Wykład. 3.1. PRAWDA. SPÓR O ISTOTĘ PRAWDY.
I.
POJĘCIE PRAWDY.
W sporze o naturę prawdy filozofowie i uczeni pytają:
Czym jest prawda?
Czy nasze poznanie może mieć wartość?
Czy da się poznać i zdefiniować prawdę?
Czy są mierniki (kryteria) pozwalające odróżniać prawdę od fałszu?
Czy potrafimy wyeliminować błędy poznawcze?
Spór o naturę prawdy to po pierwsze spór między:
dogmatyzmem a sceptycyzmem,
absolutyzmem i relatywizmem.
Najbardziej niebezpiecznymi poglądami dla obrońców prawdy są sceptycyzm (poznaliśmy go
na poprzednim wykładzie) i relatywizm.
Relatywizm prawdy. Według wielu filozofów nasza prawda i wiedza jest zmienna, względna,
cząstkowa, niepewna, zmienna, subiektywna (Wielu ludzi potocznie uważa, że nasza prawda jest
stała, a ona jest zmienna i względna; podręczniki zawierające różne teorie naukowe trzeba ciągle
aktualizować). Uważamy, że prawda jest pełna, a ona jest cząstkowa, pewna i oczywista, a ona
jest niepewna, sądzimy, że jest obiektywna, a ona jest subiektywna (to co jest prawdą dla Iksa,
nie jest prawdą dla Ygreka).
Według relatywistów prawda ma ograniczony zakres:
dotyczy tylko zdań opisowych („Jan jest niski”),
nie dotyczy pytań („Kiedy jadłeś powietrze?”),
nie dotyczy ocen, ponieważ one wyrażają uczucia („Warszawa jest piękna, mieszkają w
niej mądrzy dobrzy ludzie”).
„Dzisiaj słońce świeci”. Czy takie zdanie jest bezwarunkowo prawdziwe bez względu na to, kto i
kiedy je wypowiada? Czy jest ono prawdziwe bezwzględnie (bezwarunkowo) dla wszystkich
ludzi i dla wszystkich czasów - zawsze i dla każdego? Czy prawda jest względna czy
bezwzględna?
Według prof. I. M. Bocheńskiego panuje dzisiaj moda, aby mówić, że wszystko jest
względne.
Jakie są argumenty przemawiające za względnością, czy relatywizm jest łatwy do obalenia?
Zdanie „Dzisiaj pada deszcz” jest względnie prawdziwe, bo w Warszawie pada, a w
Moskwie nie pada”. Trzeba – zdaniem Bocheńskiego - w wymienionym zdaniu
sformułować w sposób zupełny, co się miało na myśli i zrozumiemy, że nie mamy tu do
czynienia ze względnością.
Jeśli ktoś mówi: „Dzisiaj pada”, to ma na myśli, że pada „tu” w Warszawie, konkretnego dnia, o
konkretnej godzinie, że jest mżawka lub burza, lub jaka ilość wody spadła na metr sześcienny, a
nie, że pada wszędzie. Nieporozumienie w tym wypadku wynika z „niezupełnego”
sformułowania zdań. (zob. I. M. Bocheński)
Naukowiec w laboratorium zapisuje: „W takich to a takich okolicznościach, dnia takiego,
o godzinie dziesiątej, minut dwadzieścia, sekund piętnaście, wskazówka amperomierza
znajdowała się w takiej to a takiej pozycji”. Zdanie to jest prawdziwe, tylko wtedy, gdy
rzeczywiście „odpowiada” danemu „stanowi rzeczy”, gdy wskazówka amperomierza
rzeczywiście w danej chwili i w danych okolicznościach znajdowała się w tej a nie w innej
pozycji.
Dochodzenie do prawdy to proces – zmieniają się metody, techniki i narzędzia poznania.
Wielu filozofów uważa również, że prawda jest dobrem (wartością poznawczą i
życiową), więc trzeba o nią walczyć, można pod presją większości oddać za nią życie (jak G.
