„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Marciniak-Kulka

Organizowanie produkcji rolniczej 341[01].Z1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

mgr inż. Adam Hubicki
mgr inż. Andrzej Śliwiński

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Maria Pajestka

Konsultacja:

mgr inż. Marek Rudziński

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 341[01].Z1.04,

„Organizowanie produkcji rolniczej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik agrobiznesu

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Produkcja roślinna w rolnictwie i ogrodnictwie

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

30

4.1.3. Ćwiczenia

30

4.1.4. Sprawdzian postępów

32

4.2. Produkcja zwierzęca

33

4.2.1. Materiał nauczania

33

4.2.2. Pytania sprawdzające

43

4.2.3. Ćwiczenia

43

4.2.4. Sprawdzian postępów

45

4.3. Organizowanie produkcji rolniczej metodami ekologicznymi

46

4.3.1. Materiał nauczania

46

4.3.2. Pytania sprawdzające

51

4.3.3. Ćwiczenia

52

4.3.4. Sprawdzian postępów

52

4.4. Produkcja rolnicza na cele nieżywnościowe

53

4.4.1. Materiał nauczania

53

4.4.2. Pytania sprawdzające

60

4.4.3. Ćwiczenia

61

4.4.4. Sprawdzian postępów

61

5. Sprawdzian osiągnięć

62

6. Literatura

66

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy związanej z organizowaniem

produkcji rolniczej i ogrodniczej. Poprzez studiowanie poradnika powinieneś poznać zasady
i metody produkcji roślinnej, warzywnictwa i sadownictwa, produkcji zwierzęcej i techniki
w rolnictwie. W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

−

cele kształcenia, czyli co powinieneś umieć na zakończenie procesu kształcenia w tej
jednostce,

−

materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz
inne źródła informacji,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń,

−

przykłady ćwiczeń oraz. Wszystkie ćwiczenia zawierają wykaz materiałów, narzędzi
i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,

−

wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo nie. Jeżeli będziesz miał trudności ze
zrozumieniem tematów lub ćwiczeń zgłoś się do nauczyciela o pomoc,

−

sprawdzian osiągnięć dotyczący opanowania wiadomości i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej,

−

wykaz literatury.

Jednostka modułowa Organizowanie produkcji rolniczej, jest jednostką, w której będziesz
korzystał z wcześniej zdobytej wiedzy. Powinieneś więc pamiętać o tym, że nauki rolnicze są
ś

ciśle związane z biologią, a także chemią i fizyką. Będziesz zatem wykorzystywał wiedzę

zdobytą na tych przedmiotach. Musisz wziąć pod uwagę także zasady dotyczące organizacji
i prowadzenia gospodarstwa rolnego opanowane w poprzedniej jednostce modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

341[01].Z1.05

Wykorzystanie techniki komputero-

wej w rolnictwie

341[01].Z1

Organizacja i prowadzenie dzia-

łalności rolniczej

341[01].Z1.01

Funkcjonowanie Wspólnej Polityki

Rolnej

341[01].Z1.03

Organizowanie i prowadzenie

gospodarstwa rolnego

341[01].Z1.02

Przestrzeganie przepisów bezpieczeń-

stwa i higieny pracy, ochrony przeciw-

pożarowej

oraz ochrony środowiska

341[01].Z1.04

Organizowanie produkcji rolniczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się podstawowymi programami komputerowymi i siecią Internet,

−

wykorzystywać kontekstowo wiedzę biologiczną,

−

posługiwać się podstawowymi metodami planowania i analizy,

−

zachowywać zasady bhp, ochrony przeciwpożarowej,

−

oceniać przestrzeganie zasad ochrony środowiska,

−

prezentować swoje prace i osiągnięcia,

−

oceniać skutki błędnych decyzji technologicznych,

−

podejmować decyzje,

−

wykorzystywać wiedzę i umiejętności dotyczące organizacji gospodarstwa rolniczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić źródła surowców żywnościowych,

−

uzasadnić wpływ czynników klimatycznych i glebowych na wzrost, rozwój i plonowanie
roślin,

−

zaprojektować i zorganizować zabiegi agrotechniczne w gospodarstwie rolnym,

−

opracować przykładowe zmianowania roślin,

−

opracować technologie produkcji wybranych roślin uprawnych,

−

opracować technologie produkcji pasz na użytkach zielonych,

−

wyjaśnić znaczenie warzyw i owoców w żywieniu człowieka,

−

dobrać kierunki produkcji ogrodniczej,

−

rozróżnić pasze i ułożyć dawki pokarmowe dla wybranych grup zwierząt gospodarskich,

−

scharakteryzować rasy i typy użytkowe zwierząt gospodarskich,

−

scharakteryzować podstawowe czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt
oraz sposoby i środki zapobiegania i zwalczania najgroźniejszych chorób zwierząt
gospodarskich,

−

opracować technologie produkcji wybranych gatunków zwierząt gospodarskich,

−

scharakteryzować warunki alternatywnej produkcji w rolnictwie,

−

zastosować zasady prawidłowej obsługi technicznej maszyn, urządzeń i narzędzi
rolniczych,

−

wykorzystać programy komputerowe do wspomagania produkcji rolnej i pozyskiwania
surowców żywnościowych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska i bezpieczeństwa żywności,

−

zastosować przepisy o ochronie zwierząt, zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt,
badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Produkcja roślinna w rolnictwie i ogrodnictwie

4.1.1. Materiał nauczania

Podstawowym celem prowadzenia produkcji roślinnej jest uzyskanie dobrego plonu

produktów roślinnych przy optymalnym poziomie wykorzystania czynników środowiska
naturalnego. Wysoka jakość produktów roślinnych uzyskiwanych zarówno w rolnictwie jak
i ogrodnictwie ma bardzo duże znaczenie. Dobry jakościowo produkt rolny i ogrodniczy
stanowi atrakcyjny surowiec dla przemysłu i przetwórstwa spożywczego. Można z niego
uzyskać produkty spożywcze o wysokiej wartości odżywczej. Produkty rolnicze i ogrodnicze
są dostarczycielem witamin, związków mineralnych, włókna i innych cennych składników
w żywieniu człowieka. Prace w produkcji roślinnej koncentrują się na dwóch grupach
czynności. Pierwsza z nich to przygotowanie środowiska glebowego do wysiewu lub
posadzenia odpowiednich roślin czyli uprawa roli, a kolejna, wykonywanie wszystkich
niezbędnych prac od momentu siewu do momentu zbioru, czyli uprawa roślin.
Rośliny uprawne dzieli się na określone grupy technologiczne:

−

zbożowe – żyto, pszenica, jęczmień, owies, kukurydza, proso i gryka,

−

rośliny motylkowe grubonasienne – łubin, groch, wyka, bobik, bób, fasola i soja,

−

rośliny motylkowe drobnonasienne – koniczyna, lucerna, nostrzyk, komonica, przelot,
esparceta i seradela,

−

rośliny okopowe – ziemniaki, topinambur, buraki, cykoria, marchew, brukiew i rzepa,

−

rośliny przemysłowe – len, konopie, rzepak, rzepik, gorczyca, mak, słonecznik, dynia.

W ogrodnictwie na cele żywnościowe produkuje się warzywa i owoce. Wśród warzyw
wyróżniamy warzywa: kapustne, cebulowe, liściowe, korzeniowe, psiankowate, dyniowate,
rzepowate, strączkowe, wieloletnie. Rośliny sadownicze to drzewa i krzewy owocowe. Jadalne
części drzew i krzewów to najczęściej owoce. Uprawiane są zazwyczaj w sadach, ogrodach i na
plantacjach, ale mogą być także pozyskiwane ze stanowisk naturalnych czyli z lasów.
Przykładami drzew owocowych występujących w strefie umiarkowanej są: brzoskwinia,
czereśnia, grusza, jabłoń, leszczyna, morela, nektaryna, orzech włoski, śliwa, wiśnia.
Uprawa roli – całokształt zabiegów wykonywanych narzędziami i maszynami uprawowymi
dla stworzenia uprawianym roślinom optymalnych warunków wzrostu i rozwoju oraz
podniesienia kultury roli. Podstawowym celem uprawy roli jest stworzenie optymalnych
warunków w środowisku glebowym do umieszczenia materiału siewnego, jego kiełkowania,
wzrostu i rozwoju roślin dla wytworzenia maksymalnego plonu o pożądanej jakości. Cel ten
jest osiągany na glebach charakteryzujących się dobrą strukturą (gruzełkowatą), korzystnymi
właściwościami wodnymi, powietrznymi, cieplnymi, biologicznymi, dobrą zasobnością
w składniki pokarmowe oraz właściwym odczynem. Właściwości te uzyskuje się przez
wykonywanie różnych zabiegów agrotechnicznych, których zadaniem jest: utrzymanie lub
wzrost produkcyjności gleby, utworzenie łoża siewnego, uzyskanie i utrzymanie struktury
gruzełkowatej, regulowanie stosunków wodno-powietrznych i cieplnych, zagospodarowanie
resztek pożniwnych i słomy po zbiorze, niszczenie agrofagów (chwastów, szkodników,
patogenów chorób), zapobieganie tworzeniu się i likwidowanie chorób gleby (skorupa
glebowa, podeszwa płużna, nadmierne zagęszczenie warstw podornych), uruchamianie
składników pokarmowych, przykrycie nawozów i doglebowych środków ochrony roślin,
poprawa bilansu próchnicznego gleby, walka z erozją, oraz równanie powierzchni gleby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

i usuwanie kamieni. Aby możliwa była właściwa uprawa roli i roślin konieczne jest poznanie
i rozumienie właściwości siedliska życia roślin i wymagań biologicznych samych roślin.
Siedlisko jest to zespół czynników naturalnych i sztucznych zewnętrznych, które występują
na danym obszarze i bezpośrednio lub pośrednio wpływają na życie roślin.
Czynniki naturalne można podzielić na:

−

klimatyczne: światło, ciepło, opady, wilgotność powietrza, wiatr,

−

glebowe: właściwości fizyczne i chemiczne, skład mechaniczny, struktura i tekstura,
stosunki wodne i właściwości biologiczne gleby,

−

topograficzne: związane z rzeźbą czyli ukształtowaniem terenu (wysokość nad poziom
morza, wystawa, podatność na erozję),

−

biotyczne: zwierzęta i rośliny w tym mikroflora i mikrofauna.

Czynniki sztuczne (antropogeniczne) – wynikające z działalności człowieka:

−

agrotechniczne: uprawa roli, nawożenie, zmianowanie,

−

prototechniczne: gospodarka na trwałych użytkach zielonych,

−

silvotechniczne: gospodarka na użytkach leśnych,

−

przemysł i inne: dymy, ścieki miejskie, opady radioaktywne, wyrobiska.

Czynniki siedliska są wykorzystywane i mogą być regulowane przez producenta
rolnego.Regulowanie czynne – polega na dostosowaniu danego czynnika do potrzeb rośliny,
np. spulchnianie gleby
Regulowanie bierne – to umiejętne wykorzystanie istniejących warunków siedliskowych,
poczynając od doboru gatunków i odmian roślin na dane gleby, np. regulowanie warunków
ś

wietlnych

poprzez

mniejsze

lub

większe

zagęszczenie

roślin

na

jednostce

powierzchni.Światło stanowi widzialną część energii słońca, która dociera do Ziemi.
Obejmuje zakres fal świetlnych od 750 do 390 nm., które przenoszą 48% energii cieplnej.
Znaczenie światła dla roślin jest duże i kształtuje się następująco:

−

warunkuje ono wzrost roślin autotroficznych stanowiąc źródło energii niezbędnej
dla fotosyntezy,

−

jest konieczne do biosyntezy chlorofilu,

−

zmiana oświetlenia powoduje otwieranie i zamykanie aparatów szparkowych, a więc
wymianę gazową,

−

dla wielu roślin jest bodźcem rozwoju kolejnych stadiów,

−

ma wpływ na kiełkowanie nasion roślin – bodźca świetlnego wymagają np. tytoń, sałata,
a w ciemności kiełkują np. przetacznik perski, facelia błękitna.

Możemy wyróżnić wiele różnych grup roślin jeżeli chodzi o zapotrzebowanie na światło.
1. Pod względem wymagań świetlnych dzielimy na:

−

heliofity – rośliny światłolubne o 100% zapotrzebowaniu na światło: soja,
kukurydza, burak, słonecznik,

−

rośliny obojętne – kupkówka pospolita (100–2,5%), rumianek bezpłomieniowy
(100–50%),

−

skiofity – rośliny cieniolubne – marchew, wyka kosmata, kminek, szczawik zajęczy.

2. Przystosowanie roślin do wykorzystania światła:

−

fototropizm – wyginanie się organów roślin pod wpływem kierunkowego oświetlenia
(słonecznik),

−

fotonastia – rodzaj ruchów roślin spowodowany zmianą naświetlenia; np. otwieranie
się lub zamykanie kwiatów u mniszka lekarskiego, maciejki czy kaktusów,

−

Rośliny Krótkiego Dnia (RKD) – najczęściej są one pochodzenia południowego
(dynia, soja, słonecznik, kukurydza, proso, tytoń), długość oświetlenia w ciągu dnia
powinna wynosić ok. 8–12 h aby rośliny te mogły zakwitnąć,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−

Rośliny Długiego Dnia (RDD) – rośliny pochodzące z wyższych szerokości
geograficznych (żyto, pszenica, owies, jęczmień, ziemniaki, len, gorczyca biała),
długość oświetlenia w ciągu dnia powinna wynosić powyżej 13 h aby rośliny te
mogły zakwitnąć,

−

Rośliny Obojętne (Fotoperiodycznie neutralne) – zakwitają niezależnie od długości
dnia (papryka, fasola, pomidor, ogórek).

W warunkach polowych regulowanie oświetlenia ma formę wyłącznie bierną i odbywa się
poprzez:
1. Stosowanie optymalnego zagęszczenia roślin na jednostce powierzchni (reguluje się to

przez siew i sadzenie odpowiedniej ilości materiału siewnego na jednostce powierzchni).

2. Niszczenie chwastów których obecność na polu zwiększa zagęszczenie roślin na

jednostce powierzchni.

3. Odpowiedni termin siewu, zwłaszcza dla roślin wrażliwych na indukcję fotoperiodyczną –

gorczyca biała (rośliny uprawiane na nasiona muszą być siane wiosną, a na zielonkę latem).

4. Odpowiednie zmianowanie – najpełniej wykorzystują warunki świetlne rośliny

wieloletnie i okopowe korzeniowe, natomiast nie w pełni rośliny jednoroczne zwłaszcza
ozime (kończą wegetację w pełni lata). Regulowanie czynne warunków świetlnych
możliwe jest tylko w szklarniach i inspektach przez zacienienie w celu zmniejszenia
intensywności światła lub skrócenia czasu jego działania w ciągu dnia.

Temperatura powietrza
Warunki termiczne siedliska są wypadkową położenia geograficznego, wysokości nad poziom
morza, rzeźby terenu i przebiegu pogody. Zasadniczym źródłem ciepła jest promieniowanie
słoneczne zaabsorbowane przez glebę i znajdujące się na niej ciała w wyniku czego energia
emitowana przez słońce przemienia się w cieplną. Ilość zaabsorbowanej energii zależy od
albedo, czyli procentowego udziału promieni odbitych w promieniowaniu padającym na tę
samą powierzchnię wynoszącą 80% na śniegu, 30% na suchym piasku, 18–20% na polach
uprawnych. Temperatura powietrza zmienia się w cyklu dobowym i rocznym. Zależy od
promieniowania słonecznego, a także od wysokości nad poziom morza, malejąc o 0,56

o

C na

każde 100 m wzniesienia. W odniesieniu do temperatury ustala się niektóre wskaźniki
technologiczne.
Okres wegetacyjny – jest to liczba dni ze średnią dobową temperaturą powyżej 5°C.
Okres aktywnych temperatur – gdy średnia dobowa temperatura wynosi powyżej 10°C.
Okres gospodarczy – gdy średnia dobowa temperatura gleby na głębokości 10 cm wynosi
2,5°C (ruszanie ozimin, początek prac polowych).
Mrozoodporność, to zdolność roślin do znoszenia bez szkody temp. poniżej 0°C.
Mrozoodporność uzależniona jest od przejścia okresu tzw. hartowania, który polega na
spowodowaniu, aby rośliny gromadziły różne związki (cukry, sole mineralne), a traciły wodę.
Odbywa się to dzięki powolnym spadkom temperatury. Ze zbóż ozimych najbardziej
mrozoodporne jest żyto, które bez okrywy śnieżnej znosi temperaturę do -25°C. jęczmień
ozimy i pszenżyto ozime uszkadzane są przy obniżeniu się temperatury. do -13°C.
Zimotrwałość – czyli zdolność roślin do przezimowania w dobrym stanie. Na stopień
przezimowania roślin, oprócz temperatury wymarzania wpływa również układ innych czynników
takich jak: odwilż, występowanie i grubość okrywy śnieżnej, wiatry, wiosenne przymrozki.
O zimotrwałości oprócz wymarzania decyduje odporność roślin na takie zjawiska jak:

−

wyprzenie,

−

uszkodzenie przez skorupę lodową,

−

wysadzanie roślin i rozrywanie korzeni,

−

wysmalanie roślin.

Stopień przezimowania ocenia się z wykorzystaniem skali zamieszczonej w tabeli 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Tabela 1. Skala oceny przezimowania roślin uprawnych [opracowanie własne]

Stopień skali

Procent roślin zdrowych

Przezimowanie

9

100–95

bardzo dobre

8

95–85

bardzo dobre – dobre

7

85–75

dobre

6

75–60

dobre – średnie

5

60–40

ś

rednie

4

40–25

ś

rednie – złe

3

25–15

złe

2

15–5

złe – bardzo złe

1

5–0

bardzo złe

Regulowanie warunków termicznych
Aktywne – czynne; ma miejsce w szklarniach, inspektach, tunelach. W polu można tylko
w pewnym stopniu przyśpieszać ogrzewanie gleby, głównie wiosną poprzez ograniczenie strat
ciepła związanych z parowaniem wody oraz przez obniżenie temperatury wierzchnich warstw
nie dopuszczając do zaskorupienia
Regulowanie bierne – dobór gatunków i odmian jak najlepiej dostosowanych w danym
siedlisku do warunków termicznych. Ponadto ważne jest:

−

wykonanie siewu we właściwym terminie,

−

oddziaływanie na warunki zimowania roślin – zabezpieczenie pól przed wywiewaniem
ś

niegu zadrzewienia śródpolne,

−

sposób przedsiewnego doprawienia roli – pozostawienie np. niewielkich bryłek gleby po
siewie ozimin chroni w pewnym stopniu rośliny przed wiatrem i ogranicza naturalne
wywiewanie śniegu.

