędzy wewnętrzną granicą morza terytorialnego
a morzem otwartym z drugiej strony. Żeby wyznaczyć taki pas wód należy wyznaczyć
granicę wewnętrzną i wiedzieć jaka jest szerokość morza terytorialnego.
Granica wewnętrzna – w przypadku wybrzeży nieukształtowanych (jak w Polsce)
wyznaczanie wewnętrznej granicy morza terytorialnego jest proste, bo co do zasady morze
terytorialne pokrywa się z linią wybrzeża i wówczas morskie wody wewnętrzne to jedynie
porty i zatoki, a morze terytorialne zaczyna się od razu od linii wybrzeża.
Są państwa, które mają ukształtowaną linię brzegową np. Norwegia ma wybrzeże porżnięte
fiordami, Grecja mnóstwo wysepek, tutaj bardzo trudno wytyczyć wewnętrzną granicę morza
terytorialnego; wymyślono w związku z tym coś takiego jak linia podstawowa - łączy się
najdalej wysunięte w morze fragmenty lądu linią prostą. Wszystko co wewnątrz tej linii się

znajdzie to morskie wody wewnętrzne. Wszystko co na zewnętrz to morze terytorialne. Tzw.
prosta linia podstawowa - ten system wyznaczania granicy wewnętrznej morza terytorialnego
po raz pierwszy zastosowała Norwegia w latach 30-tych.
Aby wyznaczyć granicę, jeżeli są przypływy i odpływy, należy przyjąć linię graniczną
w momencie najdalszego odpływu.
Szerokość morza terytorialnego – na przestrzeni dziejów sposoby wyznaczania tej szerokości
morza terytorialnego ewoluowały: w starożytności uznawano tzw. zasadę widzialności, czyli
tak daleko jak sięga wzrok ludzki tak daleko mamy morze terytorialne, w XVI w. powstała
zasada strzału armatniego (tak daleko jak niesie kula armatnia, tak daleko mamy morze
terytorialne), później były 3 mile morskie.
Obecnie przyjmuje się, że maksymalna szerokość morza terytorialnego może wynosić 12 mil
morskich w głąb morza, licząc od linii podstawowej (tj. od wewnętrznej granicy morza
terytorialnego). Tak jest w przypadku Polski.

Istota prawna morza terytorialnego – ten obszar zalicza się do obszarów wchodzących
w skład terytorium państwa i podlega prawie całkowitej suwerenności państwa z jednym
wyjątkiem, który różni morze terytorialne od morskich wód wewnętrznych. Ten wyjątek to
jest istnienie na morzu terytorialnym tzw. prawa nieszkodliwego przepływu, które polega na
tym, że statki i okręty wojenne państw obcych mogą przepływać przez morze terytorialne bez
potrzeby specjalnej zgody państwa nadbrzeżnego np. okręt wojenny marynarki rosyjskiej
może przepływać przez polskie morze terytorialne, ale gdyby już wpłynął na polskie morskie
wody wewnętrzne to byłoby już naruszenie prawa. Czyli prawo nieszkodliwego przepływu
jest to prawo dla obcych statków i okrętów wojennych przepływu przez polskie morze
terytorialne, przy czym prawo to rozciąga się także na okręty podwodne, przy czym tutaj
prawo międzynarodowe wymaga, żeby przez morze terytorialne obcego państwa okręty
wojenne płynęły wynurzone. Natomiast statki powietrzne (samoloty) nie mogą przelatywać
nam przez morze terytorialne.
Według Konwencji od 1958 r. przepływ jest nieszkodliwy wtedy, kiedy nie zagraża pokojowi,
porządkowi i bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. Konwencja z 1982 r. o prawie morza
wymienia w 13 punktach szczegółowo, kiedy przepływ jest szkodliwy a kiedy nieszkodliwy.
Co do zasady taki statek morze jedynie przepłynąć przez to morze terytorialne i nic więcej.
Jeśli statek zatrzyma się na polskim morzu terytorialnym po to żeby np. łowić sobie ryby, czy
po to żeby nadawać sygnały radiowe to oczywiście jest to przepływ szkodliwy. Jeśli klinika
aborcyjna przepływa przez polskie morze terytorialne to jest to nieszkodliwy przepływ, ale
jeśli zatrzyma się na polskim morzu terytorialnym, żeby dokonywać zabiegów aborcyjnych
sprzecznych z polskim ustawodawstwem to już jest przepływ szkodliwy.

Jurysdykcja cywilna i karna na morzu terytorialnym
Jurysdykcja cywilna – np. zatrzymanie statku – wchodzi w grę tylko w stosunku do
konkretnego statku i tylko w związku z danym przepływem statku przez morze terytorialne,
np. nasza polska firma ma wierzytelność u armatora statku francuskiego, która nie zostaje
zaspokojona. Statek tego armatora przepływa przez polskie morze terytorialne, polskie
władze mogłyby teraz zająć ten statek w celu ściągnięcia wierzytelności. Ale tylko statek,
nigdy nie można przetrzymywać załogi.
Jurysdykcja karna – np. aresztowanie członków załogi – jest dopuszczalna w stosunku do
statku przepływającego przez morze terytorialne, tylko wówczas, gdy:

a) na statku zostanie popełnione przestępstwo i jego skutki zostaną rozciągnięte na obszar

państwa nadbrzeżnego

b) o pomoc zwróci się kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub konsul państwa

bandery

c) jest to konieczne dla zwalczana nielegalnego handlu niewolnikami i środkami

psychotropowymi

1.3)
Wody archipelagowe – te wody wchodzą zasadniczo w skład terytorium państwa
nadbrzeżnego, z jednym wyjątkiem. Obowiązuje prawo przejścia archipelagowym szlakiem
wodnym. Otóż są takie państwa na oceanach pomiędzy którymi nie można wytyczyć morza
otwartego. A więc żegluga handlowa dla obcych państw byłaby zupełnie zamknięta.
W związku z czym postanowiono że na wodach archipelagowych pomiędzy tymi
państewkami będzie obowiązywało prawo przejścia archipelagowym szlakiem wodnym,
które jest bardzo podobne do prawa nieszkodliwego przepływu na morzy terytorialnym, czyli
obce statki mogą tam sobie żeglować.

2.1)
Morski pas przyległy – tzw. morska strefa przyległa – jest to pas wód między linią
podstawową, czyli tą wewnętrzną granicą morza terytorialnego, z jednej strony, a morzem
otwartym z drugiej. Jego szerokość może wynosić 24 mile, licząc od linii podstawowej.

Istota prawna tego obszaru
W morskim pasie przyległym państwo sprawuje jurysdykcję w czterech dziedzinach: celnej,
imigracyjnej, skarbowej i sanitarnej. Polska od 1977 nie posiada morskiego pasa przyległego.
Np. gdy wobec państwa jest podejrzenie, że zajmuje się nielegalnym szmuglowaniem
imigrantów, wtedy państwo nadbrzeżne może wykonywać tam jurysdykcję. Ale jeśli płynie
tam kuter duński i łowi ryby już nie można mu nić zrobić, co do zasady, bo są pewne wyjątki.