Bruno) lub utracić wolność (jak Galileusz i wielu innych). W rozumieniu potocznym dla wielu
ludzi prawda może być zła, bolesna, gorzka, może zagrażać interesowi zbiorowości i ludzi
przesądnych lub przyjemna (słodkie kłamstwa, komplementy, niektóre mity historyczne i
narodowe, złudzenia). Prawdy o świecie są przeżywane przez wielu ludzi jako bolesne i trudne
do przyjęcia, np. „Wszyscy ludzie umrą”. Czy wolno mówić choremu, że wkrótce umrze, czy też
lepsze jest „kłamstwo użyteczne”? lub „Jesteśmy spokrewnieni ze zwierzętami” (posiadamy kły,
kość ogonową, owłosienie itp.).
II. FILOZOFICZNE KONCEPCJE (TEORIE) PRAWDY
1
.
W filozofii wyróżnia się: 1) klasyczną i 2) nieklasyczne koncepcje prawdy. Wśród teorii
nieklasycznych najważniejsze to: a) koncepcja konwencjonalistyczna, b) koherencji, c)
pragmatyczna, d) socjologiczna (zgody wszystkich lub większości), e) subiektywistyczna.
1) Klasyczna koncepcja prawdy. Według tej teorii prawda to zgodność myśli z rzeczywistością.
Twórcą klasycznej teorii prawdy jest Arystoteles.
„Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem.
Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a
o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą”. (Arystoteles)
.
„To nie dlatego jesteś biały, iż myślimy w sposób prawdziwy, że ty jesteś biały, lecz ponieważ
jesteś biały, stwierdzając to, mówimy prawdę”. (Arystoteles)
W filozofii scholastycznej (św. Tomasz) definicja prawdy brzmi:
„Prawda jest zgodnością umysłu i rzeczy. Umysł mówi o tym co jest, że istnieje, a o tym czego nie
ma orzeka, że nie istnieje”. (św. Tomasz z Akwinu)
„Veritas est adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse, quod est, et non
esse, quod non est”.
1
Zob.. W. Chudy, Filozofia kłamstwa, op. cit.
Problem ze sformułowaniem klasycznej definicji prawdy. Na czym polega zgodność myśli
z rzeczywistością? Myśli nie są tym samym co rzeczywistość. Czym jest to, z czym myśl musi
się zgadzać, jeżeli ma być prawdziwa? Czy to znaczy, że musi ona jakoś pokrywać się z
rzeczywistością, czyli ze Światem? Rzeczą? Rzeczami? Stanem rzeczy? Faktem? Faktami?
Zdarzeniem? Wydarzeniem? Jak stwierdzać taką zgodność? Jak odróżniać mysli prawdziwe od
fałszywych? Trudności z określeniem pojęcia „zgodności” doprowadziły do sformułowania w
historii filozofii wielu konkurencyjnych, nieklasycznych koncepcji prawdy, zakładających, że
prawda musi spełniać jakieś określone kryterium. Przedstawmy je poniżej.
2) Konwencjonalistyczna koncepcja prawdy.
Według konwencjonalistów prawdziwe są takie twierdzenia, które są uznawane przez
specjalistów w danej dziedzinie wiedzy na drodze umowy między nimi (porozumienia,
konwencji).
Dla konwencjonalistów (H. Poincare, P. Duhem, H. Bergson, K. Ajdukiewicz) miernikiem
prawdy jest zgoda specjalistów, którzy uznają dla wygody wzajemnie tezy w oparciu o przyjęte
umowy (konwencje, wspólnie przyjęte założenia). Koncepcja ta zakłada zmienność prawdy.
3) Koherencjonistyczna koncepcja prawdy.
Według zwolenników teorii koherencji (neohegliści brytyjscy, O. Neurath), prawda to
niesprzeczność zdań w kontekście innych zdań. Prawdziwe są zdania, które są składnikiem
koherentnego zbioru twierdzeń. Prawdziwe są zdania, które nie są wewnętrznie sprzeczne w
jakiejś teorii i wzajemnie się uzasadniają (w systemie lub układzie wypowiedzi).