Znaczenie wody w produkcji roślinnej

Woda ma bardzo duże znaczenie w produkcji roślinnej. Od jej dostępności zależy

wielkość plonu i jego jakość. Uzasadnieniem tego znaczenia jest fakt, że woda:

−

jest środowiskiem procesów życiowych, a także istotnym składnikiem każdej żywej
komórki,

−

jest niezbędnym czynnikiem w procesie kiełkowania nasion i warunkuje przejście
związków mineralnych w roztwory ponieważ jest ich najlepszym rozpuszczalnikiem,

−

transportuje sole mineralne i związki organiczne do różnych organów,

−

reguluje temperaturę roślin,

−

stanowi czynnik nadający roślinom ich kształt i jędrność (turgor),

−

jest niezbędnym czynnikiem w procesie fotosyntezy i transpiracji.

Poziom transpiracji określa się z wykorzystaniem współczynnika transpiracji.

Współczynnik transpiracji roślin – ilość H

2

O zużytej na wyprodukowanie 1kg suchej masy

w l/kg. Określa on zapotrzebowanie na wodę.

Tabela 2. Współczynniki transpiracji niektórych roślin [opracowanie własne]

Nazwa rośliny

Współczynnik transpiracji l H

2

O/1 kg s.m.

proso

200–300

kukurydza, buraki

300–400

jęczmień, żyto

400–500

pszenica, gryka, rzepak

500–600

lucerna, soja, len

700–800

Największe zapotrzebowanie na wodę mają rośliny motylkowe i niektóre pastewne
np. kapusta pastewna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Stosunki wodne w glebie mogą być regulowane. Regulowanie stosunków wodnych można
podzielić na czynne i bierne.
Regulowanie czynne – polega na nawadnianiu i odwadnianiu gleby przy czym odwadnianie
możliwe jest prawie wszędzie, natomiast nawadnianie uwarunkowane jest wysokością
zasobów wody przeznaczonej dla celów rolniczych. Systemy nawadniania:

−

grawitacyjne – podsiąkowe

−

deszczowanie – sposób nowoczesny ale wymagający dodatkowych inwestycji i drogi
Do czynnego regulowania wilgotności gleby przyczyniają się również zabiegi uprawowe

zmieniające stopień spulchnienia roli i wyrównanie jej powierzchni. Poziom wody w glebie
może być również regulowany poprzez zabiegi melioracyjne.
Melioracje to zabiegi mające na celu trwałe polepszenie rolniczych zdolności produkcyjnych
gleb, wykonywane za pomocą zabiegów melioracyjnych. Do zabiegów tych zaliczamy:
drenowanie ceramiczne i PCV, wykonywanie rowów nawadniająco-odwadniających, budowę
zbiorników retencyjnych, regulację rzek, ochronę przeciwpowodziową, nasadzenia
roślinnością terenów zalewowych i nieużytków rolnych (fitomelioracje).
Regulowanie bierne – polega na:

−

dostosowaniu lokalizacji na terenie roślinnych użytków rolnych do poziomu wody
gruntowej

−

odpowiednim wyborze terminu i głębokości siewu

−

doborze kolejnych upraw roślin w płodozmianie

−

hodowli odmian o niższym współczynniku transpiracji.

Znaczenie gleby jako czynnika siedliska
Gleba jest to – zewnętrzna, ożywiona warstwa litosfery, która stanowi podłoże dla roślin
lądowych. Z rolniczego punktu widzenia szczególne znaczenie ma wierzchnia warstwa gleby,
która podlega bezpośredniemu działaniu narzędzi rolniczych. Glebę użytkowaną rolniczo
nazywa się rolą. Warstwa uprawowa określana jest często mianem warstwy ornej lub
próchnicznej. To jakość warstwy próchnicznej decyduje o zdolności produkcyjnej gleby
czyli jej żyzności.
śyzność jest naturalną zdolnością gleby do zaspokajania potrzeb rośliny, przez co należy
rozumieć zespół fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości gleby zapewniających
roślinie korzystne warunki rozwoju. Z żyznością związana jest bezpośrednio urodzajność gleby.
Urodzajność jest modyfikowana przez świadome oddziaływanie rolnika na glebę, jest ona
wypadkową naturalnej żyzności gleby i całokształtu stosowanej agrotechniki. śyzność
i urodzajność decydują o produktywności gleby.
Produktywność to zdolność gleby do wydawania plonów roślin z uwzględnieniem zarówno
jakości i składu gleby, jak i jej położenia geograficznego, a także warunków klimatycznych,
agrotechnicznych i melioracyjnych.
Uprawa roli
Rola (warstwa uprawna) to powierzchniowa warstwa gleby, na którą bezpośrednio działają
narzędzia i maszyny uprawowe.
Uprawa roli to wszystkie czynności wykonane narzędziami i maszynami uprawowymi.
Narzędzie uprawowe to urządzenie, którego elementy robocze działające na glebę w wyniku
ruchu postępowego zgodnego pod względem kierunku i prędkości z ruchem siły pociągowej,
ż

ywej lub mechanicznej. Maszyna uprawowa zwana aktywną różni się od narzędzia biernego

tym, że jej elementy robocze, oprócz ruchu postępowego, mogą wykonywać ruchy obrotowe,
wahadłowe, wibracyjne niezgodne z kierunkiem i prędkością całej maszyny. Głównym celem
uprawy roli jest nadanie najkorzystniejszego stanu fizycznego zapewniającego dobre stosunki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

wodne i powietrzne oraz dostatek składników pokarmowych dla roślin. Osiąga się to przez
następujące działania:

−

nadanie i utrzymanie w glebie struktury gruzełkowatej,

−

poprawienie właściwości wodnych, powietrznych i cieplnych,

−

uaktywnienie procesów biologicznych,

−

zwalczanie chwastów i szkodników,

−

przykrycie i wymieszanie nawozów mineralnych i organicznych z glebą,

−

przykrycie herbicydów,

−

nadanie roli cech sprawności i kultury.

Uprawa (zabieg uprawowy) to każda czynność wykonana jakimkolwiek narzędziem lub
maszyną uprawową. Przykładami zabiegów uprawowych mogą być orka lub bronowanie.
Zespół uprawek – to szereg następujących po sobie uprawek wykonywanych o określonej porze
roku, dla uzyskania określonych, zamierzonych celów agrotechnicznych. Całokształt uprawy roli
pod daną roślinę – to wszystkie zespoły uprawek przewidziane pod dany rodzaj rośliny.
Rodzaje uprawek:

−

odwracające wykonywane pługami lub urządzeniami o podobnym działaniu,

−

spulchniające i wyrównujące glebę wykonywane po orce bronami lub kultywatorami,

−

krusząco-ugniatające – wałami gładkimi lub kruszącymi albo też działającymi wgłębnie,

−

specjalne – wykonywane sporadycznie tylko w pewnych określonych warunkach
i z ograniczoną częstotliwością np. orka melioracyjna,

−

uprawki międzyrzędowe wykonywane zazwyczaj z użyciem maszyn pielęgnacyjnych.
Poszczególne uprawki zazwyczaj mają w stosunku do siebie działanie uzupełniające.

Wykonywane są w odpowiedniej kolejności, zależnie od przeznaczenia stanowiska, na którym
wykonuje się je. Tworzą wtedy zespoły uprawek. Wśród nich możemy wymienić: zespół
uprawek pożniwnych, zespół uprawek wiosennych, zespół uprawek przedsiewnych itp. Jedną
z najistotniejszych uprawek jest orka. Jej zadaniem jest:

−

uniemożliwienie rozwoju darni, niszczenie i przykrycie resztek pożniwnych,

−

wydobycie koloidów glebowych z głębszych warstw gleby i wymieszanie
z powierzchniowymi warstwami,

−

przewietrzenie roli,

−

poddanie roli strukturotwórczemu działaniu mrozu,

−

zniszczenie chwastów, przetrwalników i chorób oraz nor gryzoni.
Aby można było dokonać podziału orek i określić ich cechy charakterystyczne należy

przeanalizować takie jej cechy jak: głębokość, szerokość skiby, zadania i funkcje.
1. Głębokość orki:

−

płytkie 8–15 cm,

−

ś

rednie 15–25 cm (18–22 cm),

−

głębokie 25–35 cm,

−

bardzo głębokie – powyżej 35 cm.

W praktyce nie zawsze przestrzega się podanych głębokości orki. Są one orientacyjne

i zmieniają się w zależności od rodzaju gleby, miąższości warstwy próchnicznej.

2. Szerokość skiby

Szerokość skiby, a właściwie stosunek jej szerokości do głębokości orki, wpływa

w decydujący sposób na odwrócenie skiby. Im jest on większy tym bardziej skiba jest
odwracana, im mniejszy tym bardziej rola jest wyskibiona (wysztorcowana).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Tabela 3. Podział orek w zależności od zadań i funkcji [opracowanie własne]

Orki zasadnicze

Orki uzupełniające

Orki specjalne

−

podorywka

−

orka siewna

−

orka przedzimowa (ziębla)

−

orka razówka

−

wiosenna

−

odwrotka

−

terenów zadawnionych

−

agromelioracyjne

−

pomelioracyjne

Podorywka – orka płytka, do głębokości 8–15 cm. Może być wykonywana głębiej
(15–18 cm) jeżeli wyorywane są rozłogi perzu. Wykonuje się ją pługiem podorywkowym
wyposażonym w kilka korpusów płużnych. Stosunek głębokości do szerokości wynosi 1:2,
Charakteryzuje ją szeroka skiba. Skiby powinny być dobrze odrzucone by przykryły chwasty.
Stosuje się ją jako pierwszą orkę po zbiorze roślin zbożowych i innych, które wcześniej schodzą
z pola – zabiegiem tym rozpoczyna się uprawę roli pod rośliny ozime i jare. Głębsza podorywka
pozwala przygotować pole pod uprawę poplonów podorywkowych. Wyjątkową podorywkę
wykonuje się na wiosnę na glebach ciężkich lub silnie zachwaszczonych, które trudno uprawiać.
Orka siewna – rozpoczyna zespół uprawek przedsiewnych. Orka średnia 8–22 cm, wykonuje
się ją na 3–4 tygodnie przed siewem ozimin na glebach zwięzłych, zachwaszczonych lub
zadawnionych. Orkę te można wykonywać z przedpłużkiem w celu przykrycia resztek
organicznych. Jeżeli czas pomiędzy wykonaniem orki siewnej, a siewem nasion roślin
ozimych jest krótszy niż 3–4 tygodnie osiadanie gleby można przyśpieszyć stosując wał
Campbella. Orka siewna powinna dobrze odkładać skiby, aby powierzchnia roli była równa.
Dlatego stosunek głębokości do szerokości powinien wynosić 1:1,5.
Orka przedzimowa (ziębla) – rozpoczyna zespół uprawek przedzimowych. Czasami jest to
jedyny zespół w uprawkach przedzimowych. Jest to orka głęboka zapewniająca dobre
przewietrzenie gleby, zwiększenie pojemności wodnej gleby. Wykonuje się ją na głębokości
25–30 cm. Skiby powinny być wysztorcowane. Należy ja wykonywać głęboko gdy pod rośliny,
które głęboko się korzenią np. buraki cukrowe, pastewne, rośliny motylkowe wieloletnie.
Orka razówka – zastępuje podorywkę i orkę siewną. Jeżeli pole nie jest zachwaszczone, to
co pewien czas można pominąć podorywkę i wykonać razówkę. Jest ona orką średnią.
Stosuje się ją pod rośliny ozime gdy okres od zbioru przedplonu, do siewu rośliny następczej
jest krótki. Zalecane się wykonywanie jej z przedpłużkiem jako orkę średnią.
Orki uzupełniające. Stosowane w celu przykrycia obornika.
Orka odwrotka (zespół uprawek przedzimowych) wykonywana jest wczesną jesienią
po podorywce jako orka płytka lub średnia. Po niej (co najmniej 3–4 tygodnie)
w odpowiednim terminie wykonywana jest orka przedzimowa. Jest to dodatkowa orka
stosowana pod rośliny najbardziej wymagające np. buraki cukrowe, które wyższym plonem
odpłacają za koszty poniesione na orkę.
Orka wiosenna (zespół uprawek wiosennych) jest wykonywana wiosną, wtedy kiedy
zachodzi potrzeba przykrycia obornika np. pod ziemniaki lub kukurydzę na kiszonkę. Jest
orką średnią z zastosowaniem przedpłużka. Na glebach zlewnych i nadmiernie
zawilgoconych, a także po przypadłych oziminach wykonuje się ją jako orkę płytką. Zwykle
stosuje się ją przy uprawie roślin późnego siewu lub plonów wtórnych. Orka wiosenna jest
zabiegiem, który może powodować nadmierne przesuszenie gleby, a jednocześnie wydobycie
nasion chwastów na powierzchnię, co jest zawsze przyczyną wzrostu zachwaszczania
uprawianych roślin jarych.

Do orek specjalnych zaliczana jest orka terenów zadarnionych. Jest to orka średnia lub

głęboka, na gruntach rolnych wykonywana pługiem z przedpłużkiem. Na użytkach zielonych
stosuje się pług łąkowy, na użytkach leśnych pług leśny. Można ją wykonywać w różnych
porach, ale najczęściej stosowana jest jesienią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Zabiegi doprawiające glebę.
Włókowanie jest najpłycej działającą uprawką, spulchnia ona wierzchnią warstwę gleby,
wyrównuje jej powierzchnię, kruszy wytworzoną skorupę, a zarazem wyciąga lub zasypuje
ś

wieżo skiełkowane chwasty. Wykonuje się wiosną na glebach średnio zwięzłych i ciężkich

(nie dotyczy gleb lekkich), gdzie ze względu na dużą wilgotność zabieg bronowania jest
niemożliwy do wykonania.
Bronowanie jest to płytkie spulchnienie roli. Zadaniem bronowania jest:

−

wyrównanie powierzchni gleby świeżo zaoranej,

−

rozbicie i pokruszenie brył oraz utworzenie na powierzchni gleby cienkiej warstwy,
drobnogruzełkowatej, która wysychając izoluje głębsze warstwy przed nadmierną utratą
wody,

−

przykrycie nawozów mineralnych, pestycydów doglebowych i nasion, a także
wyrównanie śladów po redlicach siewnika,

−

niszczenie skorupy glebowej po deszczach bądź obfitych rosach rannych,

−

niszczenie chwastów w czasie uprawy roli jak i po wzejściu roślin uprawianych.

Rodzaje bronowania:

−

bronowanie nieobsianych pól,

−

bronowanie posiewne,

−

bronowanie pielęgnacyjne.

Sposoby wykonania bronowania:

−

bronowanie w jeden ślad,

−

bronowanie na krzyż.

Tabela 4. Rodzaje i typy bron [opracowanie własne]

brony bierne (najczęściej stosowane)

brony aktywne (bardzo rzadko stosowane)

−

lekkie 2–5 cm

−

ś

rednie 4–6 cm

−

ciężkie 10 cm

−

brony specjalne:

o

chwastownik (zgrzebło)

o

Weedera

−

wahadłowa

−

karuzelowa (wirnikowa)

−

rotacyjna (obrotowa)

Na polach nieobsianych bronowanie stosuje się:

−

bezpośrednio po uprawkach odwracających lub po kultywatorowaniu w celu wyrównania
powierzchni roli, zmniejszenia parowania, podsiąkania wody oraz rozkruszania brył po
siewie nawozów mineralnych i stosowaniu herbicydów doglebowych w celu wymieszania
ich z glebą,

−

po pojawieniu się siewek chwastów na polu w celu ich zniszczenia,

−

po zastosowaniu kultywatorów do wyciągania rozłogów perzu w celu oczyszczenia ziemi
i usunięcia ich z pola,

−

bezpośrednio przed siewem roślin, jeśli wykonane uprawki nie zapewniły dostatecznego
spulchnienia gleby.

−

Na polach obsianych wykorzystuje się bronowanie:

−

bezpośrednio po siewie roślin w celu wyrównania powierzchni i równomiernego
przykrycia nasion, zatarcia śladów po redliczkach i kołach,

−

w kilka dni po siewie jeżeli rola się zaskorupi w celu ułatwienia wschodów,

−

w fazie wschodów lub wkrótce po wschodach w celu podtrzymania sprawności roli,

−

po zakończeniu wschodów w celu przerzedzenia niektórych roślin,

−

po dobrym ukorzenieniu się roślin w celu niszczenia wschodzących chwastów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

−

po nawożeniu pogłównym niektórych roślin w celu wymieszania nawozów,

−

na polach ozimin po przezimowaniu w celu usunięcia obumarłych części roślin oraz
w celu zniszczenia chwastów,

−

w celu pobudzenia roślin do krzewienia np. pszenicy ozimej i regeneracji (np.
pastewnych wieloletnich po zbiorze pokosów).

Kultywatorowanie – polega na spulchnianiu, kruszeniu i mieszaniu roli bez jej odwracania.
Podstawowe zadania kultywatorowania to:

−

przyśpieszenie osiadania roli po orce na glebach niekulturalnych ciężkich,

−

spulchnianie roli zbyt zagęszczonej po orce przedzimowej lub siewnej za wcześnie
wykonanej,

−

zastąpienie orki siewnej np. pod rośliny ozime uprawiane po okopowych,

−

wyciąganie rozłogów perzu z roli po wykonanej podorywce oraz zniszczeniu chwastów,

−

wymieszanie z glebą nawozów mineralnych oraz pestycydów doglebowych,

−

niszczenie ściernisk na glebach lżejszych (zamiast podorywki).