2.2)
Wyłączna strefa ekonomiczna/strefa wyłącznego rybołówstwa – jest to obszar pomiędzy
linią podstawową (wewnętrzną granicą morza terytorialnego) z jednej strony a morzem
otwartym z drugiej strony o maksymalnej szerokości 200 mil morskich. Obszar ten nie
wchodzi w skład państwa nadbrzeżnego, ale w pewnych dziedzinach państwa sprawują
jurysdykcję. Na obszarze wyłącznej strefy ekonomicznej/wyłącznej strefy rybołówstwa
państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo do eksploatacji zasobów żywych strefy. Np. tylko
polskie kutry rybackie mogą poławiać dorsze na morskiej strefie ekonomicznej co do zasady.
I w zasadzie na tym kończą się uprawnienia w strefie wyłącznego rybołówstwa. Wyłączna
strefa ekonomiczna daje szersze prawa. Oprócz eksploatacji zasobów żywych, w wyłącznej
strefie ekonomicznej państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo do budowy sztucznych wysp
i instalacji. Historycznie najpierw była strefa wyłącznego rybołówstwa potem wyłączna strefa
ekonomiczna. To jest zagwarantowane dla państwa nadbrzeżnego Pozostałe państwa mogą
w tych strefach robić wszystko poza tymi dwoma zastrzeżeniami. Czyli np. na terenie polskiej
wyłącznej strefy ekonomicznej Niemcy i Rosja mogą puścić rurociąg podmorski
transportujący gaz.
Polska ma wyłączną strefę ekonomiczną, ale nie o maksymalnej szerokości 200 mil, bo
Bałtyk jest za mały i te strefy nachodziłyby na siebie. W związku z tym zawarto umowy
międzynarodowe o rozgraniczeniu obszarów morskich w tym wyłącznej strefy ekonomicznej.
My mamy umowę z Rosją i Szwecją.

2.3)
Szelf kontynentalny – jest to dno morskie i warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające
do wybrzeża, ale znajdujące się poza granicami morza terytorialnego.

Na obszarze szelfu kontynentalnego państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo do eksploatacji
zasobów żywych jak i nieożywionych (złóż), wyłączne prawo dobudowy i eksploatacji
urządzeń. Natomiast pozostałe inne państwa mogą swobodnie przepływać przez to
terytorium, mogą układać kable podmorskie na tym terytorium, mogą budować rurociągi ale
nie mogą już np. dokonywać eksploatacji złóż położonych w szelfie kontynentalnym państwa
nadbrzeżnego. Nawet jak państwo nie wykonuje tych uprawnień bo nie ma np. takich
możliwości technologicznych, a inne państwo położone po sąsiedzku ma takie technologie to
nie może podjąć eksploatacji. To jest tzw. ekskluzywizm praw do szelfu kontynentalnego. Od
1958r. zasadniczo szelf kontynentalny sięga do głębokości 200 m, ale jeżeli państwo
nadbrzeżne ma możliwość eksploatacji szelfu powyżej głębokości 200 m to może
eksploatować (może przesunąć granice szelfu kontynentalnego). Czyli nieostre kryterium,
płynne pozostawiające sprawy granic szelfu kontynentalnego rozwojowi technologicznemu.
W 1958 r. żadne państwo nie miało technologii które byłyby w stanie zapewnić eksploatację
złóż położonych głębiej niż 200 m. więc uznano szelf kontynentalny do 200m, ale jeśli
państwo uzyska technologię umożliwiającą eksploatować głębiej niż 200m to może tej
eksploatacji dokonywać.
Konwencja z 1982 r. uściśliła granice szelfu i postanowiła, że szelf kontynentalny nie może
sięgać dalej niż 350 mil morskich licząc od linii podstawowej albo 100 mil morskich licząc
od głębokości 2500 m, czyli do tej granicy państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo
eksploatacji szelfu kontynentalnego.

3.1)
morze otwarte (pełne) – gdy kończy się wyłączna strefa ekonomiczna tj. 200 mil morskich
w głąb lądu, zaczyna się właśnie morze otwarte (pełne). Na morzu otwartym mamy
6 wolności:
-

wolność żeglugi - każde państwo może swobodnie żeglować na morzu otwartym, nawet
państwo które nie ma dostępu do morza, np. statek pod banderą czeską czy węgierską
korzysta na zasadzie umowy międzynarodowej z portu np. w Gdańsku.

wolność przelotu - statki powietrzne każdego państwa mogą wykonywać żeglugę
powietrzną na morzu otwartym, ale nie ma zupełnej swobody bo jest taka
Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego wytycza korytarze powietrzne nad
morzem otwartym, żeby ta żegluga w sposób cywilizowany przebiegała; są odpowiednie
korytarze powietrzne i wiadomo jak ten statek powietrzny będzie przelatywał

wolność rybołówstwa - swoboda pozyskiwania, poławiania zasobów żywych z tego
terenu dla każdego państwa. Jest wprawdzie wolność każdego państwa ale gdyby to
puścić na żywioł to wolność absolutna prowadzi do anarchii absolutnej i wkrótce
okazałoby się że wyniszczono gatunki żywe i w związku z tym istnieją umowy
międzynarodowe o ochronie poszczególnych gatunków czy o okresach ochronnych
połowowych

wolność badań naukowych - każde państwo może prowadzić badania naukowe na morzu
otwartym

wolność budowy sztucznych wysp i instalacji – np. można zbudować platformę wiertniczą
żeby wydobywać złoża gazu

wolność kładzenia kabli i budowy rurociągów - istnieje ciekawy przepis prawa
międzynarodowego, który nakazuje państwom sygnatariuszom konwencji z 1982 r.
penalizację aktów zerwania kabla podmorskiego. Zgodnie z konwencją z 1982 r. każde
państwo-sygnatariusz czy strona takiej konwencji, ma obowiązek wprowadzić do swojego
ustawodawstwa przestępstwo zerwania kabla podmorskiego, np. gdy w sieci zaplącze się
kabel to trzeba zrobić wszystko by nie zerwać tego kabla nawet łącznie ze
zrezygnowaniem z sieci, prawo międzynarodowe przewiduje w takich przypadkach

odszkodowanie dla rybaków (odszkodowanie w zależności od państwa, w Polsce raczej
trudno otrzymać odszkodowanie, więc rybacy najczęściej wyławiali sieci kosztem kabla).
Ale w polskim Kodeksie karnym jest przestępstwo zerwania kabla.

Wolność żeglugi – na morzu otwartym każdy może żeglować, ale istnieje taka zasada
zwierzchnictwa okrętowego, która polega na tym, że statek Polski podlega tylko kontroli
przez okręt polski, czyli statek przynależności państwowej może być kontrolowany tylko
przez okręt tej samej przynależności państwowej. Od tej zasady istnieją 4 wyjątki:
a) tzw. prawo wizyty i rewizji - na podstawie którego można wejść na pokład obcego statku

jeżeli:

zachodzi podejrzenie że statek ten trudni się handlem niewolnikami
lub środkami psychotropowymi
odmawia wywieszenia bandery, albo mimo że żegluje pod obcą banderą, w istocie
jest naszej przynależności państwowej (w stosunkach międzynarodowych mamy
zjawiska tzw. państw bander – np. panamska - za grosze można się zarejestrować
w rejestrze np. panamskim statków i statek płynie pod banderą panamską, w istocie
będąc tylko w rejestrze panamskim nie mając nic wspólnego z przynależnością
państwową panamską; gdyby zarejestrować statek w polskim rejestrze to byłoby to
znacznie droższe)

b) prawo powszechnej represji piractwa - każde państwo może ścigać piratów. Piractwo to

każdy akt gwałtu lub grabieży popełniony dla celów osobistych przez pasażerów lub
załogę statku lub okrętu. Ilość aktów piractwa w stosunkach międzynarodowych wzrasta
podobnie jak handel niewolnikami drogą morską (należy odróżnić od aktów terroryzmu
morskiego)

c) prawo pościgu - pościg polega na możliwości prowadzenia pościgu, w sytuacji gdy

podejrzewamy obcy statek o popełnienie przestępstwa, najdalej na naszej morskiej strefie
ekonomicznej/strefie wyłącznego rybołówstwa. Warunkiem prawa pościgu jest aby pościg
był ciągły, gorący (czyli trzeba nakryć ten obcy statek na gorącym uczynku). Pościg może
się rozpocząć tylko po nadaniu sygnału dźwiękowego do zatrzymania się, zaś może go
prowadzić tylko uprawniony okręt lub statek powietrzny (samolot) państwa (prywatnymi
łodziami nie możemy prowadzić pościgu).

d) stan wyższej konieczności - mamy morze otwarte i dochodzi do katastrofy tankowca,

grozi wyciek ropy z tego tankowca i ta ropa może skazić wybrzeże państwa
nadbrzeżnego. Teraz to państwo nadbrzeżne motywując to stanem wyższej konieczności
może tam wysłać np. ekipę specjalną która zapobiegnie wyciekowi ropy.

