Wykład 3. TEORIA POZNANIA (EPISTEMOLOGIA)

Teoria poznania to dział filozofii, zajmujący się wszelkim poznaniem ludzkim, w szczególności

wiedzą, nauką i poznaniem naukowym.

Epistemologia to nauka o wiedzy (gr. episteme - wiedza, logos - nauka)

I. Podstawowe zagadnienia teorii poznania.

1) Cel poznania, (po co?),

2) Źródła i podmiot poznania, (skąd się bierze?),

3) Przedmiot poznania, (co poznajemy?)

4) Metoda i wartość poznania, (jak?),

5) Czym jest prawda?

Epistemologia jako nauka filozoficzna bada również:



Warunki i granice naszej wiedzy,



Omyłki (iluzje) postrzegania i błędy myślenia,



Założenia, metody, pojęcia, język i cele poznania naukowego.

1. CEL POZNANIA.

Po co poznajemy? Czy poznajemy świat bezinteresownie, czy też w jakimś celu praktycznym?

Według Platona, Arystotelesa i innych poznajemy świat bezinteresownie, ponieważ nas

zachwyca, dziwi. Prawda i nauka to czysto teoretyczny cel człowieka. Krążyła legenda o

filozofie Talesie, z którego śmiała się służąca, gdy zapatrzony w obserwację nieba wpadł do

dołu: „Ty, Talesie, nie mogąc dostrzec tego co jest pod nogami, chciałbyś poznać to, co jest na

niebie!”.

Według ewolucjonizmu i pragmatyzmu (Darwin, Spencer, James) świat poznajemy w

celach praktycznych, po to, żeby przeżyć - ten kto lepiej, szerzej, prawdziwie i skutecznie

poznaje świat, ten przeżywa lub ma większe szanse na przeżycie.

2. ŹRÓDŁA I PODMIOT POZNANIA.

Pytamy o to:



Skąd pochodzi poznanie? „kto” poznaje?



Skąd czerpiemy wiedzę? (czy przez zmysły? czy przez rozum? czy przez intuicję? czy

przez autorytet itd.?),



Jakie czynności poznawcze biorą w tym udział i jak wygląda proces poznawania?



Które ze źródeł poznania są najważniejsze?

Sceptycyzm (gr. skeptikos = poszukujący; skeptonai = rozważać, być niezdecydowanym)



przeciwieństwo dogmatyzmu (przyjmowania założeń, które nie wymagają dowodu),



postawa życiowa polegająca na podawaniu w wątpliwość większego lub mniejszego

zakresu wiedzy, moralności, obyczajów, ocen etycznych itp.



odrzucanie możliwości osiągnięcia pewności w dziedzinie poznania teoretycznego lub

praktycznego,



zalecanie powstrzymania się od wypowiadania dogmatycznych twierdzeń o naturze

rzeczy (zjawisk i ich przyczyn).

Sceptycyzm w teorii poznania głosi, że:



brak jest kryterium odróżniania prawdy od fałszu;



nie istnieje możliwość zdobycia żadnej wiedzy pewnej,



nie istnieje możliwość poznania przedmiotów istniejących obiektywnie, niezależnie od

świadomości (agnostycyzm),



należy zawsze wątpić w proces poznania i w jego wyniki.

Sceptycyzm grecki i jego przedstawiciele:

Pirron z Elidy (ok. 365-275 p.n.e.), Tymon z Fliuntu ((325-235 p.n.e.),

Sceptycyzm w Akademii Platońskiej: Arkezylaos (315-241 p.n.e.), Karneades (214-129 p.n.e.),

W starożytnym Rzymie: Sekstus Empiryk (II w n.e.)

1

.

Główne tezy sceptycyzmu:

1. Nie mamy pewności bezpośredniej żadnych poglądów ze względu na ich rozbieżność i

względność - pewności bezpośredniej nie możemy osiągnąć dzięki zmysłom.

2. Nie zdobywamy pewności pośredniej wobec braku twierdzeń, które są pewne bezpośrednio i

mogłyby służyć jako punkt wyjścia w dowodzeniu, sam nie wymagając już dowodu - pewności

pośredniej nie możemy osiągnąć dzięki rozumowi (ani dzięki dedukcji, ani indukcji).