Koncepcja ta jest głoszona i wykorzystywana w naukach szczegółowych; w geometrii,
matematyce, fizyce teoretycznej, biologii molekularnej, informatyce i pozwala zrozumieć pojęcie
prawdziwości w tych naukach. Także w praktyce sadowej sędziowie na podstawie kryterium
koherencji, decydują, które zeznania świadków uznać za prawdziwe (‘gdy świadek nie plącze się
w zeznaniach, gdy jego wypowiedzi trzymają się ‘kupy”). Jej wadą jest to, że często nie widzi
się potrzeby sprawdzania prawdziwości poszczególnych zdań innymi metodami, chociaż jest to
konieczne, ponieważ sędzia nie może dobrowolnie Wierzyc we wszystko, co mówi świadek.
Ponadto spójność jest cechą stopniowalną, co oznacza, że sędzia opiera się na informacjach
niepewnych, opartych na prawdopodobieństwie.
Prawdy naukowe w geometrii: obok geometrii Euklidesowej istnieją inne (Riemanna,
Łobaczewskiego itp., które inaczej definiują przestrzeń). Jakieś twierdzenia są prawdziwe w
jednej z nich a fałszywe w innej. Gdy pytamy współczesnego geometrę czy jakieś twierdzenie
geometrii jest prawdziwe, to odpowiadając musi on zapytać najpierw: „w jakim systemie?” W
klasycznej geometrii Euklidesa, prosta jest tzw. pojęciem pierwotnym, niedefiniowanym. Można
ją jednak określać za pomocą pojęć wykraczających poza geometrię, np. jako zbiór punktów
spełniających równanie. W matematyce rozważane są także inne geometrie, takie jak geometria
powierzchni kuli. Pojęcie prostej można uogólnić (geometrie nieeuklidesowe). Jeszcze inaczej
można określać prostą w geometrii hiperbolicznej.
4) Koncepcja subiektywistyczna (indywidualna).
W ujęciu tej teorii, prawdą jest to, co prawdziwe dla mnie, dla mojej osoby, jako
konkretnego indywiduum (jednostki).
Jest to subiektywna „prawda naszego przeświadczenia”, „naszego jednostkowego przekonania”
przeciwstawiona prawdzie obiektywnej, naukowej. Mówimy wtedy: „To jest zgodne z moim
sumieniem”, „Lekarze mówią, że wkrótce umrę, ale ja w to nie wierzę”, „Jestem przeświadczony,
że mam rację”.
5) Koncepcja zgody większości (socjologiczna).
Teoria zgody większości głosi, że coś (twierdzenie, myśl) jest prawdziwe, ponieważ
uznaje to większość; prawdą jest to, co uznaje opinia większości (Cicero, T. Reid, E. Durkheim).
Problem. Jeśli „prawdą jest zgoda wszystkich lub większości”, to czy może być ona np.
przedmiotem głosowania w parlamencie lub presji grupy silniejszej (np. ustalenia Kopernika,
Pasteura, Einsteina)?
Jest to teoria akcentująca prawdę grupy, masy, silniejszych, głośniejszych. Ale zdanie opinii
publicznej może być nieobiektywne, nieużyteczne i szkodliwe. Jednostka może mieć rację, a nie
grupa.
Jednak za koncepcją zgody większości opowiadają się przedstawiciele wielu nauk, np.
historycy, socjolodzy, psycholodzy, teoretycy sztuki. Wada tej teorii jest o, że prawda najpierw
musi stać się prawdą jakiejś jednostki w sensie klasycznym, zanim stanie się prawdą jakiejś
wspólnoty, prawdą ogólnospołeczną.
Ludzie nawet w małych grupach są konformistami. Zrobiono kiedyś eksperyment –
poproszono uczestników by mówili o 2 odcinkach, który z nich jest krótszy?
20% odpowiadało, że pierwszy jest dłuższy; kolejne osoby mówiły, iż nie jest dłuższy; następne
osoby (ok. 30%) mówiły już, że jest krótszy.