−

Ze względu na budowę wyróżniamy kultywatory o zębach:

−

sztywnych i półsztywnych,

−

sprężystych.
Kierunek kultywatorowania nie ma większego znaczenia, tylko w przypadku gdy gleba

była silnie zadarniona lub zbita, kultywatorowanie w poprzek orki może odwracać skiby.
Należy więc kultywatorować wtedy wzdłuż skib lub lekko ukośnie.
Gryzowanie – zabieg odwracająco – spulchniający wykonywany glebogryzarką. Stosuje się
do gryzowania: ściernisk, nawozów zielonych, międzyplonów, liści buraczanych, użytków
zielonych, słomy z kukurydzy z równoczesnym siewem pszenicy ozimej. Ponadto gryzowanie
można stosować do uprawy roli pod międzyplony ścierniskowe, mieszanie słomy lub
obornika z rolą oraz do uprawy roli pod rośliny jare.
Zabiegi ugniatające i kruszące

Są przeciwstawieniem uprawek spulchniających, powodują zagęszczenie nieruchomej

warstwy roli. Wykonuje się je przy pomocy wałów. Wśród wałów wyróżnimy: wały kruszące,
wały ugniatające powierzchniowo lub wgłębnie. Wałowanie zwykle towarzyszy uprawkom
przedsiewnym. Czynnością technologiczna ważną w uprawie roślin jest ich nawożenie czyli
dostarczanie składników odżywczych w celu intensyfikacji wzrostu.
Nawożenie upraw

Nawożenie to stosowanie nawozów w celu utrzymania lub zwiększenia zawartości

w glebie składników pokarmowych potrzebnych roślinom do prawidłowego wzrostu
i rozwoju. Nawożenie zapobiega obniżaniu się żyzności gleby, która jest skutkiem wywożenia
plonów poza gospodarstwo rolne, a więc i składników mineralnych, z których się te plony
składają, procesów erozyjnych, czy wypłukiwania składników w głąb gleby, np. w czasie
obfitych opadów.

Wybierając sposób nawożenia rośliny uwzględnić należy jej wymagania pokarmowe,

czyli najmniejszą ilość składników pokarmowych potrzebną do uzyskania plonu
w odpowiedniej wysokości oraz potrzeby nawozowe, które określają rodzaj i ilość nawozu
potrzebną w celu uzyskania dobrej jakości plonu w odpowiednich warunkach glebowych
(rodzaj gleby, dotychczasowa zawartość składników w glebie) i klimatycznych w konkretnym
płodozmianie. Nawożąc należy też starać się zachować równowagę poszczególnych
składników w glebie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Rodzaje nawożenia:

1. Nawożenie przedsiewne, gdy nawozy wprowadza się do gleby przed siewem roślin,

stosując np. orkę lub bronowanie, dzięki czemu są one dokładnie z glebą zmieszane.
Większość nawozów używa się właśnie w ten sposób, np. obornik i kompost.

2. Nawożenie siewne stosuje się jednocześnie z siewem nasion.
3. Nawożenie pogłówne gdzie nawozy są dostarczane do gleby w trakcie wegetacji roślin,

często w postaci płynnej (gnojowica, gnojówka itp.). Można tu wyróżnić nawożenie
dolistne, gdzie słabo stężony nawóz dostarczany jest bezpośrednio na liście rośliny.

4. Nawożenie donasienne, moczenie nasion w roztworach mikronawozów, zapewnia

roślinie dobry start.
W zależności od rodzaju nawożenia stosuje się odpowiednie maszyny i urządzenia. Do

rozsiewania nawozów – rozsiewacze, do nawożenia dolistnego opryskiwacze, a do nawożenia
donasiennego urządzenia do otoczkowania nasion.
Nawozy mineralne, potocznie zwane nawozami sztucznymi, substancje wydobywane z ziemi
i przetworzone lub produkowane chemicznie, wzbogacające glebę w składniki mineralne
niezbędne dla rozwoju roślin, poprawiające strukturę gleby lub zmieniające jej kwasowość.
Do najważniejszych składników nawozów należą: azot (N), fosfor (P), potas (K).
Nawozy azotowe – to nawozy zawierające azot, (niezbędny do syntezy białek), w formie
bezpośrednio przyswajalnej przez rośliny, lub po przemianach zachodzących w glebie.
Spośród wszelkich nawozów mineralnych nawozy azotowe mają największe znaczenie
gospodarcze, wpływając w największym stopniu na plonowanie większości roślin. Nawozy te
dzieli się na:

−

amonowe: siarczan amonowy (20% N, 24% S), woda amoniakalna (20,5%),

−

saletrzane (azotanowe(V)): saletra wapniowa (14% N), saletra sodowa (15% N), saletra
potasowa (14% N),

−

saletrzano-amonowe: saletra amonowa (34% N), saletrzak (25% lub 30% N),

−

amidowe np. cyjanamid wapnia, mocznik (46% N),

−

do nawozów azotowych zaliczyć można także mączki nawozowe, takie jak mączka rybna
(mączka mięsna) 9–10% N, mączka rogowa, z kopyt, racic 12–14% N, mączka z suszonej
krwi 12–15% N.

Na glebach o odczynie zasadowym i obojętnym na ogół mogą być stosowane wszystkie
nawozy azotowe, na glebach silnie kwaśnych należy stosować fizjologicznie zasadową saletrę
wapniową, a unikać siarczanu amonu, który zakwasza glebę jeszcze bardziej. Na gleby lekko
kwaśne odpowiednia jest saletra i saletrzak. Pod rośliny, które dobrze znoszą kwaśny odczyn
gleby, możemy stosować siarczan amonu, natomiast pod rośliny wrażliwe na kwaśny odczyn
odpowiednimi nawozami będą saletra i saletrzak. Nawozy azotowe stosuje się przed siewem
roślin oraz pogłównie. Ze wszystkich nawozów azotowych rośliny wykorzystują 60–70%
azotu, natomiast z saletry 90%.
Nawozy fosforowe to nawozy mineralne, których głównym składnikiem jest fosfor,
makroelement istotny w odżywianiu roślin, składnik białek, i kwasów nukleinowych. Do
najważniejszych nawozów fosforowych należą:

−

superfosfaty, (18–46% P

2

O

5

) szybko działające, rozpuszczalne w wodzie,

−

mączki fosforytowe (29% P

2

O

5

) i mączki kostne (10–30% P

2

O

5

) bardzo wolno

działające, rozpuszczalne w mocnych kwasach,

−

supertomasyna, wolno działająca, rozpuszczalna w słabych kwasach, obecnie nie
stosowana.
Wybór nawozu fosforowego. Wykorzystanie fosforu zależy od wilgotności i właściwości

gleby oraz gatunku uprawianej rośliny. Na glebach kwaśnych mogą być stosowane wszystkie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

nawozy fosforowe z wyjątkiem pylistego superfosfatu, który w tych warunkach łatwo ulega
uwstecznieniu. Na glebach lekkich superfosfat może zostać wypłukany. Mączki fosforytowe
nie nadają się na gleby o odczynie zasadowym lub obojętnym. Pod rośliny o krótszym okresie
rozwoju i o słabszych zdolnościach pobierania pokarmów należy stosować nawozy łatwiej
przyswajalne. Nawozy fosforowe najczęściej stosuje się przed siewem, jedynie na użytki
zielone stosowane bywają pogłównie, a w przypadku superfosfatu granulowanego możemy go
wysiewać razem z nasionami. Wykorzystanie fosforu przez rośliny w pierwszym roku po
zastosowaniu wynosi od 15 do 30%, pozostałe ilości są zatrzymywane przez glebę i mogą być
wykorzystane w kolejnych 2–3 latach, bo nie ulegają wypłukaniu.
Nawozy potasowe to nawozy mineralne, których głównym składnikiem jest potas, będący
makroskładnikiem pokarmowym dla roślin, niezbędnym przy asymilacji dwutlenku węgla
oraz do syntezy związków organicznych – niedobór powoduje mniejsze wytwarzanie cukrów
(np. skrobi). Potas stosowany w nawozach jest wykorzystywany przez rośliny w 60%,
pozostała ilość jest zatrzymywana w wierzchniej warstwie gleby, skąd zwłaszcza na glebach
lekkich jest wymywana. Wśród nawozów potasowych możemy wydzielić:

−

chlorkowe, stosowane dla roślin niewrażliwych na nadmiar chloru, gdzie potas występuje w
postaci chlorku potasu, np. kainit (8–10% K

2

O), sole potasowe; (40, 50, 57 i 60% K

2

O),

−

siarczanowe, tu potas występuje w postaci siarczanów, np. siarczanu potasu (50% K

2

O),

kainit (14% K

2

O nawóz potasowo-magnezowy).

Wybór nawozu potasowego. Niskoprocentowe nawozy potasowe stosowane w dużej

ilości mogą zwiększyć stężenie soli w glebie, co powiększa ujemne następstwa suszy, dlatego
te nawozy należy stosować na glebach bardziej wilgotnych i zwięzłych. Nasze gleby
zazwyczaj są ubogie w potas, i wprowadza się go zwykle w postaci nawozów
wieloskładnikowych (nawozy potasowo-magnezowe można zaliczyć do nawozów
potasowych). Nawozy potasowe z zasady używane są przedsiewnie i należy wprowadzać je do
gleby na dłuższy okres przed siewem.
Nawozy wapniowe to nawozy zawierające wapń najczęściej w postaci tlenku wapnia lub
węglanu wapnia. Wapń jest potrzebny roślinom jako składnik pokarmowy i jako składnik
działający szczególnie korzystnie na właściwości gleby.

Wapń zapobiega zakwaszaniu się gleby i wypłukiwaniu z niej związków potasu i magnezu

oraz innych składników. Przyczynia się także do szybszego rozkładu znajdujących się w glebie
resztek roślinnych i zwierzęcych oraz uruchamia trudno dostępne dla roślin składniki
pokarmowe zawarte w związkach mineralnych. Wapno stosuje się co 3 lub 4 lata, działa ono
najsilniej w drugim roku po wysiewie. Przy wapnowaniu należy stosować jednocześnie nawozy
potasowe, ponieważ wapno zubaża glebę w ten składnik. Suchą glebę wapnujemy najlepiej
latem lub jesienią i mieszamy z suchą ziemią poprzez bronowanie lub kultywatorowanie.

Dawkowanie zależy od gatunków uprawianych roślin oraz odczynu gleby, który jest

oznaczany laboratoryjnie w okręgowej stacji chemiczno-rolniczej. Stacja podaje też wielkość
dawki nawozu wapniowego i jego formę.
Mikronawozy są to nawozy zawierające jeden lub kilka potrzebnych roślinom
mikroelementów. Potrzebę nawożenia można określić na podstawie analizy gleby, a także
charakterystycznych objawów niedoboru poszczególnych mikroskładników u roślin. zależnie
od zapotrzebowania na mikroskładniki istnieje kilka sposobów zaopatrzenia w nie rośliny:

−

zaprawianie nasion zaprawami zawierającymi mikroskładniki,

−

opryskiwanie roślin solami zawierającymi mikroelementy (pogłównie),

−

doglebowe stosowanie mikronawozów,

−

wzbogacanie nawozów mineralnych w mikroskładniki.
Nawozy wieloskładnikowe zawierają dwa lub więcej składników pokarmowych,

ze względu na technikę produkcji dzieli się je na:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

−

Nawozy mieszane, otrzymuje się je w wyniku dokładnego wymieszania dwu lub
nawozów jednoskładnikowych np. Azofoska, Flora, Fruktus-2, Mis-3, Mis-4. Jednak nie
zwiększa się sumarycznej zawartości składników pokarmowych i nie eliminuje zbędnych
składników ubocznych.

−

Nawozy złożone mają charakter pojedynczych soli zawierających w swojej cząsteczce
dwa lub trzy składniki pokarmowe np. fosforan amonu (46% P

2

O

5

, 18% N).

−

Nawozy kompleksowe składające się z kilku soli powstających i wiązanych w jednym
procesie technologicznym, należą do nich : powszechnie stosowana polifoska (8% N,
24% K

2

O, 24% P

2

O).

Nawozy wieloskładnikowe mają wiele zalet:

−

zmniejszają konsekwencje jednostronnego nawożenia roślin,

−

wysoka procentowa zawartość składników pokarmowych zwiększa ekonomikę
transportu, magazynowania i stosowania,

−

dają możliwość równomiernego wysiewu mikroelementów.
Należy pamiętać, iż zastosowanie nawozów mineralnych w rolnictwie rośnie. Ich nadmiar

działa szkodliwie na glebę jak i organizmy w niej żyjące. Właśnie spływy z przenawożonych
pól zawierające duże ilości związków mineralnych, głównie azotu i fosforu, wzbogacają wody
w substancje pokarmowe, tym samym powodując użyźnianie zbiorników wodnych,
co prowadzi do silnego rozwoju roślin wodnych, przede wszystkim glonów, a to wywołuje
zjawisko nazywane zakwitem. Masowo występujące glony ulegają rozkładowi zużywając tlen
zawarty w wodzie. W konsekwencji tego zjawiska następuje wymieranie organizmów. Poza
tym woda nie nadaje się do celów użytkowych.
Warunki skutecznego stosowania nawozów mineralnych. W Polsce stacje chemiczno-
rolnicze określają potrzeby nawozowe roślin oraz zasobność gleb w przyswajalne dla roślin
składniki w poszczególnych gospodarstwach, tworząc mapy zasobności gleb. Wielkość dawek
na 1 ha powierzchni określić można doświadczalnie lub za pomocą metod chemicznych,
fizykochemicznych czy mikrobiologicznych. Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa
w Puławach podzielił gleby na kompleksy przydatności rolniczej, opracowując rozkład
przestrzenny warunków glebowych w określonych warunkach klimatycznych. Aby
sklasyfikować glebę do określonego kompleksu, należy wziąć pod uwagę takie czynniki, jak:

−

charakter, właściwości gleby: typ, rodzaj, gatunek; właściwości fizyczne, chemiczne,
fizykochemiczne,

−

stopień kultury roli,

−

warunki klimatyczne,

−

stosunki wodno-powietrzne w glebie, rzeźba terenu.
Planując wielkość plonu oraz dawkę nawozu należy uwzględnić każdy z wymienionych

czynników, ponadto inne, dotyczące gatunku i odmiany uprawianej rośliny, odczynu gleby,
czasu siewu, sadzenia oraz stosowanego płodozmianu, właściwości nawozu, a także
opłacalności nawożenia. Jeżeli chodzi o właściwości nawozów, to wiążą się z tym liczne
problemy, jako że stosowanie ich może powodować zmianę odczynu gleby, zasolenie, nawozy
mogą być łatwo lub trudno wymywane i przemieszczane.

Nawozy należy stosować tylko w takich ilościach, które poszczególna roślina może

wykorzystać, lub które dana gleba może zatrzymać. Zbyt duże dawki, nieodpowiednie
proporcje składników pokarmowych lub brak możliwości wykorzystania nawozu w danych
warunkach glebowych, przy niedostatku lub nadmiarze wody, niektórych pierwiastków,
nieodpowiednim odczynie gleby lub nadmiernym zachwaszczeniu, są przyczyną degradacji
siedliska rolniczego oraz zanieczyszczenia środowiska, np. eutrofizacji zbiorników wodnych.
Dotyczy to zwłaszcza stosowania nawozów mineralnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Przechowywanie nawozów mineralnych

Bardzo istotnym elementem ochrony środowiska jest odpowiednie przechowywanie

nawozów mineralnych, gdyż nieumiejętne przechowywanie może spowodować przedostanie się
do gleby oraz wód gruntowych znacznych ilości składników mineralnych. Worki z nawozami,
z wyjątkiem saletry amonowej, należy układać w stosy na drewnianych podkładkach. Stos
układany ręcznie nie może być wyższy niż 1,6 m. Pomiędzy stosami należy pozostawić wolne
przestrzenie umożliwiające dojazd. Worki uszkodzone należy składować osobno. Worki
z saletrą amonową i saletrzakiem należy układać w stosy na podkładach z papy lub na kilku
warstwach folii polietylenowej (np. z worków). Odległość stosu od ściany magazynu powinna
wynosić co najmniej 20 cm, a od urządzeń grzewczych co najmniej 1,5 m. Worki z saletrą
amonową należy układać w stosy nie większe jak 30 t. Odległość pomiędzy poszczególnymi
stosami nie powinna być mniejsza niż 1 m. Nawozy luźne można przechowywać w magazynach
suchych, z posadzką izolującą przed przenikaniem wilgoci. Nawozy w zagrodach lub zwałach
należy rozmieszczać, tak aby poszczególne rodzaje nie mieszały się z sobą.

W przypadku niewystarczającej powierzchni magazynowej można składować nawozy

w pryzmach poza magazynem po uprzednim przygotowaniu odpowiedniego stanowiska.
Należy wybrać miejsce suche, możliwie zacienione i osłonięte od wiatru, na lekkim
wzniesieniu zapewniającym odpływ wód opadowych. Na ubite stanowisko pod pryzmę należy
rozłożyć pasy papy dachowej, folii lub zużyte worki polietylenowe (na zakładkę po około
20 cm). Powierzchnia podkładu powinna być taka, żeby po usypaniu nawozu z każdego boku
pozostało wolne obrzeże szerokości około 15 cm. Na tak przygotowanym podkładzie można
usypać nawóz sztuczny w pryzmę na wysokość nie większą jak 1,5 m. Po wyrównaniu
pryzmy, wolne obrzeża podkładu należy założyć na boki pryzmy, a następnie umiejętnie
przykryć folią o grubości co najmniej 0,2 mm. Nie można składować w warunkach polowych
saletry amonowej i saletrzaku ze względu na ich małą odporność na zmiany temperatury
i działanie słońca.

Podczas transportu, magazynowania i wysiewu nawozów mineralnych należy zachować

następujące środki ostrożności:

−

wszystkie prace z nawozami należy wykonywać tylko w ubraniu ochronnym, gumowych
rękawicach i odpowiednich okularach,

−

podczas pracy nie spożywać posiłków ani nie palić tytoniu,

−

nawozy pyliste wysiewać tylko siewnikiem,

−

w przypadku stwierdzenia objawów zatrucia, natychmiast przerwać pracę i udać się do
lekarza.

Nawozy organiczne to nawozy zawierające w swoim składzie niezbędne dla roślin składniki
pokarmowe w postaci związków organicznych.