Argument przeciw wiarygodności rozumu i rozumowania (regres w nieskończoność)

2

:

Żeby coś udowodnić, trzeba mieć jakieś przesłanki. Te przesłanki:



albo nie są udowodnione i wtedy dowód jest niekompletny,



albo są udowodnione na podstawie innych przesłanek;



te i inne przesłanki albo nie są udowodnione,



albo są udowodnione na podstawie jeszcze innych przesłanek, itd.

A 1 → A 2 → A 3 → An

1

Zob. Leon Joachimowicz, Sceptycyzm grecki, Warszawa 1972.

2

Zob. www.Adam-Grobler.pl

Argument przeciw wiarygodności rozumowania (regres w nieskończoność)

3

:



Żeby wiedzieć, że dowód jest poprawny,



trzeba mieć jakieś kryterium poprawności rozumowania;



Żeby wiedzieć, że to kryterium jest wiarygodne,



trzeba je udowodnić;



Żeby wiedzieć, że dowód kryterium jest poprawny,



trzeba mieć kryterium, itd.

A 1 → A 2 → A 3 → A n

Argumenty sceptycyzmu przeciwko możliwości poznania rzeczy przez zmysły:



Przeciw wiarygodności zmysłów,



Argument ze względności postrzeżeń,



Argument z iluzji, złudzeń, omyłek.

1. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot żywych (człowiek inaczej niż

zwierzę, ptak, ślimak, mucha czy kot); Zwierzęta mają inaczej zbudowane organy zmysłowe,

trudno więc rozstrzygnąć czyje spostrzeżenia trafniej „odpowiadają” postrzeganej rzeczy; - nie

ma powodu dawania pierwszeństwa człowiekowi niż zwierzętom.

2. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi; różni ludzie są różnie zbudowani i

inaczej doświadczają świata.

3. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne organy zmysłowe tego samego człowieka;

3

Zob. www.Adam-Grobler.pl

4. te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od różnych subiektywnych warunków

(okoliczności) człowieka postrzegającego; ten sam zmysł postrzega jedną i te samą rzecz w

odmienny sposób: np. choremu na żółtaczkę miód wydaje się gorzki.

5. Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od jej położenia i odległości od

postrzegającego; -wieża widziana z daleka wydaje się niska, a z bliska wysoka, z góry okrągła, z

boku prostokątna.

6. Te same rzeczy są różnie postrzegane, zawsze przez coś pośredniego, co znajduje się

pomiędzy nimi a postrzegającym (szkło, mgła itp.); żadna rzecz nie może być postrzegana w

sposób „czysty”.

7. Te same rzeczy są różnie postrzegane, bo wywołują różne postrzeżenia w zależności od ich

ilości i układu; kwadrat i wiele kwadratów; piasek w małej ilości jest szorstki, a w większej

miękki.

8. Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od warunków otoczenia rzeczy np. łyżka

zanurzona w wodzie wydaje się złamana...

9. Te same rzeczy są różnie postrzegane w zależności od tego czy wcześniej i jak często były

postrzegane, np. księżyc oglądamy często, a komety rzadko.

10.Te same rzeczy są różnie postrzegane i oceniane ze względu na różnice w wychowaniu,

religii, wiedzy.

Argumenty powyższe dają się sprowadzić do jednego - względności wszelkich postrzeżeń

zmysłowych: wzrokowych, smakowych, dotykowych, węchowych, słuchowych. Sceptycyzm

wiąże się z relatywizmem poznawczym.

Nie wiemy czy otrzymujemy „prawdziwy obraz rzeczy”.

Nie poznajemy świata. Skąd wiemy, ze świat istnieje? Może tylko nam się wydaje?

Wniosek sceptyków: Pewności i prawdy nie osiągamy.

Wszystkie sądy równoważą się (równa siła przekonywania).

Jak żyć szczęśliwie? Aby osiągnąć szczęście według wielu sceptyków należy:



powstrzymać się od wydawania pochopnych twierdzeń i sądów,



uwalniamy się wtedy od niepokoju i ryzyka popełnienia błędów,



uzyskujemy spokój ducha.

Może istnieje jednak wiedza pewna?

KARTEZJUSZ (René Descartes 1596-1650), matematyk, twórca geometrii analitycznej,

twórca metody analizy, dla którego dedukcja podstawą tworzenia całej wiedzy, filozof

racjonalista, zwalcza sceptycyzm, poszukuje pewności w poznaniu naukowym.