Prawda autorytetu (odmiana socjologicznej): Przeprowadzono eksperyment socjologiczny:.
praca o tej samej treści, ale podpisana przez różne osoby, była różnie oceniana; lepiej była
oceniana praca podpisana przez osobę cieszącą się uznaniem.
6) Pragmatystyczna koncepcja prawdy.
W rozumieniu wielu pragmatystów prawda to użyteczność. Prawdziwość myśli polega na
jej „użyteczności” w działaniu naukowym lub praktycznym. Prawdziwa jest taka myśl, która jest
środkiem skutecznego i sprawnego działania. (J. Dewey, W. James). Człowiek nie ogłada biernie
świata, lecz działa w nim, a jego myśl nie odzwierciedla wiernie rzeczywistości.
Prawdziwe jest zdanie p, wtedy i tylko wtedy, gdy jest ono skutecznym i zadowalającym środkiem
do osiągnięcia jakiegoś celu. Jeżeli jakieś zdanie nie jest zasadą prowadzącą do celu, to nie jest
skuteczne, czyli jest nieprawdziwe. Myśl nie jest ani prawdziwa, ani fałszywa. Dopiero działanie
ludzkie powoduje, że myśl staje się prawdziwa lub fałszywa (sprawdza ją: wykazuje jej
prawdziwość lub wykazuje jej fałsz).
Myśl jest prawdziwa, gdy daje nam wskazówki jak skutecznie działać i gdy działanie podjęte na
jej podstawie jest skuteczne. Jeżeli działanie podjęte na jej podstawie okaże się nieskuteczne,
myśl jest fałszywa i bezsensowna.
Koncepcja pragmatystyczna to koncepcja prawdy wykorzystywana przez nauki humanistyczne,
teorie socjologiczne, filozofię i psychologię społeczną, filozofię praktyki, teorie socjotechniczne;
pozwalają one wyjaśnić lepiej, choć zawsze cząstkowo, zachowanie się większych grup
społecznych czy tłumu.
Według słynnego przedstawiciela filozofii pragmatyzmu – Amerykanina Williama
Jamesa (1842-1910) nie istnieje jedno ogólne kryterium prawdy. Interesy i okoliczności życiowe
ludzi są różne (relatywizm). Istnieje obok siebie wiele różnych prawd (pluralizm). O
prawdziwości jakiejś teorii decyduje test praktyczny, tzn. stopień, w jakim jednostka osiągnęła
zadowalający ją kontakt z rzeczywistością. Na poznanie i działanie naukowe wpływają
przekonania subiektywne (subiektywizm). Przekonania teoretyczne są wyrazem praktycznych
zainteresowań badacza (praktycyzm).
Osiem wersji pragmatystycznej koncepcji prawdy
2
.
a) Niektóre twierdzenia (poglądy, przekonania, przesądy) przyjmowane w praktyce „na wiarę”
są prawdziwe „dla nas” dlatego, ponieważ są „dla nas” indywidualnie przydatne i użyteczne w
działaniu i w życiu. Bronią nas przed czymś lub dostarczają poczucia pewności i bezpieczeństwa
(prawda jest praktyczna, subiektywna, indywidualna - S. Peirce, W. James)
b) Zdanie (teoria) jest prawdziwe, jeżeli da się dokonać operacji (czynności) naukowej
potwierdzającej jego prawdziwość (wersja operacjonalistyczna - Bridgemann) Np. zdanie: „Sól
jest rozpuszczalna w wodzie” trzeba spróbować rozpuścić sól w wodzie; jeśli uzyskamy roztwór
przezroczysty, to zdanie jest prawdziwe.