3.2)
dno mórz i oceanów poza granicami szelfu kontynentalnego – kończy się szelf
kontynentalny, czyli te 350 mil licząc od linii podstawowej, albo 100 mil licząc od głębokości
2500 m, pozostałe dna mórz i oceanów poza tymi granicami uznano za tzw. dziedzictwo
wspólne ludzkości. Żadne państwo nie może dokonywać tam eksploatacji zasobów, nie może
zgłaszać roszczeń do tych obszarów. Ale dopuszczono eksploatację tego obszaru poprzez tzw.
Organizację Dna Morskiego, która poprzez tzw. przedsiębiorstwo dna morskiego ma
zajmować się eksploatacją tych obszarów, przy czym ewentualne zyski z eksploatacji mają
być dzielone pomiędzy państwa członkowskie.

6.6 Obszary podbiegunowe

Arktyka (biegun północny) - odnośnie do bieguna północnego wykształciła się tzw.

teoria sektorów, zgodnie z tą teorią sektorów państwa położone nad biegunem północnym
sprawują zarazem suwerenność nad odpowiednią częścią bieguna północnego. Jakie państwa
mają sektory arktyczne:
- Rosja (sektor pomiędzy granicą zachodnią a wschodnią Rosji)
- Norwegia (bo wyspa Janmaja)
- Dania (bo Grenlandia)
- Kanada
- Stany Zjednoczone (bo Alaska)
do 1940 r. sektor posiadała też Finlandia ale teraz już nie.

Antarktyda (biegun południowy) w języku prawnym funkcjonuje pojęcie Antarktyka

– prawnie jest to obszar kontynentu południowego (obszar Antarktydy) plus otaczające je
wody oceanów Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego na południe od 60 stopnia szerokości
geograficznej południowej. Inny jest status prawny tego obszaru niż na innych obszarach tzn.
jeżeli mamy 60-ty stopień szerokości geograficznej tutaj państwo może to co innego czynić,
na 59 stopniu jego prawa wzrastają).

Status prawny tego obszaru
Początkowo każde państwo próbowało zawłaszczyć Antarktydę dla siebie, wysyłały tam
misje, Argentyna, Australia Wielka Brytania, Stany Zjednoczone . Nie udało im się to,
ponieważ nie potrafiły utworzyć tzw. efektywnej okupacji. Warunki klimatyczne tego obszaru
uniemożliwiają efektywną okupację, dlatego żadne z tych państw nie potrafiło zawłaszczyć
tego obszaru, a każde wysuwało roszczenia do tego obszaru. W związku z tym, w 1959 r.
zawarto tzw. Konwencję Waszyngtońską w sprawie statusu Antarktyki. Ta konwencja
zabrania wysuwania wszelkich dalszych roszczeń terytorialnych do Antarktyki, ale uznaje już
istniejące roszczenia. Czyli państwa w dotychczasowych roszczeniach są uznane - ich
dotychczasowe roszczenia są uznane, natomiast nowe roszczenia terytorialne nie są
uznawane.
Żadne państwo nie może zawłaszczyć Antarktyki. Na biegunie południowym zabronione jest
dokonywanie prób z bronią atomową, zabronione jest dokonywanie ćwiczeń wojskowych (jak
mamy morze otwarte na 59 stopniu szerokości geograficznej południowej, to może ćwiczenia
wojskowe do woli, ale 2 stopni poniżej inny status i zabronione ćwiczenia wojskowe). Obszar
ten ma być otwarty dla wszystkich państw dla badań naukowych. Szczególną pieczę nad tym
obszarem sprawują państwa tzw. Klubu Antarktycznego, początkowo było to 12 państw które
miały stacje badawcze na Antarktydzie - Polska jest 13-tym państwem zaliczanym do tego
klubu.

6.7 Przestrzeń powietrzna i kosmiczna

Przestrzeń powietrzna - początkowo jej status regulowała Konwencja Paryska z 1919 r.,

teraz Konwencja Chicagowska z 1944 r. o statusie prawnym. Podstawową zasadą tej
Konwencji jest uznanie przestrzeni powietrznej nad państwem za podlegające suwerennej
jurysdykcji państwa. Czyli przestrzeń powietrzna położona nad terytorium lądowym państwa
nadbrzeżnego ale także nad morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym
podlega jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Czyli, co do zasady obcy statek powietrzny (bez
zgody władz odpowiedniego państwa) nie może wtargnąć w przestrzeń powietrzną państwa.
Tak więc stratosfera do pewnych granic podlega jurysdykcji państwa, natomiast nie jest
wytyczone do jakiej wysokości podlega jurysdykcji państwa. Ta konwencja odtworzyła
międzynarodową organizację lotnictwa cywilnego, która wytycza korytarze powietrzne.

Przestrzeń kosmiczna – podstawowym aktem prawnym regulującym przestrzeń

kosmiczną jest Układ o zasadach działalności państw w przestrzeni kosmicznej z 1968 r.
Przyjmuje on podstawową zasadę, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla wszystkich
państw. Żadne państwo nie może wysyłać roszczeń terytorialnych do przestrzeni kosmicznej.
Zakaz prowadzenia ćwiczeń wojskowych w przestrzeni kosmicznej i prób z bronią
nuklearną.
Układ z 1968 r. przyjmuje zasadę, zgodnie z którą prom kosmiczny (statek kosmiczny)
podlega państwu rejestracji. Jeśli mamy rakietę rosyjską i wysyła ona w kosmos
amerykańskiego turystę i zostanie ten turysta na tym rosyjskim promie zamordowany to
obowiązuje prawo rosyjskie, bo miejsce rejestracji stacja rosyjska.

7. Ludność w prawie międzynarodowym

Ludność - to ogół osób fizycznych zamieszkujących dane terytorium. W skład ludności

wchodzą:
- obywatele
- osoby nie mające obywatelstwa

Definicja obywatelstwa – obywatelstwo, to węzeł prawny łączący jednostkę z państwem
(definicja rzymskiego prawnika Ulpiana)

Sposoby nabycia i utraty obywatelstwa:

Nabycie obywatelstwa:
a) pierwotne
b) pochodne

Pierwotne nabycie obywatelstwa:

przez urodzenie na podstawie tzw. prawa ziemi – (ius soli) – to samo państwo decyduje
kto jest jego obywatelem i państwo może przyjąć że obywatelem państwa jest każda
osoba która się urodzi na terytorium tego państwa (zwłaszcza państwa ameryki łacińskiej
stosują te zasadę) np. Polka wyjeżdża do Brazylii i tam rodzi to dziecko może mieć
obywatelstwo brazylijskie jeśli Brazylia przyjmuje zasadę prawa ziemi.
na podstawie tzw. prawa krwi (ius sangwinis) – obywatelem jest ten, kto zrodzi się
z obywateli danego państwa (np. w Polsce, co do zasady, jest prawo krwi).

Może to prowadzić do podwójnego obywatelstwa albo braku obywatelstwa, bo mamy

obywatela Brazylii – Brazylia przyjmuje zasadę prawa ziemi - który jedzie na wczasy do
Niemiec które przyjmuje zasadę prawa krwi, rodzi się tam młoda osoba. Nie urodziła się
w Brazylii więc nie ma obywatelstwa brazylijskiego. Nie urodziła się z obywateli
niemieckich więc nie ma obywatelstwa niemieckiego. Czyli nie ma żadnego obywatelstwa,
jest bezpaństwowcem, jest pozbawiony jakiejkolwiek ochrony prawnej. Apatryda - to
bezpaństwowiec, wtedy mówimy o tzw. negatywnym zbiegu ustaw o obywatelstwie. To
prowadzi do braku obywatelstwa.
Pozytywny zbieg ustaw o obywatelstwie: podwójne obywatelstwo - Niemiec jedzie do
Brazylii i tam rodzi się człowiek, zgodnie z prawem brazylijskim, w którym obowiązuje
prawo ziemi jest obywatelem Brazylii, a zgodnie z prawem niemieckim, w którym
obowiązuje prawo krwi jest obywatelem niemieckim, bo rodzi się z obywateli niemieckich.