Sceptycyzm metodyczny Kartezjusza



to poszukiwanie niepodważalnych podstaw wiedzy pewnej, niezawodnych podstaw

rozumowania, odrzucanie wszelkich wątpliwości.



wątpienie dążące do pewności, walka ze sceptycyzmem jego własnymi argumentami.

Kartezjusz rozważa argumenty sceptyków:

1. Zmysły są zawodne (iluzje, omyłki),

2. Nie zawsze odróżniamy granicę między jawą a snem,

3. W błąd wprowadza nas ktoś od nas potężniejszy.

Kartezjusz wątpi na próbę w całą swoją dotychczasową wiedzę (sceptycyzm metodyczny).



Twierdzenia naukowe o rzeczach zewnętrznych (np. fizyki) można podważyć przy

pomocy argumentu nr 1, np. „Sól rozpuściła się w wodzie”.



Twierdzenia logiki (np. prawo niesprzeczności) podważa argument nr 2, np. śni mi się

zdanie: „Jestem i nie jestem człowiekiem, czyli sfinksem”. Logiczne prawo

niesprzeczności obowiązuje tylko na jawie; a skoro czasem nie potrafię odróżnić jawy od

snu, to logika jest niepewna.



Twierdzenia matematyki, filozofii (i teologii) obala argument nr 3 (hipoteza ducha

zwodziciela). Skąd wiem, że nie ulegam złudzeniu, że 2 + 3 = 5 jest prawdziwe?

(twierdzenie matematyczne). Skąd wiem, że zdanie „Bóg istnieje” jest prawdziwe?

(twierdzenie filozoficzne, teologiczne).

Chociaż twierdzenie matematyczne: „2 + 3 = 5” jest prawdziwe na jawie i we śnie, to może

mimo to ktoś silniejszy (duch zwodziciel) wprowadza nas w błąd, tylko o tym nie wiemy?

Odpowiedź Kartezjusza. Jeżeli wątpię w zdanie: „Ja myślę”, to zakładam, że istnieje myśl oraz

ktoś, kto myśli (myślący podmiot, Ja). Myśl istnieje, nawet wtedy, gdy śnimy lub błądzimy.

Mylić możemy się tylko wtedy, gdy myślimy. Jesteśmy pewni istnienia własnej myśli i siebie.

„Myślę, więc jestem” (cogito, ergo sum)

Podstaw wiedzy pewnej należy szukać:



w człowieku, a nie w świecie zewnętrznym,



w podmiocie poznającym, a nie w przedmiocie poznawanym.

„Zaraz potem jednak zwróciłem uwagę na to, że w chwili, gdy chciałem tak myśleć, że wszystko

jest fałszywe, stało się konieczne, bym ja, którym to myślał, był czymś. A spostrzegłszy, że ta

prawda: myślę, więc jestem, była tak niezachwiana i pewna, że wszelkie najbardziej dziwaczne

przypuszczenia sceptyków nie zdołały jej zachwiać, uznałem bez obawy błędu, ż mogę ją przyjąć

jak pierwszą zasadę filozofii, której poszukiwałem” (R. Descartes).

Czy rzeczy zewnętrzne istnieją realnie i czy nasza wiedza o nich jest prawdziwa?

Nie jest to już tak pewne jak nasza myśl. Fakt istnienia rzeczy i prawdziwości naszej wiedzy o

rzeczach gwarantuje nam to, że rzeczy stworzył prawdziwy Bóg, którego istnieniu nie da się

zaprzeczyć.

Spór o źródła poznania to spór między empiryzmem i racjonalizmem, oraz spór miedzy

racjonalizmem i różnymi typami irracjonalizmu.

Racjonalizm (łac. ratio – rozum) to pogląd filozoficzny, który głosi, że:



źródłem wartościowego poznania jest rozum,



rozum to podstawowe lub jedyne źródło wiedzy wartościowej,



dedukcja (przechodzenie w rozumowaniu od zdań szczegółowych do zdań ogólnych) jest

podstawową metodą poznania.

Racjonaliści (niektórzy) uważają nawet, że rozum:



wyprzedza poznanie zmysłowe, a nawet ma decydujący wpływ na poznanie zmysłowe,



posiada wiedzę wcześniejszą od poznania zmysłowego, np. wrodzone idee i pojęcia. (To

skrajne stanowisko określane jest jako natywizm (łac. innatus - wrodzony).