Cechą większości nawozów organicznych jest posiadanie kompleksu pierwiastków

potrzebnych roślinom. W zależności jednak od ilości zawartej w nich substancji organicznej,
pierwiastki te mogą być bezpośrednio pobierane przez rośliny dopiero po mineralizacji
związków organicznych, w procesie, który zachodzi dzięki różnorodnym organizmom
ż

yjącym w glebie. Mineralizacja zachodzi stopniowo, dlatego działanie nawozów

organicznych jest długotrwałe, przez co działają korzystnie na rośliny o długim okresie
wegetacji, np. na ziemniaki czy buraki.

Ponieważ nawozy organiczne są źródłem próchnicy, dlatego ich stosowanie polepsza

właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby oraz wzbogaca jej mikroflorę. Nawozy
te wymagają wprowadzenia do gleby np. za pomocą orki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Rodzaje nawozów organicznych:
1. Nawozy pochodzenia zwierzęcego:

−

obornik, składa się z kału, moczu i ściółki, jego wartość nawozowa zależy przede
wszystkim od rodzaju odchodów zwierzęcych i od ściółki, oraz sposobu i warunków
jego przechowywania,

−

pomiot ptasi – stanowią go odchody ptaków,

−

gnojowica, jest to przefermentowana w warunkach beztlenowych mieszanina kału
i moczu zwierząt gospodarskich, z dodatkiem wody, otrzymuje się ja w oborach
bezściołowych,

−

gnojówka, jest to przefermentowany mocz zwierząt domowych, gromadzony
w szczelnych zbiornikach.

2. Nawozy pochodzenia roślinnego:

−

kompost powstaje z odpadów roślinnych poddanych w pryzmach procesom
fermentacji,

−

nawozy zielone to przyoranie zielonej masy roślin motylkowych uprawianych
w poplonach,

−

słoma – przed przyoraniem musimy ją rozdrobnić.

Tabela 5. Stopień wykorzystania przez rośliny składników pokarmowych z obornika [opracowanie własne]

Rodzaj gleby

I rok

II rok

III rok

IV rok

ciężka

40%

30%

20%

10%

ś

rednia

60%

30%

10%

0%

lekka

70%

30%

0%

0%

Stosowanie i przechowywanie nawozów naturalnych

Nawozy naturalne są ważnym źródłem substancji organicznej i cennym dostarczycielem

składników pokarmowych dla roślin i należy dążyć do maksymalnego ograniczenia strat tych
składników w procesie ich gromadzenia i przechowywania. W źle składowanym oborniku
straty azotu i substancji organicznej mogą dochodzić nawet do 60 %.

Według przepisów obowiązujących w Polsce nawozy naturalne nie mogą być stosowane

od początku grudnia do końca lutego, dlatego zgromadzone nawozy należy wykorzystać do
końca listopada.

Optymalnym terminem stosowania obornika jest wczesna wiosna. Obornik może być

wywożony również w okresie późnej jesieni pod warunkiem, że będzie natychmiast
przyorany. Roczna dawka obornika nie może przekroczyć 40 ton (170 kg N) na hektar.
Natomiast gnojówka i gnojowica powinna być stosowana na nie obsianą glebę, najlepiej
w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza się stosowania tych nawozów naturalnych pogłównie,
z wyjątkiem roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi lub na krótko
przed ich skarmieniem przez zwierzęta. Roczna dawka gnojowicy nie powinna przekroczyć
45 m

3

(170 kg N) na ha.

Zgodnie z ustawą z dnia 26. 07. 2000 roku, o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 89, poz. 2000):

−

nawozy naturalne w postaci stałej powinny być przechowywane w pomieszczeniach
inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem
wycieków do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych
zbiorników,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

−

nawóz naturalny w postaci płynnej należy przechowywać wyłącznie w szczelnych
zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie, co najmniej 6-miesięcznej
produkcji tego nawozu.
Rolnicy utrzymujący zwierzęta gospodarskie zobowiązani są wyposażyć gospodarstwa

w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych. Nawozy naturalne mogą stać się
ź

ródłem emisji zanieczyszczeń w następującej postaci:

−

ulatniającego się amoniaku,

−

wymywanych azotanów i bakterii kałowych,

−

wyciekającej do gruntu gnojówki.
Poza czynnikami ekonomicznymi właściwe przechowywanie nawozów organicznych ma

ogromne znaczenie dla ochrony środowiska, głównie ochrony wód. Z przeprowadzanych
badań wynika że, 50–60% ogólnej ilości azotu oraz 30–40% fosforu odprowadzanego
z terenów Polski do Morza Bałtyckiego pochodzi z zanieczyszczeń obszarowych
i punktowych z terenów użytkowanych rolniczo i osadniczo. Niewłaściwe gromadzenie
odchodów zwierzęcych w postaci płynnej i stałej powoduje zanieczyszczenie środowiska
wiejskiego i jego degradację. Obniża zdolność do samooczyszczania się wód, a przede
wszystkim stanowi realne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt.
Zmianowanie i płodozmian

Znajomość warunków glebowych i zasad uprawy roli oraz właściwości biologicznych

roślin pozwala odpowiednio planować uprawy. W tym planowaniu ważne jest określenie jakie
rośliny w jakiej kolejności znajdą się w kilku kolejnych latach na tym samym polu.
Następstwo roślin jest to przechodzenie roślin po sobie co roku na danym polu bez
uwzględnienia jakichkolwiek czynników.
Zmianowanie jest to następstwo roślin po sobie uwzględniające warunki środowiska (klimat
i glebę) oraz właściwości biologiczne roślin.
Płodozmian jest to następstwo roślin po sobie uwzględniające warunki środowiska,
właściwości biologiczne roślin oraz uwarunkowania ekonomiczne. Płodozmian jest więc
zmianowaniem zaplanowanym w czasie i przestrzeni z uwzględnieniem ekonomii.
Struktura zasiewu jest to procentowy udział poszczególnych gatunków roślin lub grupy
roślin na gruntach ornych. W zależności od funkcji jaką pełnią wyróżnia się 3 typy
płodozmianów: polowe, paszowe, specjalne i uproszczone.

W płodozmianach polowych jako plon główny uprawia się przede wszystkim rośliny

towarowe, a w mniejszym stopniu rośliny pastewne. Korzystne jest też wprowadzanie do nich
roślin wieloletnich motylkowych, które działają strukturotwórczo. W tym typie wyróżniamy
takie rodzaje płodozmianów jak:

−

zbożowe – zawierający w strukturze ponad 50% zbóż; ich charakterystyczną cechą jest
konieczność co najmniej jednorazowego następstwa zbóż po sobie,

−

okopowe – w których rośliny okopowe zajmują ponad 25% powierzchni pól
płodozmianu,

−

przemysłowe – rośliny przemysłowe zajmują ponad 25% areału pól płodozmianu,

−

mieszane – najczęściej mają nazwę podwójną w zależności od tego, które grupy roślin
przekroczą umowną granicę warunkującą nazwę płodozmianu, względnie ich udział
w strukturze zasiewów będzie jej równy lub bardzo do niej zbliżony np. okopowo-
przemysłowe, okopowo-zbożowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Tabela 6. Rodzaje płodozmianów polowych [opracowanie własne]

Rodzaj płodozmianu

zbożowe okopowe

przemysłowe okopowe-przemysłowe

okopowe-zbożowe

1 Okopowe ++
2 Zboża jare
3 Strączkowe
4 Zboża ozime
5 Zboża ozime

1 Okopowe++
2 Przemysłowe
3 Strączkowe
4 Przemysłowe
5 Zboża ozime
6 Zboża ozime

1 Okopowe ++
2 Zboża jare
3 Motylkowe drobnonasienne
4 Zboża ozime

++ – pełna dawka nawozów mineralnych i organicznych

Płodozmiany paszowe – udział w nich roślin pastewnych przeznaczonych na zielonkę,
kiszonkę, siano przekracza w strukturze zasiewów 50% w plonie głównym. Udział roślin
towarowych w tych płodozmianach jest zwykle nieduży, ale może być zmienny. W tym typie
wyróżniamy:

−

płodozmiany pastewne – cechą charakterystyczną tego płodozmianu oprócz dużego
udziału roślin pastewnych w strukturze zasiewów jest przedłużenie użytkowania
mieszanek roślin motylkowych z trawami, zwykle od 2 do 4 lat; duże znaczenie
w płodozmianie pastewnym ma ogniwo zmianowania: jednoroczne – pastewne – poplon
ozimy – plon wtórny; w plonie wtórnym można uprawiać rośliny użytkowane jako świeża
pasza lub jako surowiec na kiszonkę (kukurydza pastewna, słonecznik, kapusta pastewna,
brukiew, marchew pastewna, ziemniaki, buraki pastewne),

−

przemiennie – pastwiskowo – łąkowe – płodozmiany te są formą pośrednią między
płodozmianami pastewnymi z roślinami wieloletnimi, a użytkami trwałymi,
w płodozmianie tym dominuje dwu-, trzyletni użytek kośny, pastwiskowy, kośno-
pastwiskowy, czy pastwisko, a tylko przy ich odnawianiu prowadzi się gospodarkę
polową przez 2–3 lata.

Tabela 7. Przykłady płodozmianów paszowych [opracowanie własne]

Rodzaje płodozmianów paszowych

Pastewne z roślinami wieloletnimi

Pastewne z roślinami
jednorocznymi

Przemysłowe pastwiskowo łąkowe

1. Buraki pastewne ++
2. Jęczmień jary + międzyplon

ozimy+

3. Motylkowe z trawami
4. Motylkowe z trawami
5. Motylkowe z trawami
6. Rzepak ozimy + międzyplon

ozimy++

7. jednoroczne pastewne

1. Buraki pastewne++
2. Jęczmień jary + międzyplon

ozimy +

3. Kukurydza pastewna++
4. Mieszanka jara +

międzyplon ścierniskowy +
międzyplon ozimy+

5. Kapusta pastewna
6. Owies
7. Jednoroczne pastewne

1. Okopowe++
2. Trawy (siew bez rośliny

ochronnej)

3. Trawy koszone
4. Pastwisko (kompost)
5. Pastwisko
6. Pastwisko (okres użytkowania

zależy od wydajności pastwiska)

7. Rzepak ozimy
8. Pszenica ozima

++ – pełna dawka nawozów mineralnych, organicznych
+ – pół dawki nawozów mineralnych, organicznych

Płodozmiany specjalne – płodozmiany te różnią się od poprzednich bądź dodatkowymi
zadaniami jakie im są stawiane bądź specjalnym doborem roślin, czy celem uprawy. Wśród
tych płodozmianów wyróżnia się:

−

przeciwerozyjne – znajdują zastosowanie na stokach narażonych na procesy zmywania
powodowane przez wody powierzchniowe. W tym płodozmianie dobiera się takie rośliny
i ustala się taką ich kolejność, aby w czasie roztopów przedwiośnia i deszczów
późnojesiennych pola były pokryte roślinnością najlepiej wieloletnią, a ostatecznie
jednoroczną,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

−

nasienny – to taki, w którym uprawia się ponad 50% roślin na nasiona przeznaczone
do reprodukcji danego gatunku,

−

warzywny – ma zastosowanie na mniejszych powierzchniach. Uprawiane w nim rośliny
są bardzo pracochłonne.

Tabela 8. Przykłady płodozmianów specjalnych [opracowanie własne]

Rodzaje płodozmianów specjalnych

Przeciwerozyjny

Nasienny

1. Ziemniaki++
2. Pszenica ozima + wsiewka lucerny z trawami
3. Lucerna z trawami
4. Rzepak ozimy + wsiewka poplonowa
5. Pszenica ozima + poplon ozimy

1. Nasienniki buraków cukrowych
2. Jęczmień jary + międzyplon ozimy
3. Buraki cukrowe
4. Strączkowe
5. Pszenica ozima

++ – pełna dawka nawozów mineralnych, organicznych
+ – pół dawki nawozów mineralnych, organicznych

Płodozmiany uproszczone (specjalistyczne) – jest w nich ograniczona liczba gatunków, przy
czym i te płodozmiany muszą być oparte na przyrodniczych podstawach zmianowania.
Uproszczeniu płodozmianów sprzyjają takie czynniki jak: duży stopień mechanizacji
produkcji roślinnej, stosowanie zwiększonych dawek nawozów, duży asortyment herbicydów
i innych środków ochrony roślin.

Tabela 9. Przykłady płodozmianów uproszczonych [opracowanie własne]

Przykłady płodozmianów uproszczonych

Polowy

Pastewny

Rzepak ozimy
Pszenica ozima
Jęczmień jary
Bobik z roślin technologicznych
Pszenica ozima

Kukurydza pastewna
Mieszanka jara + międzyplon ozimy
Lucerna z chwastami
Lucerna
Mieszanka jara + międzyplon ozimy

Stosowanie takich płodozmianów prowadzi do: spadku żyzności gleby na skutek

wyeliminowania roślin motylkowych działających strukturotwórczo, szybszego niż w innych
płodozmianach zmęczenia roli spowodowanego następstwem roślin po sobie, trwałej
kompensacji niektórych, trudnych do zniszczenia, chwastów i spadku plonowania roślin.
Pojęcie intensywności płodozmianu wiąże się z gatunkiem roślin w nim uprawianych oraz ich
agrotechniką. Intensywność płodozmianu wzrasta wraz z wprowadzeniem:

−

roślin wymagających większych nakładów środków produkcji i pracy ludzkiej,

−

wyższego poziomu nawożenia organicznego i mineralnego,

−

większego udziału w strukturze zasiewów międzyplonów i plonów wtórych,

−

zwiększenia nasilenia stosowania pestycydów.

Przyrodnicze czynniki zmianowania dotyczą siedliska, właściwości biologicznych roślin
i ich wzajemnych powiązań. Do czynników tych zaliczyć można:
1. Zależność zmianowania od klimatu, rzeźby terenu, gleby, sumy ciepła, sumy temperatury

i nasłonecznienia do wymagań roślin.

2. Czynniki dotyczące właściwości roślin uprawnych:

−

zapotrzebowanie na wodę i zdolność jej pobierania,

−

wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe,

−

długość okresu wegetacji oraz termin zbioru przedplonu i siewu rośliny następczej,

−

zdolność do zacieniania i zadarniania gleby,

3. Czynniki działające obustronnie:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

−

wpływ zmianowania na strukturę gleby,

−

rośliny uprawne w zmianowaniu, a zachwaszczenie,

−

zmianowanie, a zmęczenie gleby (choroby płodozmianowe).

Termin siewu i zbioru

Dla zapewnienia właściwych terminów należy uwzględnić:

−

ustalenie właściwej kolejności roślin, aby okresy wegetacji nie nakładały się,

−

zapewnienie odpowiednio długiego czasu między zbiorem, a siewem rośliny następczej,
aby właściwie przygotować pole (np. pełny zespół uprawek pożniwnych, właściwy czas
przygotowania roli do siewu),

−

właściwy dobór gatunków i odmian,

−

zaplanowanie możliwości wysiewu roślin motylkowych wieloletnich, uprawy
poplonówwpływ warunków klimatyczno glebowych,

−

wpływ zabiegów agrotechnicznych (nawożenie azotowe, nawadnianie, zbiór 1–3
etapowy, nowoczesne odmiany) – wydłużają okres wegetacji,

−

właściwa organizacja pracy, agregatownie narzędzi skraca okres pracy.

Wymagania wodne roślin

Należy pamiętać, że:

−

rośliny mają różne wymagania wodne,

−

duże potrzeby wodne mają rośliny pastewne wieloletnie o długim okresie wegetacji,

−

woda może być pobierana z różnych poziomów (głębokość systemu korzeniowego –
motylkowe wieloletnie – głęboki; ziemniaki, zboża – płytki),

−

właściwe uszeregowanie roślin w płodozmianie (duże zużycie wody – małe zużycie
wody, głęboko – płytko korzeniące się).

Głębokość korzenienia się roślin zależy od różnych czynników i wynosi średnio:

−

150–300 cm – łubin, nostrzyk, koniczyna czerwona, słonecznik, lucerna mieszańcowa,

−

80–150 cm – seradela, bobik, groch, lucerna chmielowa, wyka siewna, rzepa
ś

cierniskowa, gorczyca, rzepak, rzepik, gryka, facelia, rzodkiew oleista,

−

poniżej 80 cm – koniczyna biała, peluszka, wyka ozima, inkarnatka.

Wymagania glebowe roślin są zróżnicowane:

−

rośliny o dużych wymaganiach pokarmowych – buraki, rzepak, konopie, kukurydza,
a o małych – łubin, gryka, peluszka, owies, żyto,

−

długość okresu wegetacyjnego,

−

głębokość

systemu

korzeniowego,

głębszy

lepiej

wykorzystuje

składniki

pokarmowenawożenie organiczne w płodozmianie,

−

nawożenie mineralne na zapas P i K,

−

nawożenie wapniowe (odczyn obojętny – lucerna, koniczyna, burki, rzepak, pszenica,
esparceta; lekko kwaśny – żyto, łubin żółty, wąskolistny, wyka ozima, ziemniaki,
seradela),

−

znaczenie roślin motylkowych w zmianowaniu.

Resztki pożniwne są źródłem:

−

materii organicznej w glebie,

−

składników pokarmowych (najwięcej mają motylkowe pastewne, strączkowe, do 2,5%
dawki, trawy – 0,6%),

Wpływ resztek na strukturę gleby:

−

rośliny pozostawiające dobrą strukturę (wieloletnie, motylkowe, mieszanki z trawami,
strączkowe),

−

degradujące strukturę (rośliny jednoroczne niemotylkowe),

−

strukturotwórcze działanie obornika (wpływ na właściwości gleby),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

−

strukturotwórcze działanie mrozu.