Jeśli chodzi podwójne obywatelstwo to może być problem np. jeśli chodzi o służbę

wojskową mężczyzn. Czy oni mają podlegać służbie wojskowej państwa A czy B. żeby
rozwiązać ten dylemat w prawie międzynarodowym przyjęto zasadę efektywnego
obywatelstwa. Efektywne obywatelstwo oznacza że w świetle prawa międzynarodowego daną
osobę uznaje się za obywatela tego państwa, w którym stale mieszka, stale pracuje, przebywa,
ma rodzinę. Musi być efektywna więź, która to rozstrzyga.
Natomiast w świetne prawa wewnętrznego może być inaczej. Np. obywatel polski może mieć
obywatelstwo niemieckie, ale w świetle prawa polskiego on zawsze, niezależnie od tego ile
będzie miał obywatelstw, będzie uznawany tylko za obywatela polskiego. W świetle prawa
międzynarodowego obywatel polski mieszkający w Niemczech będzie uważany za obywatela
niemieckiego (bo tam mieszka) a prawo polskie będzie go uważało

tylko i wyłącznie za

obywatela polskiego.

Wykład z 27-11-05r

Sposoby nabywania i utraty obywatelstwa
Tu też tą zasadę pr ziemie stosowały Stany Zjednoczone.
Zasada prawa krwi dominuje w krajach europejskich. To państwa emigracyjne, upuszczały sobie krwi. Z tych
państw odpływała ludność więc w interesie tych państw leżało zachowanie tej ludności więc przyjęły zasadę
prawa krwi.
Imigracja (państwa które przyjmują)/emigracja (odpływ ludności z danego państwa). Zarówno w interesie
państw emigracyjnych i imigracyjnych były zlikwidowanie tego podwójnego obywatelstwa. Bo to rodziło
później komplikacje, niekorzystne skutki prawne. Otóż zaczęto zawierać umowy międzynarodowe na podst
której emigrant z jednego państwa po przybyciu do drugiego i po uzyskaniu obywatelstwa państwa
imigracyjnego tracił obywatelstwo swojego poprzedniego państwa. Po raz pierwszy takie umowy zaczęły
stosować St Zjednoczone tzw Umowy Bankrofta- od amerykańskiego przedst dyplomatycznego w Berlinie. W
1868r Stany Zjednoczone po raz pierwszy zawarły taką umowę ze Związkiem północnoniemieckim na mocy
której jeśli emigrant ze Związku północnoniemieckiego przybędzie do St Zjednoczonych (i odwrotnie)uzyska
obywatelstwo Stanów Zjednoczonych i przebywa na teryt Stanów Zjednoczonych dłuzej niż 5 lat to związek
Północnoniemiecki przestanie go automatycznie uznawać za obywatela swojego i uznaje go za obywatela
amerykańskiego. W ten sposób rozwiązano problem podwójnego obywatelstwa. Te umowy Bankrofta dały
początek zawieraniu kolejnych umów które mają na celu utratę obywatelstwa państwa poprzedniego, nabycie
nastepnego. Chodzi o to żeby ten człowiek miał jedno jedyne obywatelstwo.

Pr polskie
Konstytucja Polska uznaje zasadę prawa krwi. A więc obywatelem polskim jest co do zasady osoba urodzona z
obywateli polskich (art 34 konstytucji) Ale posiłkowo ustawa o obywatelstwie polskim z 1962r dopuszcza
wyjątkowo stosowanie zasady prawa ziemi. Otóż kiedy dziecko zostaje znalezione na teryt polskim (porzucone)
i obydwoje jego rodzice są nieznani bądź ich obywatelstwo jest nieokreślone lub też gdy nie posiadają żadnego
obywatelstwa -to posiłkowe stosowanie zasady pr ziemi w prawie polskim.
Gdy tylko jeden z rodziców jest obywatelem polskim wtedy dziecko automatycznie nabywa również
obywatelstwo polskie. Jeśli drugi rodzic nie ma obywatelstwa, matką jest polka a ojciec nie ma obywatelstwa
dziecko automatycznie nabywa obywatelstwo polskie.
Matka polka ojciec Niemiec- wtedy wg ust o obywatelstwie z 1962r przewiduje że dziecko automatycznie
nabywa obywatelstwo polskie (rodzice mają obywatelstwa inne, dziecko automatycznie nabywa obywatelstwo
polskie) chyba ze rodzice w ciągu 3 m-cy od daty urodzenia rodzice zgodnie wystąpią do organu polskiego (w
tym wypadku właściwym org będzie wojewoda) o nadanie obywatelstwa drugiego, tj obywatelstwa ojca ( w tym
przypadku niemieckie) i wtedy dziecko nie będzie miało obywatelstwa polskiego tylko nabywa obywatelstwo
ojca tj niemieckie. Gdy rodzice nie są zgodni co do obywatelstwa dziecka to każdy z rodziców może wystąpić
do właściwego miejscowo sady polskiego (rejonowego) i ów sąd rozstrzygnie nam wówczas sprawę. Przyzna
rację albo matce albo ojcu i nada albo obywatelstwo polskie albo obywatelstwo drugiego państwa. . Przy czym
tu w tej sytuacji np gdy sąd rozstrzygnie że dziecko ma mieć np obywatelstwo niemieckie. .

Ale to dziecko po ukończeniu 16-go roku życie, i ma obywatelstwo niemieckie od momentu ukończenia 16 lat
życia aż do upływu 6 m-cy od osiągnięcia pełnoletności dziecko może złożyć wniosek o uzyskanie
obywatelstwa polskiego. Tu dziecko ma wybór obywatelstwa.