Empiryzm ( gr. empirea, łac. empiria – doświadczenie zmysłowe).

Znaczenia pojęcia „doświadczenie”:



doświadczanie lub doznawanie czegoś,



pierwszy kroku ku wiedzy,



rozmyślne wywołanie jakichś zjawisk (eksperyment),



poznanie rzeczy nabywane w długim okresie,



wiedza życiowa, dojrzałość, wiedza specjalisty.

Empiryści (R. Bacon, T. Hobbes, J. Locke, G. Berkeley, D. Hume) uważają, że podstawowym,

najwartościowszym, a nawet jedynym źródłem naszego poznania jest doświadczenie:



wewnętrzne (introspekcja),



zewnętrzne (zmysłowe).

Niektórzy empiryści uważają nawet, że zmysły są jedynym źródłem doświadczenia (to skrajne

stanowisko określane jest jako sensualizm (łac. sensus - zmysł).

Empiryzm to pogląd filozoficzny, który głosi, że:



podstawowym źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe,



przedmiotem poznania są rzeczy i zjawiska,



badania należy rozpoczynać od obserwacji i eksperymentów,



rozum porządkuje obserwowane zjawiska i wyciąga z nich wnioski stosując metodę

indukcji,



indukcja jako przechodzenie od twierdzeń o zjawiskach jednostkowych do zdań ogólnych

jest podstawową metodą poznania.

Wielu filozofów (np. Arystoteles, Kant) wybiera stanowisko umiarkowane, traktujące zmysły i

rozum jako równorzędne i wartościowe źródła poznania.

Irracjonalizm to pogląd filozoficzny, mówiący, że zmysły i rozum nie wystarczą do pełnego

poznania (łac. irrationalis – nierozumny). Irracjonalizm neguje możliwość poznania

rozumowego, odwołuje się do innych źródeł poznania:



iluminacja, oświecenie przez Boga (św. Augustyn),



uczucia (Pascal),



wola (Schopenhauer),



intuicja (Bergson).

„Dwie przesady: wykluczyć rozum, przyjmować tylko rozum”. „Jedna kropla miłości jest więcej

warta niż ocean dobrych chęci i rozumu”. (Pascal)

„Istnieje co najmniej jedna rzeczywistość, którą ujmujemy od wewnątrz intuicją, nie zaś poprzez

analizę. Jest nią nasza własna osobowość, w przepływaniu przez czas. Jest nią nasze ja, które

trwa.“ (Bergson)

Racjonalizm zakłada, że wszyscy na równych zasadach mogą dochodzić do prawdy i

kontrolować wzajemnie swoje badania. Irracjonalizm prowadzi do wykluczenia z nauki jednych

kosztem drugich. Nie możemy odróżnić prawdziwego naukowca od oszusta, jeżeli posługuje się

on metodą nam nieznaną. Prof. A. Grobler nazywa to problemem odróżnienia wybrańca od

samozwańca (np. szamana i czarodzieja, magika).

Według empirystów zmysły są podstawowym i pierwszym źródłem poznania.

Wyraża to teza; „Niczego nie ma w umyśle, czego wcześniej nie było w zmysłach”.

John Locke (1632 – 1704) empirysta – twierdzi, że wszelka wiedza, (zarówno prawdziwa jak i

fałszywa) pochodzi z doświadczenia, twórca teorii umysłu jako niezapisanej tablicy (tabula

rasa).

Stawia pytanie: Jak wiedza zbiera się w umyśle? Umysł człowieka po urodzeniu jest jak czysta,

niezapisana karta (white paper).

Skąd pochodzą idee? Idee nie są wrodzone, lecz pochodzą tylko z doświadczenia, cała nasza

wiedza pochodzi tylko ze zmysłów, 0po urodzeniu nasza świadomość jest jak czysta, niezapisana

karta (tabula rasa), którą tylko doświadczenie może zapisać. Nie ma nic w umyśle, czego

wcześniej nie było w zmysłach.

3. PRZEDMIOT I ZAKRES (GRANICE) POZNANIA.

Pytanie o przedmiot wiedzy to pytanie o to, co poznajemy? W kwestii odpowiedzi na pytanie o

przedmiot i zakres naszego poznania toczy się w filozofii spór między:



idealizmem poznawczym,



realizmem poznawczym.