Choroby płodozmianowe

Zmęczenie gleby jest to patologiczny stan gleby. Choroby będące jego efektem zalicza się

do chorób płodozmianowych. Na zbożach obserwować można:

−

łamliwość podstawy źdźbła,

−

zgorzel podstawy źdźbła.
Obie te choroby przenoszone są za pośrednictwem resztek pożniwnych roślin. Przerwa

w uprawach wynosi 1–2 lat.
Buraki cukrowe – wyburaczenie, mątwik burakowy – wymagana przerwa 4–5 lat.
Ziemniaki – wyziemniaczenie, mątwik ziemniaczany – wymagana przerwa – 2–4 lat.
Motylkowe – koniczyna czerwona, lucerna, łubin; wykonicznynienie – wymagana przerwa
5–6 lat; bakteriofagi – niszczące bakterie brodawkowe – wymagana przerwa 4–5 lat.
Len – wylnienie, grzyby z rodzaju Fusarium (fuzariozy), wymagana przerwa 5–6 lat.
Zachwaszczenie

Uprawom rolniczym zawsze towarzyszy występowanie roślin niepożądanych, czyli

chwastów. Rośliny te można podzielić na:
1) chwasty segetalne,
2) chwasty ruderalne,
3) chwasty łąk i pastwisk – tzn. chwasty względne i bezwzględne,
4) obce rośliny uprawne.
Chwasty segetalne – polne – są to rośliny synantropijne (dzikie), które przystosowały się pod
względem ekonomicznym i biologicznym do stosowanej agrotechniki i mimo że je człowiek
zwalcza zachowują ciągłość występowania na danym polu i wpływają ujemnie na wysokość
i jakość plonu.

Szkodliwość chwastów polega na :

−

konkurowaniu z rośliną użytkową o składniki pokarmowe, wodę i światło,

−

pasożytowaniu na roślinach użytkowych – chwasty pasożytnicze i półpasożytnicze,

−

obniżaniu jakości plonu rośliny użytkowej,

−

rozprzestrzenianiu za ich pośrednictwem chorób i szkodników,

−

powodowaniu zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt,

−

utrudnianiu prac polowych.
Ź

ródła zachwaszczania:

−

zapas nasion chwastów i organów wegetatywnego rozmnażania gromadzony w glebie,

−

nie oczyszczony materiał siewny,

−

niewłaściwy płodozmian czy zmianowanie,

−

powierzchnie nie uprawiane,

−

obornik i kompost,

−

zbiór kombajnowy, czeka się aż zboża czy rzepak będzie w dojrzałości pełnej, co daje
możliwość chwastom do szybkiego rozwoju.

Progi szkodliwości
Biologicznym progiem szkodliwości nazwano liczbę chwastów na 1 m

2

łanu, która w sposób

wymierny wpływa na spadek plonu lub obniżenie jego wartości. Przy małej liczbie chwastów
lub mało agresywnych gatunkach brak jest ewidentnego wpływu na wzrost i plonowanie
rośliny uprawnej.
Ekonomiczny próg szkodliwości określa zachwaszczenie łanu, przy którym spadek plonu
jest równy ich zwalczaniu. Ekonomiczna celowość odchwaszczania oparta jest na obliczonej
wartości strat wynikających z określonego stopnia zachwaszczenia łanu w porównaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

z kosztami zastosowanej metody odchwaszczania. Progowe liczby dla gatunków chwastów
najczęściej występujących w pszenicy:

−

dla chabra bławatka 1–5 sztuk/m

2

,

−

dla maruny bezwonnej 5–10 sztuk/m

2

,

−

dla miotły zbożowej 10–20 sztuk/m

2

.

Najczęściej ekonomiczny próg szkodliwości jest wyższy od biologicznego.
Układ przestrzenny chwastów w łanach
1. Chwasty piętra górnego – przerastające w fazie kwitnienia roślinę uprawną i wyrastające

ponad nią kwiatostanami: miotła zbożowa, mlecz polny, ostrożeń polny.

2. Chwasty przerastające łan, ale kwitnące w łanie – mają łodygi wijące się wokół rośliny

uprawnej: rdest powojowy, przytulia czepna, powój polny.

3. Chwasty piętra środkowego – nie przerastają łanu, ale mniej lub więcej dorastają do jego

wysokości: kąkol polny, gorczyca polna, przymiotno kanadyjskie, chaber bławatek.

4. Chwasty piętra niższego (dolnego) – rozwijają się blisko przy ziemi: fiołek polny, tasznik

pospolity, niezapominajka polna.

5. Chwasty piętra przyziemnego: sporek polny, wiechlina roczna, kurzyślad pospolity.
Wpływ warunków siedliska na zachwaszczenie

Warunki siedliskowe mają duży wpływ na zachwaszczenie upraw. Należy wśród nich

zauważyć typ i rodzaj gleby (odczyn gleby, zawartość węglanu wapnia, zawartość azotu,
uwilgotnienie i skład granulometryczny). Na glebach piaszczystych – występują chwasty
kwasolubne. Wskaźnikami silnego zakwaszenia gleb są: babka piaskowa, sporek polny, iglica
pospolita, szczaw polny, rzodkiew świrzepa. Na glebach rędzinowych – występują chwasty
wapniolubne wymagające dużej zawartości wapnia i zasadowego odczynu. W takich
warunkach dobrze się rozwijają: łoboda pospolita, blekot pospolity, rdest ptasi, rdest
szczawiolistny, chaber bławatek, chwastnica jednostronna, gwiazdnica pospolita. Na glebach
strukturalnych, próchnicznych, bogatych w azot – występują chwasty azotolubne tj: komosa
biała, gwiazdnica pospolita, chwastnica jednostronna, przytuli czepna, mlecz zwyczajny,
ż

ółtlica drobnokwiatowa i owłosiona, psianka czarna. Na glebach wilgotnych, mokrych

i podtapianych – masowo występują chwasty: jaskier rozłogowy, czyściec błotny, mięta polna,
skrzyp polny, rzepicha leśna, trzcina pospolita, rdest ziemnowodny. Chwasty
kosmopolityczne – tasznik pospolity, rdest ptasi, mlecz polny, ostrożeń polny, perz właściwy.
Występują one na wszystkich rodzajach gleb.
Klasyfikacja chwastów według ich właściwości biologicznych:
Chwasty autotroficzne (autotrofy)
1. Monokarpiczne (rozmnażające się generatywnie):

−

efemerydy (krótkotrwałe) – gwiazdnica pospolita, włośnica sina, wiosnówka
pospolita, wiechlina roczna,

−

jare – jare wczesne – gorczyca polna, owies głuchy, poziewnik szorstki, rdest ptasi
i jare późne – komosa biała, szarłat szorstki, psianka czarna, rdest kolankowy,
rzodkiew świrzepa,

−

zimujące – tobołki polne, tasznik pospolity, iglica pospolita, mak polny, fiołek polny,
czerwiec roczny, przytulia czepna, jasnota różowa, jasnota purpurowa, przretacznik
rolny, wyka wąskolistna, wyka drobnokwiatowa,

−

ozime – miotła zbożowa, chaber bławatek, kąkol polny, wyka kosmata, stokłosa
ż

ytnia, nawrot polny,

−

dwuletnie – oset kędzierzawy, ostrożeń lancetowaty, marchew zwyczajna, kminek
zwyczajny, popłoch pospolity, pasternak zwyczajny, nostrzyk biały.

2. Wieloletnie – rozmnażające się wegetatywnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

−

o korzeniu palowym – mniszek lekarski, szczaw zwyczajny, babka lancetowata,
babka średnia, chrzan zwyczajny, żywokost lekarski,

−

o korzeniu darniowym – wiechlina roczna,

−

o korzeniu kępiastym – jaskier ostry, babka zwyczajna, brodawnik jesienny,

−

płożące się – jaskier rozłogowy, pięciornik gęsi, bluszczyk kurdybanek, głowienka
pospolita,

−

rozłogach podziemnych – perz właściwy, skrzyp polny, skrzyp błotny, pokrzywa
zwyczajna, krwawnik pospolity, podbiał pospolity, bylica zwyczajna,

−

cebulkowe – czosnek zielonawy, czosnek winnicowy,

−

korzeniowo – rozłogowe (odrostowe) – ostrożeń polny, mlecz polny, szczaw polny,
powój polny, wilczomlecz sosnka, czyściec błotny, rzepicha leśna, lnica pospolita.

Chwasty heterotroficzne
1. Pasożytnicze (bezzieleniowe)

−

pasożytujące na nadziemnych organach roślin – kanianka pospolita, kanianka
koniczynowa, kanianka lnowa,

−

pasożytujące na korzeniach roślin – zaraza gałęzista.

2. Półpasożytnicze (zieleniowe) – pszeniec różowy, szelężnik większy, zagorzałek późny.
Zapobieganie zachwaszczeniu pól:

−

używanie do siewu nasion dobrze oczyszczonych,

−

niedopuszczenie do owocowania i wysiewania się chwastów na wszelkiego rodzaju
nieużytkach, miedzach i w innych miejscach,

−

zapobieganie zanieczyszczeniu obornika i kompostów,

−

stosowanie właściwego zmianowania roślin,

−

utrzymanie roślin uprawnych w dobrym stanie,

−

utrzymanie wysokiej aktywności biologicznej roli.

Metody oceny zachwaszczenia
1. Metoda szacunkowo-wzrokowa – polega na notowaniu wszystkich gatunków chwastów

na polu, w tym czy innym łanie oraz na wizualnym (na oko) określeniu stopnia
zachwaszczenia wg 4-stopniowej skali Malcewa:

−

gatunek występujący pojedynczo,

−

gatunek występujący częściej niż pojedynczo,

−

gatunek występujący często, ale nie dominujący nad rośliną uprawną,

−

gatunek występujący masowo i głuszący roślinę uprawną,

2. Metoda ilościowa. Polega na policzeniu chwastów na określonej powierzchni (0,25 m

2

,

0,5 m

2

, 1 m

2

). Wyniki badań wyraża się jako średnią liczbę chwastów przypadających na

jednostkę powierzchni (1 m

2

) lub na liczbę roślin uprawnych, przyjmując wtedy tę

wielkość na 100.

3. Metoda chwastów przeliczeniowych. Podobnie jak metoda ilościowa polega na

określeniu liczby chwastów znajdujących się na jednostce powierzchni (1 m

2

), przy czym

w metodzie tej obok stosunków ilościowych uwzględnia się również układ piętrowy
chwastów. Wynik końcowy, to liczba wyrażająca ilość egzemplarzy chwastów w każdym
piętrze pomnożona przez odpowiedni współczynnik (stały dla każdego piętra), by
następnie po zsumowaniu wyników uzyskać stopień zachwaszczenia pola w sztukach
tzw. przeliczeniowych (o szkodliwości 100%).

Metody kontrolowania zachwaszczenia roślin

Zachwaszczenie jest poważnym problemem w utrzymaniu właściwej kondycji upraw

rolniczych i ogrodniczych. Stąd oprócz oceny zachwaszczenia dla producenta ważne są także
umiejętności jego ograniczania. Regulacja zachwaszczenia jest to integracja efektywnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

i bezpiecznych dla środowiska metod usuwania zbędnej roślinności do stanu poniżej progu
szkodliwości poszczególnych gatunków chwastów dla rośliny uprawnej. W celu regulacji
zachwaszczenia stosuje się różne metody.
1. Metody zapobiegawcze (profilaktyka)

a) stosowanie odpowiednich zabiegów technologicznych w uprawie:

-

odpowiedniego materiału siewnego,

-

nawożenia i odczynu gleby,

-

zabiegów uprawowych (podorywka, głęboka orka),

-

terminu i sposobów siewu,

-

płodozmianu.

b) kwarantanna,
c) hodowlane.

2. Metody bezpośredniego zwalczania (interwencyjne)

a) mechaniczne (agrotechniczne) – to zabiegi uprawy i pielęgnacji roślin, polegają na

bezpośrednim eliminowaniu chwastów w wyniku stosowania zabiegów przed i po
siewie roślin a także w czasie ich wegetacji,

b) biologiczne (bioherbicydy, alleloherbicydy, mulczowanie gleby) – polegają na

wykorzystaniu organizmów żywych czyli naturalnych wrogów (grzybów,
roślinożernych zwierząt, owadów, nicieni, roztoczy) do zwalczania chwastów,

c) fizyczne – polegają na wykorzystaniu różnych form energii w zwalczaniu chwastów

−

wypalanie chwastów, przy użyciu butli z gazem i palnikiem (wypalaczami),

−

parowanie podłoża parą wodną o temperaturze 60–95°C przez 20 min,

−

solaryzacja czyli wykorzystanie przeźroczystej folii do okrycia gleby przez kilka
tygodni,

d) chemiczne – polegająca na użyciu chemicznych środków tj. herbicydów służących do

zwalczania chwastów. To najpowszechniej stosowana metoda pozwalająca zarówno
na działanie profilaktyczne jak i interwencyjne.

Przyjmując za kryterium przeznaczenie, a więc zastosowanie do zwalczania określonej

grupy organizmów szkodliwych, środki ochrony roślin dzieli się na:

−

zoocydy – działające toksycznie na szkodliwe zwierzęta,

−

fungicydy – grzybobójcze,

−

bakteriocycdy – bakteriobójcze,

−

herbicydy – działające toksycznie na chwasty lub hamujące ich rozwój,

−

defolianty – wywołujące przedwczesne opadanie liści,

−

desykanty – wywołujące szybkie usychanie liści,

−

substancje wzrostowe – czyli substancje chemiczne wpływające na fizjologiczne
i biochemiczne procesy roślin w kierunku pożądanym przez człowieka (zapobieganie
wyleganiu roślin, regulacja wzrostu, itp.),

−

atraktanty – nęcące owady i gryzonie,

−

repelenty – odstraszające owady, ptaki i gryzonie.

Formy użytkowe herbicydów:

−

koncentraty do sporządzania emulsji wodnej (EC),

−

koncentraty w postaci stężonej zawiesiny do rozcieńczania w wodzie (SC),

−

płyny do sporządzania roztworu wodnego (SL),

−

płyny do sporządzania emulsji wodnej (E.EW),

−

mikrogranulaty do sporządzania zawiesiny wodnej (DF),

−

granulaty rozpuszczalne w wodzie (SG),

−

granulaty do sporządzania zawiesiny wodnej (WP.SP),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

−

granulaty do wysiewania (GR),

−

roztwory i zawiesiny w formie gotowej do stosowania aparaturą lotniczą UL (w dawce
5–10 l na ha) lub ULV (w dawce 0,5–5 l na ha).
Ś

rodki ochrony roślin stosuje się z wykorzystaniem maszyn zwanych opryskiwaczami,

przeznaczonych wyłącznie do tego celu. Maszyny te muszą odpowiadać określonym normom
technologicznym i powinny być okresowo badane. Osoby wykonujące zabiegi ochrony roślin
muszą być ubrane w odpowiednią odzież ochronną i muszą przestrzegać zasad bezpiecznego
stosowania środków. Powinny legitymować się specjalnym zaświadczeniem potwierdzającym
takie umiejętności.
Zbiór i magazynowanie produktów rolnych i ogrodniczych

Po osiągnięciu oczekiwanej dojrzałości technologicznej należy odpowiednio zebrać

produkty rolne i ogrodnicze. Do zbioru wykorzystywane są specjalistyczne maszyny
i urządzenia. Zbioru zbóż dokonuje się przy pomocy kombajnów zbożowych, które koszą,
młócą i wstępnie czyszczą ziarno zbóż. W podobny sposób dokonuje się zbioru kukurydzy.
Buraki cukrowe, pastewne i warzywa korzeniowe również można zbierać przy pomocy
specjalistycznych kombajnów. Działają one w ten sposób, że wyorują korzenie z gleby, chwytają
za liście otrząsają z resztek ziemi, obcinają liście, a korzenie transportowane są do kosza.
Kombajnowo zbiera się także niektóre owoce takie jak jabłka czy porzeczki. Nie wszystkie
prace związane ze zbiorem można jednak zmechanizować i niektóre muszą być wykonywane
ręcznie. Pozyskane produkty rolnicze i ogrodnicze bardzo różnią się miedzy sobą. Takie jak
pomidory, truskawki, porzeczki mogą być przechowywane tylko przez kilka godzin, nieco
dłużej w warunkach chłodniczych (temp. 4°C). Potem muszą szybko trafić do przetwórstwa.
Rolnicze rośliny korzeniowe i warzywa korzeniowe dają się dość łatwo przechowywać zarówno
metodami tradycyjnymi poprzez kopcowanie jak i nowocześnie czyli w przechowalniach
z regulowanymi warunkami. Zboża i inne produkty, które stanowią suche nasiona (nie więcej
niż 15% wilgotności) przechowuje się w magazynach rozsypane na posadzce lub, co jest
bardziej racjonalne, w silosach. Najlepsze są silosy z możliwością monitorowania i regulowania
warunków przechowywania. Zbiór zazwyczaj kończy technologię produkcji określonej rośliny.
Technologia produkcji roślinnej

Powyżej ogólnie zostały opisane czynności technologiczne wykorzystywane w uprawie

roślin. Technologia jest procesem i aby ją opracować, należy zaplanować wykonanie
poszczególnych, następujących po sobie czynności, od wyboru i przygotowania stanowiska po
dokonanie zbioru określonej rośliny na wskazane, konkretne cele. Technologię uprawy można
przedstawić schematycznie lub opisowo. Schemat technologii produkcji roślinnej
w uproszczonej formie ma postać jak poniżej.

Rys. 1. Uproszczony schemat technologii produkcji roślinnej [opracowanie własne]

Wybór i przygotowanie stanowiska

pod uprawę

Siew lub sadzenie

Nawożenie

Wykonywanie prac pielęgnacyjnych i

związanych z ochroną roślin

Zbiór i przechowywanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie zadania powinna spełniać produkcja roślinna w gospodarstwie rolniczym.?
2. Jakie wpływ na życie roślin mają poszczególne czynniki siedliskowe?
3. Jakie rodzaje uprawek wykonuje się w uprawie roli?
4. Jakie czynniki należy wziąć pod uwagę projektując płodozmiany?
5. Jakie podstawowe zasady nawożenia należy uwzględnić w uprawach rolnych?
6. Jakie chwasty mogą występować w uprawach i jak można ograniczać ich szkodliwy

wpływ?

7. Jakie choroby mogą występować na plantacjach roślin uprawnych?
8. Jak należy zapobiegać występowaniu chorób oraz jak je zwalczać w przypadku

wystąpienia?