2
Zob.. W. Chudy, Filozofia kłamstwa, op. cit.
c) Prawdziwe jest to, co podobne do prawdy (wersja probabilistyczna, statystyczna),
d) Prawdziwe jest to, co użyteczne, tj. wygoda, korzyść i opłacalność społeczna w działaniu
praktycznym, moralnym i społecznym (wersja utylitarystyczna).
e) Prawdziwe jest to, co skuteczne w życiu praktycznym (co posiada dające się obserwować i
badać efekty, wymierne skutki praktyczne twierdzeń). Jednak tylko niektóre zdania posiadają
skutki praktyczne. „Ja mam duszę”, „Ja nie mam duszy”, „Ja mam serce”, „Ja mam żołądek” –
trzeba zbadać czy i jakie skutki wywołuje przyjęcie danego twierdzenia.
f) Prawdziwe są zdania, które sprawdzamy w działaniu drogą osobistych prób i błędów,
sukcesów i porażek, zadowolenia i przykrości (wersja behawioralna); np. zdanie „Wkładanie
palca do ognia powoduje poparzenie i ból”.
g) Prawdziwe są zdania lepsze i dogodniejsze życiowo od innych zdań; jeżeli jakieś twierdzenia
nie są dogodne życiowo, to trzeba je zamieniać na lepsze; zmieniamy jedynie twierdzenia o
życiu, a nie życie (wersja praktycystyczna sofistów). Kryterium prawdy jest praktyka
życiowa). W życiu nie liczy się prawda, tylko skuteczność przekonywania i działania.„Zmieniasz
poglądy jak kurek na wietrze”, „Tylko krowa nie zmienia poglądów”.
h) Dopiero realizacja teorii (światopoglądu) w praktyce społecznej wykazuje jej prawdziwość
lub fałszywość (wersja kolektywistyczna, np. marksistowska). Kryterium prawdy jest
praktyka społeczna. Z tego okresu pochodzi pogląd na temat ideologii marksistowskiej i
komunistycznej, że jest ona dobra, a tylko jej realizacja w praktyce jeszcze niedoskonała, zła;
trzeba jednak zmieniać świat, tak, żeby pasował do niezmiennej dogmatycznej teorii).
Wady pragmatycznej koncepcji prawdy.
Koncepcja pragmatyczna (w wersji indywidualistycznej kolektywistycznej i innych)
zakłada milcząco koncepcję klasyczną,
Użyteczność prawdziwości zdania i skuteczność opartego na niej działania, czyli
wykonanie jakiegoś działania trzeba stwierdzić w poznaniu teoretycznym (i wykazać
prawdziwość i fałszywość tych stwierdzeń),
O wartości poznania, czyli o tym, czy jest ono prawdziwe informuje nas nie użyteczność,
gdyż musielibyśmy posuwać się w nieskończoność (błąd regressus ad infinitum), lecz
stosunek tego poznania do rzeczywistości, czyli „stwierdzenie” w granicach klasycznej
koncepcji prawdy.
Trzeba wypowiedzieć jakieś zdania: „To twierdzenie jest użyteczne”, „Realizacja tego
działania przyniosła takie a takie efekty”, „Realizacja tego działania przyniosła wygodę,
przyjemność i wymierne korzyści”, a następnie zdania te trzeba sprawdzić przez zbadanie, czy
rzeczywiście jest tak, jak one twierdzą.
Fizyk np. dlatego wybiera jakąś geometrię nieeuklidesową, ponieważ za jej pomocą
łatwiej, lepiej prowadzić dalsze badania, a nawet jedynie dzięki niej może budować (stworzyć)
swą teorię i wyjaśnić lepiej rzeczywistość. Prawda zgodnie z powyższym to „przydatność”
(pragmatyczne ujęcie prawdy). Ale mamy dalej wątpliwości - nie wiemy czy dane twierdzenia są
prawdziwe czy fałszywe. Są one jedynie przydatne ( i nie wiadomo dlaczego mielibyśmy
przydatność nazywać prawdą i mówić o względności prawdy;
Jak fizyk, który stworzył jakąś teorię, może uzasadniać, że jest przydatna? Wypróbowuje ją na
np. „faktach”, tzn. formułuje jakieś twierdzenie, które maja potwierdzić obserwacje. (Zob. W.
Chudy, Filozofia kłamstwa, op. cit.)