Idealiści w teorii poznania (np. J. Locke, G. Berkeley, D. Hume, I. Kant), uważają, że:



nie możemy poznać rzeczywistości taką, jaka ona jest naprawdę, (sama w sobie),



poznajemy tylko jej zewnętrzne przejawy (zjawiska, fenomeny),



posiadamy tylko wiedzę o tym, ja się ona nam przejawia, tylko wyobrażenia o niej,



poznajemy tylko jakieś treści, wyobrażenia lub myśli (idee), zawarte w naszej

świadomości, ale nie rzeczywistość wobec nas zewnętrzną,



nie jesteśmy w stanie wyjść poza własne przeżycia psychiczne.

Realiści w teorii poznania (np. Arystoteles, św. Tomasz, marksiści, pozytywiści) uważają,

wbrew idealistom, że:



poznajemy obiektywną rzeczywistość, która istnieje niezależnie od naszej świadomości,



poznajemy rzeczy, stany rzeczy, fakty i zdarzenia istniejące realnie,



rzeczywistość poznajemy i uzasadniamy jej istnienie przy pomocy spostrzeżeń

zmysłowych, obserwacji i eksperymentów i rozumu, czyli dzięki tworzeniu

abstrakcyjnych pojęć o świecie.

Idealizm poznawczy

George Berkeley (1685-1753), krytyk Kartezjusza i Locke'a, empirysta, krytyk materializmu,



Pyta o znaczenie (sens) podstawowych terminów filozoficznych takich jak „istnienie”,

„rzecz”.



Co znaczy słowo „istnieć”, być „rzeczą”?



Czym są rzeczy, które w doświadczeniu percypujemy, jako niezależne, obiektywne?

Podmiot i przedmiot poznania według Berkeleya:



Umysł poznaje tylko idee,



Umysł poznając nie ma do czynienia z bytem, lecz z wyobrażeniami bytu (ideami).



Istnieją dwa rodzaje idei: idee wyobraźni (wytwory wyobraźni człowieka),- idee

zmysłowe, które powstają pod wpływem pobudzenia zewnętrznego.



Rzeczy są postrzegane nie tylko przez ludzi, ale i przez Boga.



Spostrzeżenia dokonane przez Boga posiadają ciągłość i trwałość, ponieważ umysł Boga

jest nieskończony i postrzega rzeczy w sposób nieprzerwany, ciągły.



Jeżeli my ich nie postrzegamy to postrzega je Bóg i dlatego istnieją one w sposób ciągły,

nieprzerwany i dlatego też zachowują swoją trwałość, jedność i tożsamość.

Czym jest rzecz według Berkeleya?



Idea to spostrzeżenie, a raczej wyobrażenie, czyli treści wrażeń zmysłowych i ich

połączenia.



treści są odbierane i odtwarzane w pamięci.



Rzecz jest wiązką (zespołem) treści zmysłowych, zawsze sobie towarzyszących.

„Ponieważ zauważono, że wrażenia towarzyszą sobie, zaczęto je oznaczać jedną nazwą i

uznawać jako rzecz”.

Najsłynniejsza teza Berkeleya:

Esse est percipi aut percipere (istnieć znaczy być postrzeganym)

= istnieć (jako przedmiot) znaczy być postrzeganym (przez podmiot postrzegający).

„Bo to co się mówi o absolutnym istnieniu rzeczy niemyślących, bez żadnego związku z

tym, że są postrzegane wydaje mi się całkowicie niezrozumiałe. Ich esse to percipi – i nie jest

możliwe, aby miały jakiekolwiek istnienie poza umysłami, czyli rzeczami myślącymi, które je

postrzegają.” (G. Berkeley)

„Mówię, że stół, na którym piszę, istnieje; znaczy to, że go widzę i odczuwam dotykiem;

jeślibym był poza swoją pracownią, powiedziałbym, że istniał – rozumiejąc przez to, że gdybym

się w swej pracowni znajdował, mógłbym go postrzegać; lub, że jakiś inny duch teraz go właśnie

postrzega. Był tu zapach, to znaczy, że go odczuto węchem; był dźwięk, to znaczy, że go

słyszano; była barwa, czy kształt, a więc [to znaczy, że] postrzeżono je wzrokiem albo dotykiem”.