Pochodne sposoby nabycia obywatelstwa
1)naturalizacja- nadanie obywatelstwa. Każde państwo ustala sobie indywidualne warunki jakie muszą być
spełnione. Np w minionym okresie ustalano czasem cenzus majątkowy, cenzus wykształcenia.
Obecnie podst kryterium nadania obywatelstwa to kryterium domincylum czyli odpowiednio długiego okresu
zamieszkania na teryt danego państwa i np w pr Polskim cudzoziemiec może uzyskać obywatelstwo polskie jeśli
zamieszkuje on teryt RP co najmniej 5 lat i wojewoda przekazuje sprawę do tzw urzędu ds repatriacji
cudzoziemców. Ten urząd rekomenduje sprawę Prezydentowi RP i Prezydent RP podejmuje dec o nadaniu
obywatelstwa polskiego. !!!!!!!!!!!!Przy czym cudzoziemiec musi spełniać określone warunki (zamieszkanie w
Polsce 5 lat legalne). Nadanie obywatelstwa może być uzależnione od przedłożenia dokumentów świadczących
o utracie obywatelstwa państwa poprzedniego. Wyjątkowo obywatelstwo nadawane jest błyskawicznie np
Olisadebe
2)zamążpójście- w 1957r w Nowym Yorku zawarto Konwencję o obywatelstwie kobiet zamężnych, i podst
zasada że zawarcie związku małżeńskiego nie wpływa na obywatelstwo kobiety. Czyli kobieta która wychodzi
za mąż nie traci obywatelstwa swojego poprzedniego państwa. Niektóre państwa nie podpisały tej Konwencji.
Więc one wymagają od kobiety która wychodzi za ich obywatela zrzeczenia się obywatelstwa państwa
poprzedniego.
Zamążpójście w Polsce- kiedyś gdy cudzoziemiec wychodził za mąż za obywatela polskiego to automatycznie
nabywał obywatelstwo polskie. (handel obywatelstwem bo obywatelstwo polskie teraz w cenie bo jesteśmy w
Unii- fikcyjne małżoństwa). Aby temu zapobiec obecnie ustawa przyjmuje zasadę że cudzoziemiec nabywa
obywatelstwo polskie jeśli pozostaje w związku małżeńskim z obywatelem polskim przez okres co najmniej 3
lata i po upływie 3 lat wystąpi z wnioskiem o nabycie obywatelstwa polskiego, z wnioskiem występuje do
właściwego wojewody. Do takiego wniosku władze mogą wymagać dowodu utraty lub zrzeczenia się
poprzedniego obywatelstwa. Żeby było jedno obywatelstwo.
3) renaturalizacja/reintegracja- przywrócenie obywatelstwa poprzedniego. Np kobieta zrzeka się
obywatelstwa polskiego, nabywa obywatelstwo męża po czym związek się rozpada i wtedy niektóre kraje
pozbawiają tą kobietę obywatelstwa męża. Wtedy właśnie pojawia się taka sytuacja czyli powtórne nadanie
obywatelstwa poprzedniego. Uproszczony tryb powrotu do poprzedniego obywatelstwa. (uproszczona ścieżka).
W polsce aby przywrócić kobiecie to obywatelstw polskie poprzednio utracone można wymagać od niej dowodu
utraty obywatelstwa męża. chodzi o to ze polska zabezpiecza się aby ta kobieta nie miału dwóch obywatelstw.
4) adopcja- jeśli mamy dziecko obywatela polskiego i adoptuje go rodzina z Włoch to wiąże się to z reguły z
utratą obywatelstwa państwa dotychczasowego i nabyciem obywatelstwa nowych rodziców. Nie wszystkie kraje
przystawają na to np w Rosji nie ma zgody by dzieci z ulicy traciły rosyjskie obywatelstwo gdy zaadoptują ich
np rodzice włoscy (upływ krwi) bo Rosja ma ujemny przyrost demograficzny.
5) prawo opcji- mamy sytuacje że następują zmiany teryt. ludność w określonym przedziale czasowym może
sobie wybrać czy życzy sobie zostać przy obywatelstwie starego państwa czy nabyć obywatelstwo nowego
państwa które rozciągnęło zwierzchność teryt nad tymi obszarami. Czasem wiąże się to z wymogiem że jeśli
wybierzemy obywatelstwo starego państwa musimy wyjechać do tego państwa.

POZBAWIENIE OBYWATELSTWA
Każde państwo moze zdecydować czy może pozbawić swojego obywatela obywatelstwa czy nie. Za czasów
PRL władze mogły pozbawić obywatelstwa. Obecnie w III RP Konstytucja przyjmuje zakaz pozbawienia
obywatelstwa. Nikt nie może być pozbawiony obywatelstwa polskiego (art 34 ust 2 konstytucji RP)chyba ze sam
się go zrzeknie.

Status cudzoziemca
Cudzoziemcem na teryt państwa jest każdy kto nie posiada obywatelstwa tego państwa (np żołnierze
amerykańscy stacjonujący w bazie na podkarpaciu, przedst dyplomatyczny państwa Białorusi w Polsce) i
przebywająca na teryt tego państwa. Każde państwo indywidualne reguluje status cudzoziemców, decyduje kogo
wpuścić na swoje teryt a kogo nie wpuści. W Polsce sprawy te reguluje ust o cudzoziemcach z 2003r.
Jeśli chodzi pr międzynarodowe to Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948r (PDTD)
I Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966r. przyjmują zasadę zgodnie z którą
cudzoziemiec na teryt państwa obcego powinien korzystać z takich samych praw jak obywatele tego państwa.
Cudzoziemiec (np w Polsce) nigdy nie uzyska praw politycznych (głosowania, kandydowania w wyborach).
Państwa mogą zawierać umowy międzynarodowe regulujące sposób traktowania obywateli drugiej umawiającej
się strony na jego teryt. w tych umowach mogą być różnorakie klauzule dotyczące traktowania obywateli drugiej
umawiającej się strony na teryt pierwszego państwa umawiającego się np:

- klauzula wzajemności- będziemy traktować obywateli waszego państwa na teryt naszego tak samo jak wy
traktujecie obywateli naszego państwa
- k specjalnego traktowania- cudzoziemiec, obywatel drugiego umawiającego się państwa na naszym teryt
będzie korzystał będzie korzystał z jakiś szczególnych przywilejów prawnych np baza amerykańska na teryt
Polski i umowa obywatel żołnierz amerykański przebywający na teryt bazy czy wokół niej nie podlega prawu
polskiemu.

wiza na pobyt- np państwo może uzależnić wjazd cudzoziemca na swoje teryt od posiadania wizy, zaproszenia,
środków finansowych na pokrycie kosztów pobytu, posiadanie paszportu.

Wizy- podział
- turystyczna- w Polsce 3 m-ce
- lotniskowa- w Polsce uprawnia do przebywania w sferze tranzytowej lotniska prze okres 2 dni
- tranzytowa- tylko na przejazd prze teryt danego państwa, często się z tym wiąże wskazanie drogi przejazdu, w
Polsce na 5 dni (możliwość przedłużenia wizy)
- dyplomatyczna udzielana dyplomatom
- wiza z prawem do pracy
- wydawana na czas oznaczony i nieoznaczony
- wiza z prawem osiedlenia się.

Obywatelstwo europejskie
3 cechy obywatelstwa europejskiego:
1.zależność- obywatelstwo europejskie jest zależne od obywatelstwa krajowego np jeśli państwo polskie np
zdecyduje się nadać obywatelstwo nigeryjczykowi to taka osoba staje się automatycznie obywatelem UE
2.dynamiczność- katalog praw obywatela europejskiego:
- czynne i bierne prawo wyborcze do PE
- czynne i bierne pr wyborcze w wyborach komunalnych w państwie w którym przebywa i tylko w organach
stanowiacych
- prawo do opieki dyplomatycznej na teryt państwa trzeciego w którym nie ma placówki dyplomatycznej czy
konsularnej jego własnego państwa
- prawo dostępu do dokumentów instytucji WE
- prawo składania skarg do europejskiego rzecznika praw obywatelskich
- prawo składania petycji do PE.
Ten katalog jest zamknięty ale Rada UE może rozszerzyć ten katalog. Dlatego mówimy o że to cecha
dynamiczna bo może się powiększać ten katalog.
3.ma charakter uzupełniający (akcesoryjny) w stosunku do obywatelstwa państwa członkowskiego bo nie
zastępuje go tylko uzupełnia.
Jedynym wizualnym środkiem tego że jesteśmy obywatelami UE to kolor paszportu (bordowy). Obywatelstwo
jest przynależne państwu- obywatelstwo to węzeł prawny łączący jego z tym państwem. (UE nie jest państwem).
Z obywatelstwa wynikają nie tylko państwa ale i obowiązki, podst obowiązkiem obywatela jest przestrzeganie
praw danego państwa, np służba w razie zagrożenia wojennego, płacenie podatków na utrzymanie tego państwa.
Jesli spojrzymy na obywatelstwo Europ jest tylko katalog praw a nie ma żadnego obowiązku.