Współcześnie teorie prawdy dzieli się na teorie realistyczne, epistemiczne i pragmatyczne
3
:
teorie realistyczne - uzależniają prawdziwość zdań od rzeczywistości, do której się odnoszą
(klasyczna koncepcja prawdy jest koncepcją realistyczną),
teorie epistemiczne - uzależniają prawdziwość zdania od możliwości rozpoznania, czy zdanie
nadaje się do zaakceptowania na podstawie obserwacji, dowodu, oczywistości itp.,
teorie pragmatyczne - uzależniają prawdziwość zdania od możliwości skutecznego działania na
jego podstawie.
Inny podział teorii prawdy to podział na:
Teorie ewidencyjne (oparte na kryterium oczywistości),
3
Zob. A. Grobler, Wstęp do filozofii teoretycznej (wykład 6. Pojęcie prawdy), www.adamgrobler.pl
Teorie weryfikacjonistyczne (oparte na kryterium możliwości sprawdzenia),
Teorie korespondencyjne (oparte na kryterium odpowiedniości).
Według wielu teorii prawdy kryterium prawdziwości zdania może być oczywistość:
Oczywistość przedmiotowa – zdanie jest oczywiście prawdziwe dzięki cechom
przedmiotu, np. zdanie „Woda zamarza”.
Oczywistość podmiotowa - zdanie jest oczywiście prawdziwe dzięki człowiekowi
(Kartezjusz), np. zdanie „Myślę, więc jestem”.
Jeżeli ujmujemy prawdę, jako prawdziwość, to wtedy prawda jest cechą naszych zdań i myśli
wyrażonych w zdaniach.
Zdanie p jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p, to znaczy, gdy jest tak, jak ono mówi.
Zdanie p, jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy stwierdza (opisuje) fakt, czyli stan rzeczy.
(np. zdanie „Róża jest czerwona”, jest prawdziwe, wtedy i tylko wtedy, gdy róża jest czerwona).
Jest to znana na całym świecie wersja definicji klasycznej sformułowana przez Alfreda Tarskiego
(1901-1983), która prowadzi do usunięcia paradoksu kłamcy. (tzw. semantyczna wersja
klasycznej definicji prawdy).
Paradoks kłamcy.
Czy kłamca, który mówi: „Ja zawsze kłamię” kłamie czy mówi prawdę?
Paradoks kłamcy ( paradoks Eubulidesa) pokazuje trudność zdefiniowania pojęcia prawdy w
języku, do którego odnosi się pojęcie prawdy.
Jan twierdzi: "Ja zawsze kłamię". Gdy zadamy pytanie, czy Jan jest kłamcą, czy też mówi
prawdę, to dojdziemy do dwóch myśli ze sobą sprzecznych.
Jeżeli Jan kłamie, to mówiąc "Ja zawsze kłamię" stwierdza prawdę, nie jest więc kłamcą.
Jeżeli Jan mówi prawdę, to znaczy, że kłamie, bo to głosi wypowiadane przez niego zdanie.
Przyczyną powstania paradoksu kłamcy tkwi w naszym języku, wypowiadamy zdania dotyczące
tego samego języka, w których te zdania wypowiadamy (cecha samozwrotności, mówienie o
sobie samym).
Żeby tego uniknąć trzeba mówić w metajęzyku (języku wyższego, drugiego stopnia).
Ja zawsze kłamię (język 1 stopnia).
Zdanie ”Ja zawsze kłamię” jest prawdziwe (język 2 stopnia).
Zdanie nie może mówić (orzekać) o sobie samym. Samozwrotność jest źródłem paradoksów
językowych. Trzeba dokładnie odróżniać język i metajęzyk. W metajęzyku wypowiadamy się o
języku niższego stopnia i wtedy znika źródło nieporozumień.
Przykład samo zwrotności zdań:
Poniższe zdanie jest fałszywe.
Powyższe zdanie jest prawdziwe.
Zdanie: „Ja kłamię” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy JA KŁAMIĘ.
Zdanie: „Ja kłamię” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy JA NIE MÓWIĘ PRAWDY.
Zdanie: „Ja kłamię” jest fałszywe wtedy i tylko wtedy, gdy JA NIE KŁAMIĘ.
Zdanie: „Ja kłamię” jest fałszywe wtedy i tylko wtedy, gdy JA MÓWIĘ PRAWDĘ.