(G. Berkeley)

Podział na własności pierwotne i wtórne rzeczy (dokonali go wcześniej Demokryt i Locke).

Czym jest spadające jabłko? - zapachem, barwą, smakiem, dźwiękiem i kształtem, czyli

zespołem jakości. Jabłko obiektywne to coś minus zapach, barwa, smak, dźwięk, kształt,

ponieważ są cechami subiektywnymi. Jeśli odejmiemy jakości takie jak ruch, przestrzenność i

wielkość to co zostanie?

Według Berkeleya:



umysł to podmiot poznania.



idee to przedmiot poznania,

Idee istnieją w umyśle, czyli w pamięci, w wyobraźni, w myśleniu (przedmiot w podmiocie).

Umysł to procesy poznania (przypomina, wyobraża, chce, rozumuje, myśli).

Barwa, zapach, dźwięk, smak, kształt, przestrzenność, wielkość, ilość, ruch.

Immaterializm Berkeleya:

Berkeley walczy z założeniem, że idee są wytwarzane w umyśle przez jakieś rzeczy materialne,

istniejące w świecie zewnętrznym.



Konkretne rzeczy istnieją, ale nie są materialne.



Świat zewnętrzny istnieje, ale nie istnieje materia.



Z tego, że posługujemy się nazwą „materia”, która jest nazwą ogólną, abstrakcyjną nie

wynika, że odnosi się ona do czegoś istniejącego.



Słowu „materia” nie odpowiada nic określonego w rzeczywistości.

Skąd biorą się te problemy?



Wynika to z błędów naszego języka i mowy, używania pojęć abstrakcyjnych,



(nie istnieje np. ruch abstrakcyjny w ogóle, lecz zawsze jakiś ruch konkretny)



My przyjmujemy, że jeżeli istnieje jakieś słowo np. człowiek, ruch, materia, krasnoludek

itp., to musi też istnieć coś, co to słowo nazywa.



Nazwom ogólnym nie musi jednak odpowiadać nic ogólnego w rzeczywistości.

Jeżeli coś istnieje jako postrzegane, to w sposób pewny istnieje tylko to, co jest postrzegane

aktualnie.

Co się dzieje z przedmiotem, którego nie postrzegam (gdy zamykam oczy)?

Przestaje istnieć i znowu zaczyna na nowo? Raz jest, a raz go nie ma? Jest po otwarciu oczu ten

sam, czy już inny? Jeżeli coś postrzegamy wieloma zmysłami to czy jest to jedna i ta sama rzecz?

Według Berkeleya: - widzimy jedną rzecz, wąchamy drugą, smakujemy trzeciej, ale „mówimy”

o jednej i tej samej rzeczy (np. o konkretnym jabłku).

Jeżeli coś postrzegamy jednym zmysłem to jest podobnie: inną rzecz widzimy gołym okiem, a

inną przez mikroskop. A co się dzieje, jeżeli 5 osób patrzy na jeden przedmiot? Czy wtedy

istnieje 5 przedmiotów?

Rozwiązanie problemu tożsamości, jedności i trwałości rzeczy.

Berkeley wspiera się na koncepcji Boga, jako podmiotu, który jest doskonałymi i

uniwersalnym podmiotem poznania. Jest to istota, która poznaje wszystko, w której obecny jest

cały świat, czyli Bóg. Tylko tak możemy zachować ciągłość istnienia (jest to jeden z

ciekawszych dowodów istnienia Boga).

Jak wyjaśnić, że w umysłach różnych ludzi powstają takie same lub podobne obrazy?



Bóg koordynuje poznanie i działanie ludzi,



Bóg postrzega pobudza.

Dawid Hume (1711-1776) - filozof, etyk, historyk, empirysta, umiarkowany sceptyk, krytyk

metafizyki i teologii.

Według D. Hume’a:



Podmiotem poznania jest człowiek, umysł,



Przedmiotem poznania są idee, związki między ideami i fakty,



Źródłem poznania doświadczenie zmysłowe,



Metodą poznania – obserwacja, rozumowania.

Przedmiotem nauki według Hume’a są:



idee i relacje między ideami,



fakty.