Uchodźca- pojęcie, status prawny
Uchodźca to osoba która w obawie przed prześladowaniami ze względu na swoją rasę, religię, narodowość,
przynależność do określonej gr społecznej lub z powodu swoich przekonań politycznych opuściła teryt państwa
którego jest obywatelem i z powodu wymienionych przeszkód nie może lub nie chce korzystać z ochrony
państwa tego. Taka osoba w świetle istniejących aktów prawno-międzynarodowych jest uprawniona do pomocy
w innym państwie. Czyli tu mamy zamknięty katalog zagrożeń ewentualnych. W świetle istniejących
dokumentów międzynarodowych , takie osoby mają prawo do udzielenia im ochrony. A te istniejące dokumenty
międzynarodowe w tej mierze tj regulujące status uchodźcy to:
- Konwencja Genewska z 1951r dotycząca uchodźców
- Protokół Dodatkowy (tzw Protokół nowojorski) z 1967r
uchodźcy jeśli już dostali się do drugiego państwa to nie mogą być z niego wydaleni. Przyjętow pr
międzynarodowym zasadę ze jeśli mamy uchodźce który dostał się na teryt państwa to nie można go wydalić do
kraju z którego pochodzi, kraju którego jest obywatelem. Bo jeśli w tym kraju on cierpi ze względu na obawę
przed prześladowaniem to wydalenie go byłoby jednocześnie narażeniem go na to prześladowanie. Jeśli się nie
dostał jeszcze na teryt państwa drugiego to państwo nie ma żadnego obowiązku. Dlatego państwa robią czasami
wszystko by zapobiedz dostawaniu się takich uchodźców na swoje teryt. (czasami wręcz skazując ich na
śmierć). Państwa tak postępują bo wpuszczenie bardzo dużej grupy rodzi problemy dla państwa, bo z

uchodźctwem wiąże się pozwolenie na pobyt, często na pracę. Jeśli wpuścimy wielką liczbę uchodźców to
będzie mniej pracy dla naszych obywateli. I dlatego państwa robią wszystko by utrudnić wnikanie takich osób
na swoje teryt, bo jak już wnikną to trzeba im udzielić ochrony. W takich sytuacjach Organizacja Narodów
Zjednoczonych powołała specjalny organ. Tym organem jest Wysoki Przedstawiciel ds uchodźców który czuwa
nad udzielaniem ochrony uchodźcom. Gdy obawa prześladowań przestaje istnieć to kończy się obowiązek
udzielenia pomocy przez państwo. I takie osoby powinny teraz wrócić do swojego państwa. Jeśli nie chcą to
państwo które do tej pory udzieliło im ochrony moze ich wydalić.

Azyl- pojęcie, rodzaje
Azyl trzeba odróżnić od uchodźctwa. Azyl dotyczy osób które w swoim państwie popełniły przestępstwo
polityczne i teraz uciekają z tego państwa do innego drugiego państwa. To drugie państwo przyznaje im azyl.
Po raz pierwszy instytucją azylu posłużyła się Republika Francuska w okresie Rewolucji pod koniec XVIIIw
ponieważ przyjęta wówczas konstytucja Fr głosiła że naród francuski będzie udzielał azylu osobom walczącym
o wolność z dyktatorami.

2 rodzaje azylu:
- azyl dyplomatyczny- który jest przyjęty tylko w Ameryce Łacińskiej. Polega na udzieleniu schronienia na
terenie placówki dyplomatycznej, bazy wojskowej, statku danego państwa. Na całym świecie przyznanie takiego
azylu dyplomatycznego nie jest uznane z jednym wyjątkiem, tj Ameryka Łacińska, tylko tam jest uznawany.
Azyl przyznajemy z przyczyn politycznych.
- azyl terytorialny- udzielenie schronienia osobie na teryt państwa np obywatel Białorusi popełni przestępstwo
polityczne, ucieka na teryt Polski- azyl teryt. polska udziela mu ochrony na swoim teryt. (powszechnie
przyjmowany w świecie).

ekstradycja- pojęcie, zasady
jest to wydanie osoby podejrzanej lub przestępcy przebywającego na teryt danego państwa drugiemu państwu w
celu jego osądzenia i wymierzenia kary.
Z wnioskiem o ekstradycję może wystąpić:
- państwo na teryt którego zostało popełnione przestępstwo
- państwo na teryt którego rozciągają się skutki przestępstwa
- państwo obywatelstwa sprawcy

zasady ekstradycji
1.zasada specjalności- oznacza że można wydać podejrzanego o popełnienie przestępstwa jeśli identyczne
przestępstwo istnieje w kraju dokonującym ekstradycji
2. osoba wydana może być ścigana i sądzona tylko za czyny będące podstawą wydania czyli osoba moze być
sądzona, wydana tylko za czyny będące podst wydania ekstradycji np jesli dokonujemy ekstradycji danej osoby
za morderstwo, wniosek ekstradycyjny morderstwa, wydajemy ją za morderstwo no to państwo któremu została
wydana może ją osądzić tylko za morderstwo. Nie może jednocześnie dodać do tego rozboju, kradzieży.
3. nie można wydać azylanta skoro korzysta z ochrony
4. w niektórych ustawodastwach istnieje czwarta zasada jak np w prawie polskim czwarta zasada tj zabronione
jest wydawanie własnego obywatela. Np obywatel polski popełni przestępstwo na teryt państwa Litwy i ucieknie
do polski, a jeśli władze Litwy wystąpią z wnioskiem ekstradycyjnym to musimy odmówić bo ekstradycja
obywatela polskiego jest zakazana. Taka osoba będzie sądzona w polsce za czyn popełniony na Litwie.
Szczególną modyfikacją tej ekstradycji na gruncie europejskim (ETryb Praw Człowieka w Strasburgu) z
orzecznictwa tego Trybunału wynika zakaz dokonywania ekstradycji do państw które stosują karę śmierci bo
standardem europejskim jest zakaz kary śmierci.(można zażądać gwarancji że kara śmierci nie zostanie w
stosunku do takiej osoby orzeczona).np obywatel niemiecki zamordował swoją dziewczynę w St Zjednoczonych
obywatelkę amerykańska po czym uciekł do Wielkiej Brytanii. Stany Zjedn występują z wnioskiem
ekstadycyjnym, wiadomo że grozi mu w St Zjednoczonych kara śmierci. Brytania powołując się na orzeczenie
Trybunału Europejskiego odmawia dokonania ekstardycji chyba że amerykanie zagwarantują że kara śmierci nie
zostanie orzeczona. Amerykanie się oburzają. (z reguły takie gwarancje są udzielane). Na szczęście dla
brytyjczyków (bo można sobie pogorszyć stosunki polityczne z innym państwem ) sprawę ratuja Niemcy bo był
to obywatel Niemiecki. (wniosek ekstradycyjny może złożyć państwo obywatelstwa). Niemcy występują z takim
wnioskiem ekstardycyjnym, czyli mamy wniosek ekstradycyjny amerykański i niemiecki. Brytyjczycy wydają
go niemcom, czyli do kraju gdzie kara śmierci nie jest stosowana i był osądzony w Niemczech.
Inna modyfikacja szczególna ekstradycji, ponieważ ekstradycja jest procedurą długotrwałą. Wniosek
ekstradycyjny jest często rozpatrywany przez długie miesiące. Jest składany drogą dyplomatyczną. (najczęściej
ministerstwo sprawiedliwości czy spraw zagranicznych jednego państwa przekazują taki wniosek właściwemu
organowi drugiego państwa). Żeby skrócić tę długotrwałą procedurę na gruncie europejskim wymyślono

Europejski nakaz aresztowania który ma zastąpić ekstradycję. Ten europejski nakaz aresztowania opiera się na
współpracy sadowej. Sędzia Hiszpański (w ramach europy obowiązuje europejski nakaz aresztowania) zwraca
się do sądu polskiego o wydanie obywatela polskiego. Sąd polski dokonuje wydania obywatela polskiego
Hiszpanom, wszystko odbywa się błyskawicznie. (Tu powstał problem czy ten nakaz jest zgodny z polską
konstytucją. Sądy konstytucyjne poszczególnych państw unii mogą tylko oceniać sposób w jaki to prawo
europejskie zostało implementowane do prawa krajowego. I np my wprowadzając ten europ nakaz aresztowania
znowelizowaliśmy kodeks postępowania karnego zezwalając na wydanie obywatela polskiego. Otóż Tryb Konst
orzekł że implementacja KPK zezwalająca na wydanie obywatela polskiego jest niezgodna z art 55 konstytucji
który nie pozwala na ekstradycję obywatela polskiego, przy czym tryb konstytucyjny pozostawił 1,5 roku czasu
na zmianę konstytucji. )