9. Jak należy projektować technologię produkcji wskazanej rośliny uprawnej?
10. Jakie zasady bezpiecznej pracy należy zachować podczas wykonywania prac w produkcji

roślinnej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj rośliny uprawne na podstawie przedstawionej przez nauczyciela kolekcji

i przyporządkuj je do poszczególnych grup.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wykonać zestawienie rolniczych i ogrodniczych roślin uprawnych,
2) zapoznać się z wyglądem i podstawowymi cechami tych roślin na podstawie naturalnych

okazów, atlasów lub innych opisanych ilustracji,

3) rozpoznać i ułożyć rośliny zgodnie z przynależnością do określonej grupy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

naturalne okazy roślin rolniczych lub ogrodniczych (świeże lub utrwalone),

−

atlasy lub inne kolekcje opisanych roślin użytkowych (rolniczych i ogrodniczych).

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj całokształt zabiegów agrotechnicznych do uprawy zboża najczęściej

uprawianego w Twojej okolicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić jakie zboże jest najpowszechniej uprawiane w jego okolicy,
2) zgromadzić informacje na temat wymagań uprawowych tego zboża,
3) wykonać schemat technologiczny tej uprawy,
4) wpisać rodzaje zabiegów agrotechnicznych zachowując kolejność ich wykonania,

maszyny i urządzenia, przy pomocy których je wykonasz oraz przewidywany termin ich
wykonania w tabeli zgodnie z przedstawionym niżej wzorem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Nazwa

kolejnego

zabiegu

agrotechnicznego

Maszyny i urządzenia

Planowany termin wykonania

5) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z zakresu szczegółowej uprawy roślin,

−

dostęp do sieci Internet,

−

papier i pisaki lub komputer z możliwością korzystania z projektora multimedialnego.

Ćwiczenie 3

Na podstawie informacji dotyczących istotnych czynników zmianowania określ, jakie

rośliny są najlepszymi przedplonami, a jakie roślinami następczymi dla pszenicy,
ziemniaków, bobiku, lucerny i pietruszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić informacje na temat wymagań uprawowych wymienionych w poleceniu

roślin,

2) ocenić te rośliny pod względem wymagań siedliskowych i pokarmowych,
3) określić jakie stanowisko zostawiają po sobie,
4) podjąć decyzje dotyczące wskazanych w poleceniu roślin,
5) uzasadnić każdą z tych decyzji.
6) zaprezentować efekty swojej pracy i przedyskutować z kolegami i nauczycielem

zasadność Twoich decyzji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z zakresu szczegółowej uprawy roślin,

−

dostęp do sieci Internet, papier i pisaki lub komputer.

Ćwiczenie 4

Na terenie gospodarstwa szkoleniowego dokonaj identyfikacji rozwiązań służących

regulowaniu stosunków wodnych w glebie i zaprojektuj jakie prace należy wykonać aby
poprawić lub zachować ich sprawność.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić informacje na temat regulowania stosunków wodnych w glebie,
2) zanotować (wykonać fotografie) dokładnie obejrzeć gospodarstwo które z zastosowanych

w nim rozwiązań temu służą,

3) ocenić stan tych rozwiązań i służących temu urządzeń,
4) zadecydować czy wymagają one modernizacji czy tylko konserwacji,
5) zaplanować wykonanie odpowiednich prac.
6) zaprezentować efekty swojej pracy i przedyskutować z kolegami i nauczycielem

zasadność Twoich decyzji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z zakresu regulowania stosunków wodnych w rolnictwie, foldery i prospekty
urządzeń odwadniających, nawadniających i materiałów do wykonania prac,

−

aparat fotograficzny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

−

tekst niniejszego poradnika,

−

dostęp do sieci Internet,

−

papier i pisaki lub komputer.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cel prowadzenia upraw rolniczych i ogrodniczych?

2) ocenić wpływ czynników siedliska na jakość prowadzonych upraw?

3) zaprojektować zmianowania i płodozmiany?

4) zastosować nawożenie upraw?

5) rozpoznawać rośliny uprawne?

6) zaplanować zabiegi agrotechniczne w uprawie roślin?

7) ocenić rodzaj i rozmiary zachwaszczenia?

8) ocenić stan urządzeń melioracyjnych?

9) wskazać choroby atakujące rośliny?

10) zaplanować zabiegi zapobiegające i ograniczające zachwaszczenie?

11) zorganizować zbiór i przechowywanie zbiorów?

12) zaprojektować technologię produkcji przykładowej rośliny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

4.2. Produkcja zwierzęca

4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowe pojęcia i cel chowu zwierząt

Produkcja roślinna i zwierzęca stanowią w rolnictwie harmonijne uzupełnienie pozwalające

zachować funkcjonowanie ekosystemu sztucznego, jakim jest gospodarstwo rolnicze.
Produkcja zwierzęca – oznacza system działań człowieka ukierunkowanych na pozyskanie
produktu pochodzenia zwierzęcego, przeznaczonego do bezpośredniej konsumpcji
w gospodarstwie, dla przetwórstwa spożywczego lub innych gałęzi przemysłu. Celem
produkcji zwierzęcej jest uzyskanie możliwie najlepszej jakości produktów zwierzęcych przy
optymalizacji nakładów na ich uzyskanie. Podstawowe produkty pochodzenia zwierzęcego to:
mleko, mięso i jaja. Ponadto, w wyniku chowu zwierząt można uzyskać wełnę, skóry,
surowce dla przemysłu farmaceutycznego i inne. W żywnościowych produktach pochodzenia
zwierzęcego znajduje się dużo wartościowego biologicznie białka, witamin, związków
mineralnych. Są to niestety również produkty o wysokiej kaloryczności.
Produkcja zwierzęca charakteryzuje się określoną specyfiką i w związku z tym konieczne jest
poznanie kilku istotnych dla niej pojęć.
Chów zwierząt oznacza utrzymywanie zwierząt w celu otrzymywania od nich doraźnych
korzyści.
Hodowla zwierząt to dążenie do poprawy cech i parametrów produkcyjnych zwierząt
użytkowych, świadome działanie w celu poprawy ilości i jakości posiadanych zwierząt.
Gatunek – grupa zwierząt, które kojarzone dają płodne potomstwo i charakteryzują się
cechami specyficznymi tylko dla tej grupy.
Rasa – grupa zwierząt należących do konkretnego gatunku, specyficzna pod względem
konkretnych cech użytkowych lub pokrojowych, Cechy te grupa ta przekazuje potomstwu.
Kierunek użytkowania – sposób, w jaki dane zwierzęta są wykorzystywane.
Zwierzęta mogą być wykorzystywane:

−

dla pozyskiwania produktów zwierzęcych (mleko, mięso, jaja),

−

do celów terapeutycznych,

−

jako siła pociągowa,

−

w medycynie,

−

dla pozyskania skór,

−

jako zwierzęta towarzyszące człowiekowi itp.,

−

w turystyce wiejskiej jako atrakcja.
Najpowszechniej hodowanymi gatunkami zwierząt gospodarskich są: bydło, trzoda

chlewna (świnie), owce, kozy, konie i drób. Pierwsze miejsce wśród drobiu zajmują kury, ale
hodowane są również kaczki, gęsi, indyki, perlice i przepiórki, a ostatnio strusie. Aby można
było racjonalnie wykorzystywać zwierzęta należy zapewnić im odpowiednie warunki
utrzymania. Tylko zwierzęta utrzymywane w warunkach komfortu mogą odpłacić
producentowi osiąganiem oczekiwanego poziomu produkcji. Obecnie zapewnienie takiego
stanu określa się jako dobrostan.

Dobrostan jest to stan równowagi między organizmem zwierzęcym, a otaczającym go
ś

rodowiskiem. Aby zapewnić zwierzętom gospodarskim dobrostan, należy zadbać

o respektowanie ich naturalnych (biologicznych) potrzeb życiowych, czyli minimum potrzeb
behawioralnych. Zwierzęta gospodarskie utrzymywane są w komforcie, kiedy: mają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

możliwość swobodnego wstawania i poruszania się, mogą przejawiać zachowania stadne,
demonstrować zachowania związane z rozrodem, wybrać miejsce odpoczynku, swobodnie
pobierać pokarm i korzystać z wodopoju. U zwierząt utrzymywanych w komforcie obserwuje
się bystre, wyraziste oczy, jedwabistą skórę, spokojne i chętne pobieranie paszy, oddawanie
naturalnie wyglądających odchodów i lekko wilgotne, elastyczne, nieprzebarwione
i nieprzekrwione błony śluzowe. Jeżeli zwierzęta wyglądają inaczej jest to sygnał niepokojący
i może świadczyć o pogorszeniu zdrowia. To jak czują się zwierzęta uzależnione jest od tego
w jakich pomieszczeniach są utrzymywane. Zatem projektując i organizując pomieszczenia
inwentarskie należy uwzględnić szereg istotnych warunków. Pomieszczenia gospodarskie
powinny zapewnić odpowiednie:

−

temperaturę,

−

oświetlenie,

−

skład powietrza,

−

ruch, wymiana powietrza,

−

zadawanie pasz,

−

usuwanie obornika,

−

transport zwierząt,

−

pozyskiwanie produktów np. mleka,

−

wykonywanie zabiegów okresowych.
Jednym z istotniejszych elementów jest także zapewnienie właściwej powierzchni

przypadającej w pomieszczeniu inwentarskim na jedną sztukę.
Pomieszczenia dla bydła:

−

obory dla krów mlecznych – stanowisko 1,05–1,1 m szerokości x 1,8–2,0 m długości,

−

cielętniki – 0,45–1,5 m

2

/szt.,

−

jałowniki – 1,5–2,3 m

2

/szt. lub stanowisko 1,0 x 2,0 m,

−

bukaciarnie – 1,5–1,9 m

2

/szt.,

−

pomieszczenia dodatkowe: magazyny mleka, hale udojowe, silosy, magazyny pasz.

Pomieszczenia dla świń:

−

lochy luźne i we wczesnym okresie ciąży 3,0–3,5 m

2

/szt.,

−

lochy przed porodem i z prosiętami 8 m

2

/szt.,

−

warchlaki 0,7 m

2

/szt.,

−

tuczniki 0,8–1,3 m

2

/szt.

Pomieszczenia dla drobiu:

−

wychowalnie dla drobiu młodszego (do 6 tygodni) 10–12 szt. na 1 m

2

,

−

wychowalnie dla drobiu starszego (do 9 tyg.) 4–5 na 1 m

2

,

−

obiekty dla niosek 4–5szt/m

2

,

−

brojlernie 12–18 szt/m

2

.

Pomieszczenia dla owiec:

−

owczarnia uniwersalna i dla matek z jagniętami – 2–1,8 m

2

/matkę z jagniętami,

−

wychowalnia młodzieży 0,7–1,0 m

2

/maciorkę, 1,2–1,8 m

2

/tuczoną szt. młodzieży,

−

tuczarnia jagniąt 0,4–0,5 m

2

/jagnię,

−

porodówka 1,0–1,2 m

2

/matkę.

Hodowca powinien również właściwie dbać o zapewnienie dobrego stanu zdrowia

zwierząt. W tym celu powinien codziennie dokonywać przeglądu stada, systematycznie
wykonywać szczepienia ochronne, zapewnić profilaktyczną opiekę weterynaryjną i właściwie
postępować w sytuacji pojawienia się choroby. Dotyczy to szczególnie chorób
zdiagnozowanych jako zwalczane z urzędu. Choroba zwalczana z urzędu to choroba zakaźna
i zaraźliwa zwierząt hodowlanych, podczas której chore i podejrzane o zachorowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

zwierzęta podlegają wybiciu, a właściciele otrzymują odszkodowanie. Do chorób
zwalczanych z urzędu należą m.in.: pryszczyca, wąglik, księgosusz, otręt, choroba
pęcherzykowa świń, choroba cieszyńska. W przypadku podejrzenia o wystąpienie takiej
choroby

hodowca

ma

obowiązek

natychmiastowego

zgłoszenia

tego

służbom

weterynaryjnym.

Na efektywność produkcji zwierzęcej wpływa także właściwie zorganizowany rozród
zwierząt. Dlatego każdy producent musi znać parametry rozrodu zwierząt i mieć umiejętność
obserwacji charakterystycznych zachowań zwierząt związanych z rozrodem.
Rozród to zespół objawów fizjologicznych i zabiegów hodowlanych oraz innych
towarzyszących, od momentu przygotowania zwierząt do krycia do chwili uzyskana
przychówku. Do rozrodu przeznacza się zwierzęta, które są odpowiednio fizjologicznie
przygotowane do otrzymywania potomstwa. Zatem kilka parametrów dotyczących rozrodu.
Dojrzałość płciowa zwierząt oznacza gotowość organizmu do wytwarzania gamet (samce –
plemników, samice – komórek jajowych) zdolnych do zapłodnienia. Po osiągnięciu dojrzałości
płciowej zwierze nie jest jeszcze gotowe do wydawania potomstwa o pożądanych cechach.
Dojrzałość rozpłodowa (hodowlana) – fizjologiczna gotowość do rozmnażania i uzyskania
zdrowego potomstwa. Jest to wiek, w którym można podejmować decyzje pokrycia samic
i dopuszczenia do krycia samców.

Tabela 10. Przeciętny wiek osiągania dojrzałości płciowej i rozpłodowej u zwierząt gospodarskich

[opracowanie własne]

Gatunek/płeć

Dojrzałość płciowa

(wiek w miesiącach)

Dojrzałość rozpłodowa

(wiek w miesiącach)

Bydło

Jałówki

6–9

16–20

Buhaje

8–12

14–16

Trzoda chlewna

Loszki

6–7

9–12

Knury

7–10

10–12

Owce

Jarki

6–8

14–18

Tryki

6–8

12–15

Konie

Klacze

10–18

2–4 lata

Ogiery

23–27

3 lata

Cykl płciowy – okres aktywności układu rozrodczego trwający od jednej do kolejnej rui. Cykl
płciowy jest charakterystyczny dla samic. Same są gotowe do krycia w dowolnym momencie.
Ruja – stan gotowości samicy do krycia. W czasie rui u samic występuje owulacja i wtedy
może dojść do skutecznego zapłodnienia. Okres ten charakteryzuje się zmianami
w zachowaniu samicy (niespokojna, wydaje specyficzne dźwięki, węszy, obskakuje inne)
i objawami ze strony układu rozrodczego (przekrwione błony śluzowe pochwy, podwyższona
temperatura w pochwie, sznury śluzu z pochwy).

Tabela 11. Czas trwania rui, ciąży i porodu u samic zwierząt gospodarskich [opracowanie własne]

Samica

Czas trwania rui

Czas trwania ciąży

Czas trwania porodu

Krowa

10-18 godzin

286 dni

0,5–3 godz.

Klacz

4-14 dni

333 dni

do 45 min

Locha

2-3 dni

114 dni

2–3 godz.

Maciorka

20-27 godzin

150 dni

0,5–1 godz.

Koza

36-39 godzin

150 dni

0,5–1 godz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

W chwili kiedy dojdzie do skutecznego zapłodnienia zaczyna się okres ciąży. Ciąża to

okres rozwoju nowego organizmu w układzie rozrodczym samicy od chwili zapłodnienia do
momentu porodu. Poród jest stanem fizjologicznym pozwalającym na opuszczenie przez płód
organizmu matki i samodzielne podjęcie czynności życiowych poza jej organizmem.
W chowie zwierząt gospodarskich bardzo ważne jest uzyskiwanie sprawnego, zdrowego
potomstwa. Na skuteczność rozrodu mają wpływ wspomniane wcześniej warunki utrzymania
zwierząt, jak również jakość żywienia zwierząt.
śywienie zwierząt

ś

ywienie zwierząt jest jednym z głównych czynników decydujących o ich aktualnej

kondycji. Zwierzęta wymagają specjalnie dobranych i przygotowanych do skarmienia pasz.
Tylko takie mogą być przez zwierzęta strawione i wykorzystane.
Trawienie to skomplikowany proces dokonujący się w przewodzie pokarmowym. Oznacza
ono rozkład składników pokarmowych ( białek, tłuszczów, węglowodanów) na składniki
proste, rozpuszczalne w H

2

O. Tylko produkty dobrze strawione mogą być wchłonięte

z przewodu pokarmowego. Proces wchłaniania związany jest z przechodzeniem strawionych
składników przez błonę komórkową śluzówki przewodu pokarmowego do krwi i chłonki.
Procesy wchodzące w skład trawienia:

−

trawienie mechaniczne – rozdrobnienie, zmiażdżenie pokarmu, wymieszanie miazgi
pokarmowej ze śliną i sokami trawiennymi i przesuwanie treści pokarmowej wzdłuż
przewodu pokarmowego,

−

trawienie chemiczne – hydroliza składników pasz dzięki działaniu enzymów (substancji
trawiennych) wydzielanych przez gruczoły przewodu pokarmowego,

−

trawienie bakteryjne – odmiana i uzupełnienie trawienia chemicznego, przebiega dzięki
enzymom produkowanym przez bakterie będące w przedżołądkach u przeżuwaczy,
a u zwierząt z żołądkiem jednokomorowym w jelicie grubym.

ś

ołądek jednokomorowy mają świnie i konie natomiast wielokomorowy przeżuwacze,

czyli bydło, owce i kozy. W pokarmie dostarczane są zwierzętom składniki odżywcze, które
służą do budowania struktury organizmu i jego funkcjonowania. Aby poznać efekt
wykorzystania pokarmu należy prześledzić etapy przemiany energii w organizmie.
Etapy przemiany energii w organizmie:

Energia brutto – energia kału =

Energia strawna – energia moczu – energia gazów =

Energia metaboliczna – straty ciepła =

Energia netto (bytowa i produkcyjna)

Produkty wykorzystywane w żywieniu zwierząt to pasze. Paszą jest produkt pochodzenia

roślinnego, zwierzęcego, mineralnego lub syntetycznego, którego używa się w żywieniu
zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Rys. 2. Skład chemiczny paszy [opracowanie własne]

Tabela 12. Pasze w zależności od koncentracji składników pokarmowych [opracowanie własne]

Nazwa paszy

Zawartość istotnych składników

Przykłady pasz

Pasze treściwe

Co najmniej 0,7 j.o. w 1 kg
Duża zawartość białka i skrobi

Ziarna zbóż, nasiona roślin
strączkowych, otręby, śruty
poekstrakcyjne, mączki zwierzęce itp.