„Wtedy i tylko wtedy”, „prawdziwy”, „fałszywy” - są to zwroty metajęzyka.
III.
PRAWDA W SENSIE ONTOLOGICZNYM, LOGICZNYM I ETYCZNYM
Należy odróżniać prawdę w znaczeniu:
ontologicznym,
logicznym,
etycznym
1. Prawda w sensie ontologicznym. Według tej koncepcji prawdziwość to cecha
rzeczywistości, jest oparta na założeniu zgodności czegoś z czymś. Na przykład jakaś rzecz lub
osoba jest prawdziwa, gdy odpowiada jakiejś idei („Prawdziwy obraz”, „Nieprawdziwy obraz
(falsyfikat), „Fałszywy (podrobiony) banknot”, „Autentyczny kolega” „Prawdziwa przyjaciółka”,
„Fałszywy prorok”, „Prawdziwy news”. Mówiąc tak, uważamy, że coś jest prawdziwe, że zgadza
się z naszym wyobrażeniem, ideałem lub ideą prawdziwego obrazu, przyjaciela, informacji.
„Prawdą jest to, co jest”. (Verum est id, quod est). Prawdziwe jest to, co istnieje. Każda rzecz,
jeżeli istnieje realnie jest prawdziwa. (św. Tomasz).
2. Prawda w sensie logicznym. Według tej koncepcji prawda (a raczej prawdziwość) to cecha
myśli lub zdania. Jakąś myśl lub sąd nazywamy prawdziwymi, gdy odpowiadają jakieś rzeczy
(zgadzają się z nią). Według tego ujęcia „prawdziwe” nie mogą być rzeczy istniejące w świecie,
lecz tylko nasze myśli, sądy. Dziś mówi się o prawdziwości zdań lub twierdzeń.
„Dzisiaj słońce świeci” - to zdanie, a więc także odpowiadająca mu myśl (sąd) jest prawdziwe
dokładnie wtedy, kiedy dzisiaj słońce rzeczywiście świeci. Zdanie i zawarta w nim myśl są
logicznie prawdziwe wtedy, kiedy jest tak, jak one twierdzą. Jeżeli jest inaczej niż one twierdzą,
to są fałszywe. Wydaje się to oczywiste, ale nie dla wszystkich.
Prawda to pozytywna wartość logiczna zdania (np. „Ziemia krąży wokół Słońca”)
Fałsz to negatywna wartość logiczna zdania (np. „Ziemia nie krąży wokół Słońca”).
3. Prawda w znaczeniu etycznym
Należy też odróżniać fałsz logiczny o kłamstwa i braku prawdomówności.
Kłamstwo to negatywna wartość etyczna naszej wypowiedzi - znamy prawdę, lecz
twierdzimy świadomie coś przeciwnego (np.: „Jeżeli wypijesz kwas siarkowy, to
poczujesz się lepiej”).
Prawdomówność to pozytywna etyczna wartość naszych wypowiedzi – znamy prawdę i
mówimy prawdę („Palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia”).
Kłamstwo:
to wypowiedziane przez nas zdanie,
zawiera informacje niezgodne z naszą wiedzą o faktach,
to przekazanie innej osobie informacji niezgodnych z wiedzą o faktach,
musi zawierać zamiar wprowadzenia innej osoby w błąd (tak, aby byśmy uznała
przekazane w zdaniach informacje za prawdziwe).
Prawdomówność i kłamstwo mają sens etyczny a nie logiczny.
Nie ma kłamstwa bez intencji (zamiaru) wprowadzenia kogoś w błąd (i ewentualnie uzyskania
jakiejś korzyści własnej kosztem skrzywdzenia kogoś innego).
Zakłamanie to nieuświadamiane mówienie nieprawdy.
Hipokryzja (gr. ὑπόκρισις hypokrisis, udawanie) – fałszywość, dwulicowość, obłuda, sposób
myślenia i działania charakteryzujący się niespójnością stosowanych zasad moralnych; udawanie
serdeczności, szlachetności, religijności, zazwyczaj po to, by wprowadzić kogoś w błąd co do
swych rzeczywistych intencji i wyciągnąć z tego jakieś korzyści (źródło: Wikipedia).