Organizacje międzynarodowe
Def- międzynarodowe organizacje rządowe to celowy związek co najmniej 3 państw powstały na podst umowy
międzynarodowej mający charakter statutu organizacji i wyposażony w system stałych organów. Z tej def
wynikają cechy organizacji międzynarodowej rządowej:
- musi to być związek co najmniej 3 państw (wyjątkowo org mogą tworzyć 2 państwa)
- musi to być związek celowy czyli organizacja powstaje w jakimś celu np cele UE, art 2 o UE
- powstały na podst umowy międzynarodowej mającej charakter statutu organizacji, umowa międzynarodowa
jest aktem założycielskim organizacji, w przypadku UE taką umową międzynarod (statutem)jest Traktat o UE, w
przypadku ONZ umową jest Karta NZ, w przypadku org Paktu Północnoatlantyckiego umową \jest Trakta
północnoatlantycki, tam cele org i akt założycielski organizacji
- posiadanie systemu stałych organów
- niekiedy wymienia się piątą cechę tj posiadanie budżetu przez organizacje

podział organizacji międzynarodowych
I podział ze względu na kryterium członkostwa w organizacji:
a) międzynarodowe organizacje rządowe (zrzeszają państwa) np: Rada Europy, WE, ONZ, NATO
b) międzynarodowe organizacje pozarządowe (zrzeszają osoby fiz i prawne z różnych państw) np Amnesty
International (ochrona praw człowieka), Transpanenty International (zwalczanie korupcji), Grin Pis (org
zajmująca się ekologią), międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. (kiedyś był
czerwony lew w Iranie za czasów szacha).
konsekwencja prawna tego podziału- tylko międzynarodowe org rządowe są podmiotami pr międzynarodowego.
Międzynarodowe organizacje pozarządowe nie są podmiotami pr międzynarodowego, jak prawo reguluje
międzynarodowe org pozarządowe tu zastosowanie będzie miało prawo państwa (miejsca) gdzie znajduje się
główna siedziba. Ta org pozarządowa może mieć siedzibę na całym świecie. Ale zasadniczo będzie tu miał
zastosowanie prawo państwa w którym ma główną siedzibę, w którym jest zarejestrowane.

II podział ze względu na zasięg teryt działania
a- org uniwersalne- obejmuje zasięgiem swojego działania cały glob ziemski(ONZ, JUNESCO, Bank Światowy,
FAO- światowa org ds wyżywienia i rolnictwa, WHO- Świat Org Zdrowia, )
b- org regionalne- Rada Europy, WE

III podział ze względu czym organizacją się zajmuje (jaki zakres działalności organizacji)
a- org wszechstronne- wszystkie dziedziny aktywności ludzkiej wchodzą w zakres działania organizacji
wszechstronnej (zajmują się wszystkim) np ONZ, UE
b- org wyspecjalizowane- zajmują się konkretną dziedziną aktywności, np Sojusz Pół-Atlantycki zajmuje się
tylko kwestiami militarnymi, WE, Światowa organizacja Zdrowia, JUNESCO, FAO.

IV podział ze względu na możliwość przystąpienia do organizacji
a- otwarte- każdy może przystąpić do takiej organizacji, nie trzeba spełniać żadnych dodatkowych wymogów
b- półotwarte- (UE, ONZ) można przystąpić do org ale trzeba spełnić jakieś kryteria członkostwa: np aby
państwo mogło wstąpić do ONZ to musi spełniać określone kryteria, te kryteria w art 4 Karty NZ:
- musi miłować pokój (nie narusza integralności teryt i niepodległości innych państw)
- spełniać zobowiązania wynikające z Karty NZ
- zdaniem organizacji jest w stanie się z zobowiązań wywiązywać (takie państwo składa swój akces do ONZ i
organizacja ocenia czy państwo jest w stanie się wywiązać z zobowiązań wynikających z Karty NZ, jeśli tak to
podejmuje decyzję o przyjęciu w poczet członków ONZ a taką decyzję podejmuje zgromadzenie ogólne ONZ na
zalecenie Rady Bezpieczeństwa)w ONZ obecnie 191 państw.
c- zamknięte- nikt nie może przystąpić do takiej organizacji.

V podział
a-ponadnarodowe: WE, cechy ponadnarodowości:
- pierwszeństwo prawa- prawo stanowione przez org ponadnarodowe ma pierwszeństwo przed prawem państw
członkowskich, (przy org koordynacyjnych nigdy tak nie ma)
- w org ponadnarodowej co do zasady decyzje podejmuje się większością kwalifikowaną (przy koordynacyjnych
jednomyślność)
- autonomia sądowa, wszelkie spory na tle stosowania prawa stanowione prze org ponadnarodowe rozstrzga
specjalnie powołany organ sadowy(przy org koordynacyjnych nie ma autonomii sądowej)
- autonomia budżetowa- organizacja dysponuje własnym budżetem zasilanym niezależnie od p członkowskich
(org koordynacyjne też mają własny budżet ale jest on skonstruowany ze składek członkowskich)
b-o cechach koordynacyjnych:

typowe struktury org międzynarodowych
cechą międzynarod org rządowej jest posiadanie systemu stałych organów. Organy te można podzielić na:
1. główne (ETS)
2.pomocnicze (Komitet ekonomiczno-społeczny, komitet regionów)
Najprostrza org międzynarodowa może się składać z co najmniej 2 organów:
- szczyt- co rok, co 2 lata spotykają się przywódcy państw, czy ministrowie tego państwa
- sekretariat- organ adm-ny który obsługuje ten szczyt
Ale teraz struktura może nam się komplikować bo org może sobie zapragnąć posiadać np:
- organ parlamentarny (w przypadku Rady Europy organem takim jest zgromadzenie parlamentarne Rady
Europy, w przypadku WE takim organem jest PE)
- organizacja może posiadać organ sądowy w przypadku WE ETS, w przypadku ONZ takim organem będzie
międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
- organizacja może posiadać organ wykonawczy złożony z ministrów

podmiotowość prawnomiędzynarodowa organizacji międzynarodowych

państwa są suwerenne i są podmiotami pr międzynarodowego. Każdy suwerenny jest podmiotem bo każde
państwo jest automatycznie podmiotem pr międzynarodowego natomiast nie każdy podmiot pr
międzynarodowego musi być suwerenny. Międzynarodowe org rządowe nie są suwerenne ale są podmiotami pr
międzynarodowego. Mamy 2 kategorie podmiotów pr międzynarodowego, państwa i międzynarodowe
organizacje rządowe. Mamy podział na podmiotowość:
- pierwotna- posiadają ją państwa i państwa mają nieograniczony zakres podmiotowości wynikająca z faktu
suwerenności
- wtórna- org rządowe międzynarodowe mają podmiotowość wtórną. Ona jest im nadana prze państwa. Państwa
tworząc organizację międzynarodową nadają jej pewien zakres podmiotowości. Podmiotowość organizacji
międzynarodowych będzie ograniczona. Co może org międzynarodowa jako podmiot pr
międzynarodowego???????? Odp: tylko tyle na ile pozwolą jej państwa tworzące organizację. –egz ( np WE
może tylko zawrzeć umowy dotyczące spraw gospodarczych ale nie może już zawrzeć sojuszy militarno
wojskowych, np państwa mogą tworzyć org i postanowić że org nie może wysyłać własnych przedst
dyplomatycznych. Państwo zawsze będzie mogło wysyłać, organizacja nie będzie mogła). Państwa mogą w
każdej chwili rozwiązać organizację i przestaje istnieć podmiot prawnomiędzynarodowy.