Pasze objętościowe soczyste

Poniżej 0,7 j.o. w 1 kg
Powyżej 40% wody

Zielonki, kiszonki, okopowe
i niektóre produkty uboczne
przemysłu rolno-spożywczego

Pasze objętościowe suche

Poniżej 0,7 j.o. w 1 kg
Powyżej 19% włókna surowego

Siano, susze z zielonek, słoma,
plewy

Pasze stosowane w żywieniu zwierząt mogą mieć różną jakość. Jest ona uzależniona od

wielu czynników. Zalicza są do nich:

−

ś

rodowisko (gleba, klimat, nawożenie itp.),

−

gatunek i odmiana roślin,

−

fazę rozwoju roślin przy zbiorze,

−

metody konserwacji i przechowywania,

−

sposoby przygotowania do skarmienia,

−

zastosowanie metod technologicznych przy przerobie,

−

stopień zanieczyszczenia.
W żywieniu zwierząt wykorzystuje się zarówno pasze pochodzenia roślinnego, jak

i zwierzęcego. Spośród pasz pochodzenia roślinnego na szczególnie podkreślenie zasługują
zielonki, zwłaszcza te swobodnie pobierane przez zwierzęta. Tak dzieje się na pastwiskach.
Pastwisko, a przede wszystkim rosnąca na nim zielonka odgrywa ważną rolę w żywieniu
zwierząt gospodarskich. Ma ona szczególne znaczenie w przypadku zwierząt przeżuwających.
W skład runi pastwiskowej wchodzą różne gatunki roślin. Są to przede wszystkim trawy,
rośliny motylkowate i zioła. Mogą zdarzać się chwasty – są to rośliny raczej niepożądane na
pastwiskach. Zielonka jest paszą zasobną w białko zawierające dość dużo aminokwasów
i składniki mineralne.

Pasza

Woda

Związki

nieorganiczne

Związki organiczne

Związki

azotowe

Związki

bezazotowe

Węglowodany

Tłuszcze

Sucha masa

Bezazotowe

wyciągowe

Włókno surowe

Związki azotowe

niebiałkowe

Białko

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Tabela 13. Klasyfikacja pastwisk [opracowanie własne]

Pastwisko

Plon j.o/ha

Bardzo dobre

powyżej 8000

Dobre

6000–8000

Ś

rednie

4000–6000

Słabe

3000–4000

Złe

mniej niż 3000

Wypas należy rozpoczynać wtedy kiedy odrost runi pastwiskowej wynosi około 15 cm,

a rośliny są w fazie początku kłoszenia. Zielonka wtedy jest smaczna dla zwierząt i chętnie
przez nie pobierana. Zachowuje również wysoką wartość odżywczą. Na pastwisku zostaje
mniej niedojadów, ponieważ pobieranie jest równomierne.

Ruń pastwiskowa w ciągu sezonu pastwiskowego odrasta w różnym tempie. Zależy to od

systemu użytkowania pastwiska, nawożenia, zabiegów pielęgnacyjnych, pory roku i pogody.
Różnice w plonie i czasie odrostu powodują, że wiosną występuje pewien nadmiar zielonki
i część pastwiska należy przeznaczyć na użytkowanie kośne. Jesienią może wystąpić niedobór
i trzeba zadbać o zgromadzenie innych pasz w celu dokarmienia zwierząt.

Tabela 14. Rozkład plonu zielonki na pastwisku w poszczególnych miesiącach [15]

Miesiąc sezonu pastwiskowego

% w stosunku do plonu rocznego

Maj

22

Czerwiec

25

Lipiec

17

Sierpień

15

Wrzesień

13

Październik

8

Razem

100

Tabela 15. Czas odrostu runi pastwiskowej w poszczególnych miesiącach [15].

Miesiąc sezonu pastwiskowego

Liczba dni odrostu runi

Maj

12–16

Czerwiec

15–24

Lipiec

22–28

Sierpień

24–30

Wrzesień

30–35

Październik

powyżej 40

Pastwisko można użytkować tylko prowadząc na nim wypas zwierząt lub też przemiennie

czyli kośno-pastwiskowo. Ten drugi rodzaj użytkowania uważany jest za bardziej efektywny.
Organizując wypas zwierząt można wykorzystać różne jego sposoby. Najmniej efektywny jest
wypas wolny. Polega on na tym, że zwierzęta mogą korzystać z całej powierzchni pastwiska
pobierając zielonkę z dowolnych miejsc. Ponieważ zwierzęta wybierają rośliny
najsmaczniejsze i przygryzają je bardzo nisko, pogarsza się jakość pastwiska. Duża część runi
jest wydeptywana i zanieczyszczana odchodami. Przy takim systemie niemożliwe jest
racjonalne przeprowadzanie zabiegów pielęgnacyjnych, co powoduje zmniejszenie
plonowania. Wykorzystanie produkcyjności pastwisk w tym systemie nie przekracza 40%.
Inna bardziej efektywna forma wypasu to wypas strzeżony. Pastwisko tu nie jest dzielone
ogrodzeniem, jednak zwierzęta nie mają dostępu do całej jego powierzchni jednocześnie.
Wypas ten ma największe zastosowanie dla owiec.

Za najbardziej efektywny uznawany jest wypas kwaterowy. Organizując ten wypas dzieli

się powierzchnię pastwiska przy pomocy przegród stałych na części czyli kwatery. Zwierzęta
pasą się na nich kolejno, zwykle przebywając na jednej od 1 do 3 dni. Po przejściu przez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

wszystkie kwatery wracają na pierwszą. Takie jednorazowe przejście zwierząt przez
wszystkie kwatery nazywa się rotacją pastwiska lub cyklem wypasowym. Przy tym systemie
wypasu konieczne jest wykaszanie części kwater, aby zielonka nadmiernie się nie starzała.
Możliwe jest racjonalne pielęgnowanie i nawożenie pastwiska. Jest też dostateczna ilość
czasu na odrost runi.

Coraz większego znaczenia nabiera jednak wypas dawkowany. Można go stosować na

pastwisku podzielonym już na kwatery, gdzie w istniejącej kwaterze wydziela się mniejsze
powierzchnie przy pomocy pastucha elektrycznego. Dzięki temu jest możliwe precyzyjne
dawkowanie zielonki i powoduje, że zwierzęta prawie nie zostawiają niedojadów.
Wypas dawkowany można organizować także na pastwisku gdzie nie wydzielono kwater
stałych. Wtedy powierzchnie do zjedzenia przez zwierzęta, zwykle w ciągu jednego dnia,
wydziela się przy pomocy pastucha elektrycznego. Jest to sposób zdecydowanie tańszy. Łatwo
można wykonywać prace na pastwisku z użyciem większego sprzętu.

Inną intensywną forma wypasu jest wypas na uwięzi. Jest on jednak dość skomplikowany

w organizacji i może być stosowany w małych gospodarstwach, utrzymujących kilka sztuk
bydła, owiec lub koni. Powierzchnię pastwiska, do której zwierzęta mają dostęp wyznacza
długość linki lub łańcucha. Zielonka jest dobrze wykorzystywana, ale sposób jest
niebezpieczny dla zwierząt. Może dojść do zaplątania, a nawet uduszenia.

Dla podniesienia efektywności produkcji coraz większego znaczenia nabiera stosowanie

dodatków paszowych i pasz przemysłowych. Wśród dodatków paszowych można wyróżnić:
dodatki mineralne, dodatki białkowe, dodatki witaminowe i zawierające kompozycje tych
wszystkich elementów. Stanowią one uzupełnienie paszy podstawowej podawanej zwierzętom.

Przemysłowe mieszanki paszowe to:

1) mieszanki pełnoporcjowe (pełnodawkowe) stanowiące pasze wyłączną zapewniająca

pokrycie zapotrzebowania zwierzęcia na wszystkie składniki pokarmowe,

2) mieszanki uzupełniające – stanowiące dodatek do paszy podstawowej, bogate w składniki

deficytowe w innych zadawanych zwierzętom paszach.

3) koncentraty białkowe – na bazie których można w gospodarstwie przygotowywać

mieszanki pasz treściwych. Są bogate w składniki białkowe i regulujące.
Wszystkie pasze powinny być zadawane zwierzętom zgodnie z ich fizjologicznymi

preferencjami, w odpowiednich ilościach wynikających z zapotrzebowania i we właściwy
sposób przygotowane. W związku z tym dla każdego karmionego zwierzęcia powinna być
ustalana norma żywieniowa, czyli jego zapotrzebowanie na składniki pokarmowe. Na tej
podstawie można bilansować dawkę żywieniową. Polega to na odpowiednim dobraniu pasz
i zaplanowaniu takich ich ilości, które odpowiadają zapotrzebowaniu zwierzęcia na składniki
pokarmowe. Zarówno normę żywieniową, jak i dawkę pokarmową można obliczyć
na podstawie opracowań zwanych normami żywienia zwierząt. Dużo efektywniejszą jednak
metodą jest skorzystanie z profesjonalnych programów komputerowych do układania dawek
ż

ywieniowych lub współpraca z firmą zajmującą się programowaniem żywienia.

Materiał hodowlany i użytkowanie zwierząt

Prowadząc produkcję zwierzęcą należy dobrać właściwy gatunek, typ użytkowy i rasę

zwierząt gospodarskich do warunków gospodarstwa.
Użytkowanie bydła
Typ użytkowy mleczny:

−

kształt ciała zbliżony do trójkąta, którego podstawą jest zad,

−

pojemne dobrze wykształcone wymię,

−

lekko wydłużona głowa osadzona na wąskiej szyi,

−

płasko umięśniony zad, lekko nachylony ku tyłowi,

−

profile mięśni udowych lekko wklęsłe, nasada ogona nisko osadzona,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

−

harmonijna szlachetna budowa.

Typ użytkowy mięsny:

−

kształt tułowia zbliżony do prostokąta,

−

głowa ciężka osadzona na krótkiej szyi,

−

wypukłe profile mięśni, umięśniona partia zadu,

−

wymię niewielkie, słabo rozwinięte.

Rasy bydła użytkowane w Polsce
Typ mleczny

−

Polska holsztyńsko-fryzyjska – odmiana czarno-biała

−

Polska holsztyńsko-fryzyjska – odmiana czerwono-biała

Typ ogólnoużytkowy:

−

Polska czerwona,

−

Simentalska,

−

Montbaliarde,

Typ mięsny:

−

Charolaise,

−

Hereford,

−

Limousin,

−

Blonde d,Aqitaine,

−

Aberdeen angus,

−

Simentalska,

−

Piemontese,

−

Salers.

Użytkowanie trzody chlewnej:
Ś

winie są w Polsce uzytkowane w typie użytkowym mięsnym.

Rasy świń w Polsce:

−

Polska biała zwisłoucha,

−

Wielka biała polska,

−

Duroc,

−

Pietrain,

−

Hampshire,

−

Linia syntetyczna „999” i inne rasy hybrydowe.

Użytkowanie kur
Typy użytkowe kur
1. Kura typu mięsnego:

−

kształt sylwetki zbliżony do kwadratu, dobrze umięśniona klatka piersiowa i uda,
krótki, ale szeroki grzbiet,

−

w wieku 20 tygodni kura waży 2–3 kg kogut 4 kg,

−

barwa upierzenia biała,

−

kury późno dojrzewają płciowo w wieku ok. 200 dni,

−

znoszą nie więcej niż 130 jaj o masie 52–60 g.

Przedstawicielem ras jest Dominent White Canish (DWC).
2. Kura typu nieśnego:

−

są lekkie kształt sylwetki zbliżony do trójkąta,

−

w wieku około 20 tygodni kury ważą 1,2–1,6 kg a koguty 1,7–2,3 kg,

−

mają silnie rozwinięte przydatki na głowie,

−

wcześnie dojrzewają płciowo w wieku 140–150 dni rozpoczynają nieśność,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

−

do 76 tygodnia życia znoszą ok. 300 jaj o masie 54–66 g.

Przedstawiciel to rasa Leghorn o białej barwie upierzenia i znosząca jaja o białej skorupie.
3. Kury ogólnoużytkowe:

−

kształt ciała zbliżony do prostokąta,

−

dojrzałość płciowa po ok. 160–180 dniach,

−

w wieku około 20 tygodni kura waży 1,5–2,6 kg a kogut 1,8–3,3 kg koguty,

−

do 76 tygodnia znoszą 160–200 jaj o masie 52–60 g,

−

zabarwienie skorupy jaja od jasnej do brunatnej.

Do ras tych należy Rhode Island Red (RIR).
Użytkowanie owiec
Owce – gatunek bardzo wszechstronnie wykorzystywany, ale ma bardzo małe znaczenie.
Użytkowanie wełniste

−

przedstawiciel – rasa Merynos,

−

wełna jednolita,

−

duże pole obrostu – fałdy skórne,

−

grubsza i długa wełna.

Użytkowanie mięsne

−

przedstawiciel – rasa Suffolk,

−

wysklepiona klatka piersiowa,

−

mniejsze pole obrostu,

−

brak fałdu na szyi,

−

szerokie w zadzie,

−

dobrze umięśnione.

Użytkowanie mleczne

−

przedstawiciel – rasa wschodnofryzyjska,

−

daje nawet 200–300 l mleka,

−

delikatna budowa,

−

małe pole obrostu,

−

szybka przemiana materii.

Użytkowanie kożuchowe

−

gatunki północno-wschodnich regionów Polski, w surowym klimacie np. wrzosówka,

−

nieduże skóry są lekkie i cienkie, ale mają bardzo dobre właściwości ciepłochronne.

Użytkowanie futerkowe

−

rasa karakuł,

−

skóry są znacznie cieńsze i lżejsze niż kożuchowe,

−

skręt futra w postaci zwiniętych rurek,

−

cenne są skóry bardzo młodych jagniąt.

Użytkowanie koni

W Polsce jest długotrwała i bogata tradycja chowu i hodowli koni. Obecnie konie

zatraciły znaczenie jako siła pociągowa, natomiast zyskują coraz większe znaczenie jako
zwierzęta rekreacyjne, zaprzęgowe i sportowe. Rasy koni dzieli się na:

−

gorącokrwiste – konie o budowie szlachetnej i żywym temperamencie. Zalicza się do nich
konie Czystej Krwi Arabskiej, Pełnej Krwi Angielskiej, rasę Wielkopolską, Małopolską
i Śląską,

−

zimnokrwiste – konie o masywnej budowie i mniej żywym temperamencie, zwykle
powolne i spokojne. Reprezentują je rasy Bretońska, Bulońska, Perszerony. W Polsce
konie Łowicko-sochaczewskie, Sokólskie, Sztumskie, Lidzbarskie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

−

prymitywne – konie mniejszych rozmiarów, drobne o prymitywnej budowie. Należą do
nich wykorzystywane m.in. w hipoterapii, Koniki polskie i Hucuły.

Technologie produkcji zwierzęcej

Użytkowanie zwierząt związane jest z zapewnieniem odpowiednich warunków produkcji.

W rozwoju produkcji zwierzęcej wypracowano wiele modeli organizacyjnych i hodowlanych
związanych z użytkowaniem zwierząt. Te modele organizacyjne nazywane są technologiami
produkcji. W zależności od tego jakie metody i środki zostaną zaangażowane
w zorganizowanie produkcji i jakie będzie ona miała rozmiary, technologie te można
podzielić na:

−

drobnotowarowe,

−

wielkotowarowe.
W jednym i drugim przypadku można mówić o formach tradycyjnych i nowoczesnych.

Niezależnie od rodzaju technologii, biologia zwierząt decyduje o charakterze ciągu
technologicznego. Punktem wyjściowym zwykle jest poród lub wylęg. Ciąg technologiczny
kończy uzyskiwanie określonego produktu pochodzenia zwierzęcego. Może to być mleko,
mięso, wełna, jaja, skóry, itp. W niektórych przypadkach może to być usługa, np. umiejętności
pociągowe koni. Każdy rodzaj technologii produkcji wymaga określenia pewnych założeń
produkcyjnych, a następnie zapewnienia odpowiednich warunków tej produkcji.
Praktykowane są rozwiązania, w których cały ciąg technologiczny lokalizowany jest
w jednym gospodarstwie, ale również i takie gdzie w jednym gospodarstwie realizuje się tylko
fragment ciągu technologicznego. Do najważniejszych założeń technologicznych produkcji
zwierzęcej należą:

−

wykształcenie, kwalifikacje i kompetencje rolnika, a w większych gospodarstwach, osób
odpowiedzialnych za organizowanie i realizację zadań w produkcji zwierzęcej,

−

możliwości organizacji remontu stada (odnowienia),

−

możliwości organizacji rozrodu,

−

wybór metod i technik żywienia,

−

możliwości utrzymania odpowiednich ilości zwierząt reprezentujących różne grupy
produkcyjne (pomieszczenia, wybiegi, pastwiska pomieszczenia towarzyszące itp.),

−

potrzeby w zakresie obsługi – pracownicy, rodzaj zatrudnienia,

−

opieka lekarsko-weterynaryjna,

−

możliwości zaopatrzenia w materiał hodowlany lub towarowy, pasze i środki produkcji,

−

możliwości i warunki zbytu produktów zwierzęcych lub zwierząt hodowlanych,

−

warunki w zakresie prowadzenia dokumentacji hodowlanej i ekonomicznej.

Rys. 3. Schemat technologiczny produkcji jaj [opracowanie własne]

WYLEG JAJ

PISKLĘTA

KURKI

KOGUTKI

NIOSKI

ś

YWIEC RZEŹNY

Produkcja jaj

wychów

wychów

tucz

zapłodnienie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Jaki jest cel prowadzenia produkcji zwierzęcej w rolnictwie?
2) Jakie gatunki zwierząt gospodarskich hodowane są dla pozyskania jakich produktów ?
3) Jak właściwie organizować rozród zwierząt gospodarskich?
4) Jak właściwie zabezpieczyć dobrostan w chowie zwierząt gospodarskich?
5) Jak racjonalnie żywić zwierzęta gospodarskie?
6) Jak planować i organizować wypas zwierząt na pastwisku?
7) Jakie są podstawowe wymagania w odniesieniu do pomieszczeń inwentarskich?
8) W jakich kierunkach użytkuje się zwierzęta gospodarskie?
9) Jak projektuje się technologie produkcji zwierzęcej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj najodpowiedniejszy kierunek lub kierunki produkcji zwierzęcej dla

wybranego gospodarstwa rolniczego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować warunki przyrodnicze gospodarstwa:

−

stan środowiska naturalnego w okolicy, w której położone jest gospodarstwo,
szczególnie w aspekcie zagrożeń,

−

utrwalone tradycje w zakresie kultury rolnej, zwłaszcza w odniesieniu do zwierząt
gospodarskich,

−

możliwości gospodarstwa w zakresie zapewnienia odpowiedniej ilości i rodzaju pasz,

−

możliwości gospodarstwa w zakresie zorganizowania wymaganych wybiegów.