Hipokryzja może się przejawiać na kilka sposobów: oficjalne głoszenie przestrzegania
określonych zasad moralnych i jednoczesne ich "ciche" łamanie, gdy nikt ważny tego nie widzi
(np. głoszenie przez polityka, że walczy z korupcją i jednoczesne branie przez tego polityka po
cichu łapówek), stosowanie różnych, sprzecznych wzajemnie zasad moralnych przy różnych
sytuacjach (np. wymaganie od dzieci, żeby nie piły alkoholu i jednoczesne upijanie się samemu),
· wymyślanie rozmaitych teorii, które w pokrętny sposób tłumaczą stosowanie różnych norm
moralnych przy różnych sytuacjach (np. głoszenie, że zabijanie dzieci wroga w czasie wojny jest
dobre dlatego, że wróg ten popełnił wcześniej zbrodnię mordując nasze dzieci),
· tworzenie obszarów tabu czyli spraw, o których się nigdy nie rozmawia publicznie; zazwyczaj
są to sprawy, które w świadomości wielu ludzi są niemoralne, ale są lub były jednocześnie
masowo praktykowane. (źródło: Wikipedia).
Hipokryzja jest stałą cechą ludzkich społeczeństw; wynika z konfliktu między indywidualnym
interesem poszczególnych osób i normami moralnymi panującymi w danym społeczeństwie.
[źródło: Wikipedia]
„Hipokryzja to hołd składany cnocie przez występek”. (De La Rochefoucalt)
"Czsaem moralista jest jak kominiarz - czyści kominy, a sam brudny." (Aleksander Fredro)
„Uprzejmość to jedyna dopuszczalna forma hipokryzji”. (Ambrose Bierce)
„Gdyby nie odrobina hipokryzji i odrobina ślepoty, nikt by nie mógł funkcjonować i nikt by nie
przeżył nikogo”. (Mrożek)
„Ostentacja jest flagą sygnałową hipokryzji”. (Edwin Hubbel Chapin).
Ćwiczenia.
1. Pragmatystyczna teoria prawdy mówi, że prawda to:
Zgodność z rzeczywistością,
Umowa specjalistów w danej dziedzinie nauki,
Zgodność (niesprzeczność) twierdzeń ,
Zgodność z samym sobą, indywidualne przekonanie,
Zgoda większości lub wszystkich,
Użyteczność, skuteczność, korzyść, wygoda życiowa, przydatność społeczna.
2. Proszę powiedzieć, które składniki poniższych zdań są wyrażeniami języka drugiego
stopnia (metajęzyka)?
Zdanie „Jan kłamię” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy JAN KŁAMIE.
Zdanie „Jan kłamie” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy JAN NIE MÓWI PRAWDY.
Zdanie „Jan kłamie” jest fałszywe wtedy i tylko wtedy, gdy JAN NIE KŁAMIE.
Literatura:
Bocheński I. M., Drogi filozoficznego myślenia, op. cit.
Chudy W.,
Filozofia kłamstwa. Kłamstwo jako fenomen zła w świecie osób i społeczeństw,
Warszawa 2003.
Chwedeńczuk B., Spór o naturę prawdy, PIW, Warszawa 1984.
Grobler Adam, Wstęp do filozofii teoretycznej (wykład 6. Pojęcie prawdy),
www.adamgrobler.pl
Warburton Nigel, Filozofia od podstaw, Warszawa 1999.
Na stronach
http://www.hamlet.edu.pl/filozof/?id=tomasz1
http://www.tekstyfilozoficzne.za.pl
; fragmenty utworów: Arystoteles (Metafizyka), Św. Tomasz,
R. Descartes, Rozprawa o metodzie, Warszawa 1970, s. 21-26;
Jaspers K. (Rozum i egzystencja –
rozdz. Prawda jako komunikowanie); Przełęcki Marian, Prawda; Kałuszyńska E., Horror
veritatis. Prawda i jej krytycy).