Funkcje organizacji międzynarodowych (funkcja to nie to samo co cel, org powstaje ma przewidziany jakiś
cel, dążąc do realizacji tych celów spełnia określone funkcje)
1.f regulacyjna- polegają na stanowieniu określonych norm o charakterze prawnym, moralnym np mamy
światową organizacją zdrowia- cel: poprawa standardów zdrowotnych na świecie, projekt konwencji dotyczący
farmakogei –standaryzacja leków aby na całym świecie tak samo się nazywały. Albo organizacja dbająca o
prawa człowieka i wydaje normę moralną np deklarację nawołującą do poszanowania praw mniejszości
seksualnych.
2.f kontrolna- organizacja dba, kontroluje czy te państwa członkowskie przestrzegają te normy, jeśli nie
przestrzegają to wchodzi w grę sankcja
3.f usługowa- (operacyjna)- polega na świadczeniu przez organizację usług na rzecz państw, przykład WE i
dopłaty bezpośrednie do rolnictwa, WE i fundusze strukturalne.

sposoby podejmowania decyzji w organizacjach międzynarodowych
pierwszą org międzynarodową w rozumieniu jakim my ją teraz znamy była powstała w 1854r Unia
telegraficzna. Wtedy te org zaczęły powstawać.

1.podst trybem podejmowania decyzji w takich organizacjach była jednomyślność dlatego że państwa są
suwerenne. Z czasem wymyślono jednomyślność minus 1, tj można podjąć dec w organizacji pod nieobecność
jednego z państw. (czasem jest to związane z dodatkowymi kryteriami)
2.drugim trybem podejmowania decyzji to tryb większości, może on mieć różnorakie warianty:
- większość zwykła
- większość bezwzględna 50%+1
- większość kwalifikowana np większość 2/3, 3/5, 9/15 itp.
Szczególną modyfikacją wariantu większości kwalifikowanej jest głosowanie ważone- polega że mamy
organizacje i każde z państw ma równą liczbę głosów w organizacji przy podejmowaniu decyzji. Znamy to z
Rady UE w głosowaniu ważonym. Każde z państw ma różną liczbę głosów. Żeby zapadła decyzja to za tą
decyzją musi się opowiedzieć jakaś liczba głosów. Jak dzielimy te głosy w przypadku głosowania ważonego, np
w przypadku Rady UE przyjęto kryterium demograficzne, mogą być też inne kryteria np kryterium potencjału
ekonomicznego, kryterium wielkości teryt.

Tryb podejmowania decyzji:
- opting aut lub
- opting in
Podejmujemy dec w organie organizacji i np dec jest podejmowana w oparciu o większość kwalifikowaną.
Polska jest przeciwko tej decyzji ale mamy większość kwalifikowaną. Ale polska jest przekwalifikowana. Mimo
że była przeciwko tej decyzji jest nią związana. Jeśli mamy opting aut – to państwo które głosowało przeciwko
takiej decyzji i zostało przegłosowane moze oświadczyć że nie uważa obowiązującej w stosunku do siebie danej
decyzji, uchwały. Opting aut, wyłącza się niejako, taki system musi być przewidziany przed głosowaniem. Ale tu
2 wymogi tj musi głosować przeciwko takiej uchwale i 2- taki system musi być wcześniej przewidziany.

Członkostwo w organizacji międzynarodowej
- pierwotne- członkiem pierwotnym jest ten kto założył organiz, członkowie pierwotni tworzą podst zręby i
zasady działania organizacji. Kto później przystępuje musi się dostosować do tego. I dopiero będąc w klubie
może starać się zmieniać zasady.
- wtórne-

ONZ- Karta NZ- członkostwo pierwotne
2 kategorie członkostwa pierwotnego, art 3 Karty NZ
1.pierwsza kategoria członków pierwotnych ONZ to państwa które uczestniczyły w Konferencji w San
Francisko i podpisały Kartę NZ
2.druga kategoria członków pierwotnych to państwa które podpisały deklarację NZ z 1.I.1942r i choć nie
uczestniczyły w Konferencji w San Francisko to potem podpisały Kartę.
Takie udziwnienie zostało stworzone dla polski bo Polska podpisała deklarację NZ z 1942r ale nie mogła
uczestniczyć w Konferencji w San Francisko bo nie wiadomo było kto miałby nas reprezentować. Część państw
jeszcze uznawała rząd londyńsko polski a część innych uznawała rząd moskiewski- komunistyczny. Nie było
wiadomo kto ma się związać w imieniu polski taką umową. Z drugiej strony mówiono że nie godzi się by polska
pierwsza ofiara agresji niemieckiej była pozbawiona członkostwa pierwotnego w ONZ. Dlatego utworzono
udziwnioną kategorię członkostwa pierwotnego.

Członkostwo wtórne (pochodne)
art 4- państwa miłujące pokój itd, patrz wcześniej.

członkostwo stowarzyszone
Polska była stowarzyszona z UE na podst układu europejskiego z 16.XII.1991r pomiędzy Polską a WE, p
członkowskimi. Od 1994rod kiedy układ ten wszedł w życie do 2004r byliśmy stowarzyszeni ze WE. Może być
też statut obserwatora w org międzynarodowej.

uchwały podejmowane przez org międzynarod
- zewnętrzne- pro foro externo- na forum zewn są kierowane do państw członkowskich ale w sprawach nie
objętych statutem np jeśli PE uchwal rezolucje dotyczącą wykonywania aborcji w państwach członkowskich to
jest to uchwała pro foro externo, zewn bo PE nie ma żadnych uprawnień do mieszania się w sprawy moralne
- wewnętrzne- pro foro interno-na forum wewn, kierowane są do organów organizacji lub do państw
członkowskich organizacji i dotyczą spraw objętych statutem organizacji,
czy uchwały organizacji międzynarodwej są źródłem prawa???????????egz
tutaj jest spór ale zasadniczo za źródło prawa mogą być uznane tylko te uchwały wewn. Niekiedy określa je się
mianem miękkiego prawa międzynarodowego te uchwały wewn-ne. (soft law).

ONZ
Geneza ONZ
Początki instytucjonalne na pokładzie brytyjskiego pancernika 14.VIII.1941r !!!!!!!!!premier brytyjski i rezydent
St Zj podpisali Kartę Atlantycką.!!!!! Tam wspomniano pewne zasady które mają rządzić stosunkami
międzynarodowymi po wojnie. Jedną z takich zasad było pr narodów do samostanowienia, zakaz stosowania siły
zbrojnej w stosunkach międzynarodowych itd. Ta Karta NZ jest rozwinięta 1.I.1942 w Deklaracji Narodów
Zjednoczonych. W tejże deklaracji rozwija się szczegółowo zasady które mają rządzić stosunkami
międzynarodowymi po wojnie. Po raz pierwszy mówi się że zostanie powołana specjalna organizacja
międzynarodowa która ma na celu zapewnić poszanowanie tych zasad. Nazwa organizacji narodó
zjednoczonych bo zjednoczonych przeciwko państwom osi włochom, niemcom, japończykom. Po zwycięstwie
nad Niemcami w 1945r zbiera się w San Francisko Konferencja przedts narodów zjednoczonych której
zadaniem jest opracować status czyli umowę międzynarodową tworzącą nową organizację. Efektem działań tej
konferencji jest podpisanie 26.VI.1945r Karty NZ. Karta NZ wchodzi w życie 24.X.1945r od tego momentu
istnieje ONZ.

Nazwa
Oryginalna nazwa to Narody Zjednoczone. W Polsce przekształcono ONZ co niezgodne ze stanem prawnym.

Cele ONZ
Art 1 Karty NZ:
1- utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
2- rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami
3- doprowadzenie do współdziałania międzynarodowego w rozwiązywaniu problemów o charakterze
gospodarczym, społecznym, kulturalnym, humanitarnym
4- ONZ miał stać się centralnym ośrodkiem koordynującym działania zmierzające do osiągania tych trzech
wymienionych wyżej celów

UWAGA

tekst pisany kursywą zawiera moje uwagi lub notki z encyklopedii

„wielokropki” to brakujące słowa, których nie da się „odsłuchać”

I to by było na tyle... ciąg dalszy nastąpi!