Relacje między ideami bada matematyka i logika (np. twierdzenie a2 + b2 = c2, to twierdzenie

rozumowe, oczywiste i absolutnie pewne, niezależne od zmysłów);



twierdzenia o faktach nie są tak samo oczywiste i pewne (np. „Słońce zawsze wschodzi”,

„Jutro słońce nie wzejdzie”),



inny jest stopień ich pewności,



są tylko prawdopodobne, ale dotyczą rzeczywistości realnej.

Hume podważa przekonanie o istnieniu związku przyczynowo-skutkowego!!!



Nie wolno mówić nic o faktach, których nie stwierdziliśmy!



Czym innym jest przyczyna, a czym innym skutek.



Czym innym jest jedna kula bilardowa, a czym innym druga.



Czym innym pociągnięcie za spust, a czym innym wystrzał.



W doświadczeniu mamy do czynienia jedynie z następstwem zdarzeń w czasie (a nie z

realnie istniejącym związkiem).



Ani nie widzimy, ani nie słyszymy, ani nie wąchamy tego związku.



Konieczne związki przyczynowe powstają jedynie w umyśle, nie istnieją między

zjawiskami realnie.

Należy też - zdaniem Hume’a - odrzucić pojęcie bytu (substancji) i pojęcie rzeczy.



Nie wolno też wnioskować z tego co jest, o tym co być powinno!



Nie ma logicznego przejścia od stwierdzenia faktu do istnienia powinności (obowiązku).

(Jeżeli np. uczeni stwierdzają, że „ilość obywateli zmalała o połowę”, to czy jest logicznie

uzasadnione twierdzenie, że „powinno się popierać prokreację”?)

IMMANUEL KANT (1724-1804) - filozof Oświecenia w Niemczech, twórca krytycyzmu

(połączenie empiryzmu i racjonalizmu) i idealizmu transcendentalnego.

Najważniejsze dzieła I. Kanta:

„Krytyka czystego rozumu” z 1781 r. (bada w nim warunki poznania),

„Krytyka praktycznego rozumu” z 1788 r. (bada w nim warunki etyki),

„Krytyka władzy sądzenia” z 1790 r. (analizuje w nim warunki ocen estetycznych).

- inne pisma z filozofii religii, człowieka, dziejów, polityki

Krytycyzm: słowo „krytyka” oznacza analizę, krytyczne badanie podstawowych władz

poznawczych człowieka (zmysły, intelekt, rozum, wola, pamięć, wyobraźnia),

Idealizm transcendentalny (połączenie empiryzmu z racjonalizmem i stworzenie nowej,

oryginalnej filozofii),

Filozofia według Kanta to analiza niezbędnych warunków naszego poznania świata, które nie są

poznawalne doświadczalnie (empirycznie), ale umożliwiają doświadczalne poznanie świata.

Transcendentalizm i pytania transcendentalne: Czy, a jeśli tak, to jak jest możliwa metafizyka

(filozofia) jako nauka? Jak jest możliwa religia, moralność? Odpowiedź brzmi: są one możliwe,

ponieważ są faktem.

Ale pojawia się pytanie: jak one są możliwe, tzn. jakie warunki muszą zaistnieć (np. warunki

naukowości filozofii), aby można było mówić, że mamy do czynienia z nauką, filozofią,

moralnością, religią itd.?

„Przewrót kopernikański” Kanta w teorii poznania. Według Kanta poznanie nie dostosowuje

się do przedmiotu, lecz przedmiot do poznania (Kant dokonuje połączenia empiryzmu z

racjonalizmem)



Poznanie zmysłowe jest bierne, receptywne a poznanie rozumowe (intelekt) jest aktywne,



Racjonalizm traktuje poznanie zmysłowe, jako niedokładne, zawodne i prawdopodobne,



Empiryzm nie docenia z kolei aktywnej i kreatywnej roli intelektu i rozumu,



Podmiot poznania nie stosuje się do przedmiotu, lecz przedmiot do podmiotu poznania

(przewrót w filozofii porównywalny do odkrycia Kopernika w astronomii).

„Żadne poznanie nie opisuje (dziś) jakiejś „przyrody samej w sobie”, lecz zawsze jedynie
konstytuuje przyrodę dla nas; przyrodę wystawioną i zdaną na stawianie jej pytań i dlatego
zależną od tych pytań. Zależnie od rodzaju pytania, które stawiamy przyrodzie, kształtuje się
odpowiedź, którą od niej otrzymujemy”. (Werner Heisenberg)

„Dopiero teoria mówi nam, co się mierzy”. (Einstein w rozmowie z Heisenbergiem)

Niezbędne, podmiotowe warunki naszego poznania świata według Kanta.

Podmiotowe konieczne warunki poznania rzeczywistości (po stronie człowieka) wg Kanta to:



czas i przestrzeń,



kategorie intelektu,



idee rozumu.

Czas - bez niego nie można wyobrazić sobie trwania,

Przestrzeń - bez niej nie można sobie wyobrazić siebie rzeczy.

Pojęcia (= kategorie) intelektu takie jak ilość, jakość, możliwość, relacja; one porządkują

doświadczenie; intelekt narzuca przyrodzie taką a nie inną sieć kategorii (porządek pojęć);

pojęcia nadają kształt (formę) danym doświadczenia.

Idee rozumu takie jak idea świata, idea duszy i idea Boga.

Wszelkie poznanie (naukowe i filozoficzne) zaczyna się od danych naocznych (zmysłowych), od

nich przechodzi do pojęć, a kończy się na ideach.

Proces poznania i przedmiot poznania.

W wyniku pracy intelektu i rozumu dochodzi do uformowania i połączenia (jedności) danych

zmysłowych.

W wyniku tego powstaje przedmiot poznania.

Doświadczany i poznawany przez nas świat nie jest światem iluzji, lecz jest światem zjawisk.

Przedmiot poznania.

Kant wyróżnia dwa światy: świat zjawisk i świat rzeczy samych w sobie.

Poznajemy tylko zjawiska (fenomeny) rzeczy.

Samych rzeczy (jakie są naprawdę) nie poznajemy - „rzecz sama w sobie” (Ding an sich).

Jako osoby należące do świata zjawisk jesteśmy zdeterminowani przez prawa przyrody,

natomiast jako osoby należące do świata rozumu jesteśmy wolni, podlegamy prawom moralnym,

które sami ustanawiamy i szanujemy.

Ćwiczenie. Zastanów się, jak można rozumieć poniższe wypowiedzi Kanta?

„Musiałem zawiesić wiedzę, aby znaleźć miejsce dla wiary”.

„Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne w mnie”.

4. METODA POZNANIA.

Uczeni pytają także:



Od czego należy zaczynać w poznaniu świata?



Która metoda poznawcza jest wartościowsza: dedukcja, indukcja czy może jeszcze jakaś

inna?



Czym jest prawda?

Spór o metodę poznania to m. in. spór między zwolennikami metody dedukcji a zwolennikami

metody indukcji.

Dedukcjoniści przyjmują, że rozum stanowi jedyne źródło wiedzy wartościowej

(niezawodnej), do wiedzy prawdziwej i pewnej, dochodzimy więc dzięki rozumowej metodzie

dedukcji. Natomiast aksjomaty matematyki i prawa logiki potrzebne w dowodzeniu i dedukcji

uzyskują swą prawdziwość dzięki intuicji intelektualnej (rozumowej), czyli dochodzeniu do

oczywistych twierdzeń, których nie dowodzimy, a które są punktem wyjścia przy dowodzeniu

innych twierdzeń.

Indukcjoniści zakładają, że to doświadczenie zmysłowe (obserwacje i eksperymenty)

stanowi jedyne źródło wiedzy wartościowej, zadaniem nauki jest uogólnianie danych

doświadczenia (dzięki metodzie indukcji, czyli wyprowadzaniu twierdzeń ogólnych o

rzeczywistości ze zdań jednostkowych).

Według empirystów do sformułowania aksjomatów w naukach matematycznych lub praw

logiki dochodzimy na drodze uogólniania twierdzeń uzyskanych na podstawie doświadczenia

zmysłowego.

Literatura:

Grobler Adam, Wstęp do filozofii teoretycznej (

www.adamgrobler.pl

)

Joachimowicz Leon, Sceptycyzm grecki, Warszawa 1972.

KunzmanN P., Burkard F.P., WiedmanN F., Atlas filozofii, Warszawa 2003.

Mikołejko Zbigniew, Elementy filozofii, op. cit.

Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, op. cit. (sceptycyzm tom 1, sceptycyzm metodyczny

Kartezjusza, racjonalizm i empiryzm nowożytny, tom. 2).