2) przeanalizować warunki ekonomiczne gospodarstwa:

−

dostępność lub możliwość dostosowania budynków inwentarskich do wymagań
rolnictwa ekologicznego,

−

ocena kondycji finansowej gospodarstwa w aspekcie przetrwania okresu
przestawiania,

−

możliwości w zakresie zbytu produktów ekologicznych – dostępność rynku,

−

możliwości dotyczące wykorzystania własnej lub zatrudnienia siły roboczej,

3) przeanalizować możliwości zabezpieczenia technologicznego:

−

określenie odpowiedniego dla gospodarstwa profilu produkcji zwierzęcej i określenie
produktu (produktów),

−

wybór właściwych gatunków, ras i odmian zwierząt,

−

wybór odpowiedniego dla gospodarstwa systemu chowu,

−

wskazanie możliwości zbycia produktów.

4) wskazać najodpowiedniejszy kierunek produkcji zwierzęcej dla analizowanego

gospodarstwa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do sieci Internet,

−

opis warunków przyrodniczych i technologicznych analizowanego gospodarstwa,

−

atlas ras zwierząt gospodarskich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

Ćwiczenie 2

Dobierz odpowiednie pasze do wyżywienia określonego stada bydła i oblicz ich ilości,

które należy zabezpieczyć na rok.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować informacje dotyczące sposobów żywienia i zastosowanych pasz w chowie

bydła,

2) sporządzić listę odpowiednich pasz,
3) zaplanować zaopatrzenie (roczne lub dzienne) dla każdej grupy technologicznej, zgodnie

z normami żywienia zwierząt

4) podsumować zapotrzebowanie każdej paszy obliczone na rok dla grupy technologicznej.

Do obliczeń możesz wykorzystać następujący wzór tabeli.

Siano łąkowe

Śruta jęczmienna

…..

Pasza

Grupa
technologiczna
bydła

Liczba

zwierząt

Liczba

dni

ż

ywienia

Zapotrz
ebowan

ie

dzienne

Zapotrzebowani

e ogółem dla

grupy

Zapotrze

bowanie

roczne

Zapotrze

bowanie

ogółem

dla grupy

Krowy mleczne

Cielęta

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do sieci Internet,

−

normy żywienia zwierząt,

−

literatura ze szczegółową charakterystyką pasz.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź obserwację wskazanego zwierzęcia gospodarskiego i oceń jego stan

zdrowia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić informacje na temat oznak dobrego stanu zdrowia zwierząt,
2) przeprowadzić obserwację zwierzęcia,
3) ocenić jaki jest stan zdrowia wskazanego zwierzęcia na podstawie zgromadzonych

informacji,

4) uzasadnić każdą z tych decyzji,
5) zaprezentować efekty swojej pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

stado dowolnego gatunku zwierząt gospodarskich,

−

papier i pisaki do sporządzania notatek.

Ćwiczenie 4

Na przykładzie wskazanej obory oceń czy są w niej warunki zapewnienia dobrostanu dla

krów mlecznych i oceń sposób pozyskiwania mleka stosowany w tym gospodarstwie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić informacje na temat zapewnienia dobrostanu w pomieszczeniach dla krów

mlecznych oraz na temat sposobów pozyskiwania mleka,

2) przygotować plan obserwacji i badań,
3) przeprowadzić obserwacje i badania we wskazanej oborze,
4) dokonać oceny wskazanych w poleceniu parametrów na podstawie zgromadzonych

informacji,

5) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do sieci Internet

−

poradnik dla ucznia, foldery i prospekty z wyposażeniem obór i sprzętem udojowym,

−

obora z krowami mlecznymi,

−

papier i pisaki do robienia notatek.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cel i kierunki produkcji zwierzęcej?

2) dobrać zwierzęta odpowiednie dla danego gospodarstwa i kierunku

użytkowania?

3) zorganizować rozród zwierząt gospodarskich?

4) zaplanować i zorganizować żywienie zwierząt gospodarskich?

5) zaplanować i ocenić pomieszczenia dla zwierząt?

6) zaprojektować wybraną technologię produkcji zwierzęcej?

7) ocenić stan zdrowia zwierzęcia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

4.3. Organizowanie produkcji rolniczej metodami ekologicznymi

4.3.1. Materiał nauczania

Ochrona bioróżnorodności

Rolnictwo ekologiczne ma przyczyniać się do polepszenia jakości agroekosystemów.

W tym celu producenci rolni powinni przeznaczyć część powierzchni gospodarstwa na rzecz
ochrony bioróżnorodności. W uzasadnianych przypadkach cenne przyrodniczo fragmenty
gospodarstwa (odpowiednie działki, zarówno użytkowane rolniczo jak i nieużytki) należy
użytkować w sposób służący zachowaniu bioróżnorodność ekosystemów rolnych. Do takich
powierzchni zalicza się:

−

ekstensywnie użytkowane trwałe łąki i pastwiska, stare ekstensywnie użytkowane sady,
ż

ywopłoty, zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, stromizny, strefy buforowe,

−

ekologicznie cenne odłogi i/lub grunty orne,

−

ekologicznie cenne obrzeża pól,

−

cieki wodne, oczka wodne, stawy, bagna, łąki zalewowe, które nie są intensywnie
wykorzystywane ani do produkcji rolnej ani gospodarki rybackiej,

−

siedliska dzikiej flory,

−

korytarze ekologiczne zapewniające łączność pomiędzy siedliskami naturalnymi.
Minimalny obszar wyżej wymienionych rodzajów siedlisk służących zachowaniu

bioróżnorodności ustala się na 1% całkowitej powierzchni gospodarstwa.
Wypas zwierząt należy tak zaplanować, by nie zagrażał ptakom łąkowym i cennym gatunkom
roślinności dzikiej (odpowiedni termin i obciążenie pastwiska). Wypalanie traw i nieużytków
jest zabronione.
Organizmy transgeniczne (GMO)

Organizmy transgeniczne i ich produkty nie mają zastosowania w ekologicznej produkcji

rolnej. Zakazuje się zarówno świadomego jak i przypadkowego wprowadzania na teren
gospodarstwa

ekologicznego

organizmów

transgenicznych

i

ich

produktów,

a w szczególności: zwierząt, nasion, pyłku, materiału rozmnożeniowego, nawozów,
polepszaczy gleby, szczepionek, środków ochrony roślin.

W przetwórstwie żywności ekologicznej zabronione jest stosowanie transgenicznych

składników, jak również dodatków i substancji wspomagających będących produktami
inżynierii genetycznej (GMO).

Zanieczyszczenie produktów rolnictwa ekologicznego przez GMO, nawet ze źródeł nie

kontrolowanych przez producenta rolnego, może spowodować utratę certyfikatu gospodarstwa
/ produktu.

W gospodarstwach przestawiających się etapami (częściowo) nie dozwolone jest

stosowanie organizmów transgenicznych ani w uprawie roślin, ani w żywieniu zwierząt ani
w przetwórstwie, tak w części ekologicznej jak i konwencjonalnej.
Ochrona gleby i wody

Celem rolnictwa ekologicznego jest ochrona gleby przed degradacją, jak również

zachowanie wysokiej jakości zasobów wodnych i oszczędne gospodarowanie wodą. Rolnicy
powinni minimalizować procesy degradacji wierzchniej warstwy gleby poprzez zmniejszenie
liczby zabiegów uprawowych, właściwy dobór roślin jak również skrócenie okresu czasu,
w którym gleba pozostaje bez okrywy roślinnej. Należy przedsiębrać odpowiednie środki na
rzecz ochrony gleby przed erozją wodną i wietrzną oraz przeciwdziałać nadmiernemu ubiciu
gleby. Producenci rolni powinni instalować systemy pozwalające na oszczędne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

gospodarowanie wodą, produkcję w obiegu zamkniętym, ochronę wody przed
zanieczyszczeniem środkami chemicznymi lub patogenami zwierzęcymi i ludzkimi. Plan
rolno-środowiskowy dla gospodarstwa ekologicznego musi zawierać zasady stosowania
nawozów organicznych (stałych i płynnych), maksymalną obsadę zwierząt, warunki
stosowania dozwolonych nawozów mineralnych, zagospodarowania ścieków z przetwórni.
Gospodarstwo ekologiczne powinno:

−

posiadać płytę gnojową i/lub kompostową oraz zbiorniki na gnojówkę, które muszą
posiadać taką pojemność, by zabezpieczać wody przed skażeniem, tak w drodze spływu
powierzchniowego jak i przesiąkania,

−

minimalna pojemność płyty gnojowej wynosi 3 m

2

na 1 SD (wymóg ten nie dotyczy

gospodarstw z oborami głębokimi),

−

posiadać odpowiednie, pod względem pojemności i szczelności, zbiorniki na nawozy
płynne (gnojówkę, wodę gnojową, gnojowicę), o minimalnej pojemności 2 m

3

na 1 SD

(wymóg ten nie dotyczy gospodarstw z oborami głębokimi),

−

całkowita ilość nawozów zwierzęcych stosowanych w gospodarstwie nie może
przekroczyć 170 kg azotu na hektar na rok. Odpowiada to obsadzie zwierząt równej
2 SD/ha,

−

nie stosować nawozów płynnych poza okresem wegetacji,

−

dawki nawozów organicznych nie mogą przekraczać: w przypadku obornika 35 t na 1 ha;
kompostu 40 t na 1 ha; nawozów płynnych – 30 m

3

na 1 ha,

−

dozwolone nawozy mineralne można stosować dopiero po stwierdzeniu w glebie
znaczących niedoborów danego składnika /składników, których uzupełnienie niemożliwe
jest w drodze stosowania ani nawozów własnych ani płodozmianu. Z punktu widzenia
analizy chemicznej gleby, uzasadnieniem zastosowania nawozów mineralnych jest
obniżenie wartości przyswajalnych form danego składnika do poziomu poniżej
zawartości średniej.

Ogólne zasady uprawy roślin i chowu zwierząt w rolnictwie ekologicznym

Gospodarstwo ekologiczne powinno wytworzyć stabilny agroekosystem, aktywnie stosując

ekologiczne metody gospodarowania, współdziałając z naturalnymi cyklami biologicznymi.
W tym celu wszelka działalność gospodarcza w zakresie uprawy roślin, chowu zwierząt
i zachowania walorów środowiskowych i przyrodniczych powinna być tak zorganizowana, by
poszczególne składowe agroekosystemu pozytywnie na siebie oddziaływały.

Przestawianie gospodarstwa z dotychczasowej metody produkcji na rolnictwo

ekologiczne musi być zakończone w określonym czasie. Okres przestawiania musi trwać
przynajmniej dwa lata przed wysiewem, a w przypadku upraw wieloletnich innych niż
pastwiska, co najmniej przez trzy lata przed pierwszym zbiorem produktów. W określonych
przypadkach okres ten można przedłużyć lub skrócić, uwzględniając wcześniejsze
zagospodarowanie danego gruntu. Okres przestawiania może zostać skrócony do minimum
1 roku. Za początek okresu przestawiania uznaje się datę zgłoszenia gospodarstwa do
uprawnionej jednostki kontrolnej.
Bioróżnorodność w uprawie roślin

Ekologiczna uprawa roślin jest nierozerwalnie związana z glebą. Dbałość o glebę

przejawia się m.in. poprzez mnogość uprawianych gatunków oraz recykling składników
pokarmowych, jak również minimalizację strat składników z gleby. Gatunki i odmiany roślin
uprawiane w gospodarstwie ekologicznym muszą być odpowiednio dobrane do warunków
glebowych i klimatycznych. Ponadto powinny się cechować szeroką odpornością na
najważniejsze choroby i szkodniki. Materiał siewny i rozmnożeniowy musi pochodzić
z produkcji ekologicznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

śyzność gleby i gospodarka nawozowa

Celem gospodarki nawozowej w rolnictwie ekologicznym jest podnoszenie aktywności

biologicznej gleby. Podstawą podtrzymywania/zwiększania żyzność i urodzajności gleby
w gospodarstwach ekologicznych jest materia organiczna (resztki roślinne, nawozy zwierzęce)
wyprodukowana w myśl zasad rolnictwa ekologicznego. Straty składników pokarmowych
poza gospodarstwo należy minimalizować, stosując odpowiednie formy, dawki i czas
stosowania nawozów.

Nawozy organiczne i mineralne pochodzące z zakupu powinny być traktowane jako jedna

z wielu metod służących utrzymaniu żyzności gleby, jako uzupełnienie, a w żadnym wypadku
nie jako zastąpienie recyklingu składników pokarmowych.

Stosowanie dozwolonych nawozów mineralnych musi mieć miejsce w ramach

wieloletniego programu gospodarki nawozowej i w powiązaniu z tak podstawowymi
metodami zapewnienia żyzności gleby jak: stosowanie nawozów organicznych, poprawnego
płodozmianu, uprawy roślin wiążących azot i międzyplonów.

Dozwolone nawozy mineralne mogą być stasowane wyłącznie w naturalnej postaci, a ich

rozpuszczalność nie może być zwiększana metodami chemicznymi. Saletra Chilijska oraz
wszystkie syntetyczne nawozy azotowe są zabronione. Nawozy zawierające odchody ludzkie nie
mogą być stosowane do nawożenia roślin przeznaczonych bezpośrednio do spożycia przez
ludzi, jak również do użyźniania gleby, na której będą uprawiane rośliny jednoroczne w okresie
najbliższych 6-ciu miesięcy. Ten ostatni warunek nie dotyczy nawozów uzyskiwanych w drodze
kompostowania na gorąco. Do aktywizacji kompostu mogą być użyte odpowiednie preparaty na
bazie mikroorganizmów lub roślin. Preparaty biodynamiczne wytworzone z mączki skalnej,
obornika lub roślin mogą być również stosowane. Należy zapobiegać akumulacji metali ciężkich
w glebie. Szczegółowe kryteria rolnictwa ekologicznego określają wykaz dopuszczonych
nawozów i środków polepszających żyzność gleby.
Zwalczanie chorób, szkodników i chwastów

Rolnictwo ekologiczne akceptuje następujące metody zapobiegania zbyt dużym stratom

powodowanym przez szkodniki, choroby i chwasty stosując:

−

odpowiednio dobrane gatunki i odmiany roślin uprawnych (o wysokiej dynamice wzrostu
i dobrze zacieniające glebę),

−

właściwą gospodarkę płodozmianową,

−

sąsiedztwo roślin,

−

zrównoważony program nawozowy,

−

kompostowanie materiałów organicznych,

−

czyszczenie materiału siewnego,

−

uprawę mechaniczną,

−

stosowanie pułapek, barier, światła i dźwięku,

−

ochronę naturalnych wrogów szkodników roślin uprawnych przez stworzenie
im korzystnych warunków bytowania (np. żywopłoty, miejsca gniazdowania, strefy
buforowe, zachowanie naturalnej roślinności),

−

wprowadzanie organizmów pożytecznych,

−

ś

ciółkowanie, przykaszanie i wypasanie,

−

odchwaszczanie płomieniowe,

−

stosowanie preparatów biodynamicznych.
O ile wyżej wymienione metody okażą się niewystarczające dozwolone jest stosowanie

biologicznych środków ochrony roślin określonych w szczegółowych kryteriach rolnictwa
ekologicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

Zbiór surowców roślinnych ze stanu naturalnego

Zbiór jadalnych roślin dziko rosnących, w tym ich części, z naturalnych siedlisk, lasów

i terenów rolniczych, jest traktowany jako produkcja metodami ekologicznymi, pod
warunkiem, że:

−

przez ostatnie trzy lata przed zbiorem roślin na terenach tych nie stosowano innych
ś

rodków niż dozwolone w rolnictwie ekologicznym,

−

zbiór nie narusza stabilności naturalnego ekosystemu i zachowania gatunków w terenie
zbioru.

Ekologiczna uprawa grzybów

Do uprawy grzybów można stosować podłoża złożone wyłącznie z następujących

komponentów:

−

obornik i odchody zwierzęce z gospodarstw ekologicznych,

−

produkty pochodzenia rolniczego z gospodarstw ekologicznych,

−

torf nie traktowany substancjami chemicznymi,

−

drewno, nie traktowane substancjami chemicznymi po wyrębie,

−

gleba i woda,

−

związki mineralne dopuszczone w gospodarstwie ekologicznym.

Ogólne zasady utrzymania zwierząt w gospodarstwie ekologicznym

W gospodarstwie ekologicznym zaleca się utrzymywanie przynajmniej kilku gatunków

zwierząt gospodarskich. W takich warunkach łatwiej zachować równowagę paszowo-
nawozową i harmonijne funkcjonowanie gospodarstwa jako ekosystemu. Jednak oprócz tych
ewidentnych korzyści ekologicznych, stwarza to pewne problemy technologiczne
i ekonomiczne. Do utrzymania produkcji kilku gatunków zwierząt potrzebna jest większa
różnorodność środków produkcji, bardziej zróżnicowane zaplecze w postaci budynków
inwentarskich i towarzyszących oraz większe zapotrzebowanie na pracę. Z drugiej strony
większa różnorodność produktów opuszcza gospodarstwo.

Rys. 4. Model obiegu materii w gospodarstwie ekologicznym [opracowanie własne]

Z biologicznego punktu widzenia, wyprowadzanie (sprzedaż) z gospodarstwa produktów

zwierzęcych pozwala minimalizować wyprowadzanie materii organicznej z ekosystemu
i zachować jego wydolność, czyli stan równowagi w obiegu materii. Oprócz właściwego
materiału hodowlanego w gospodarstwie ekologicznym należy zadbać o zapewnienie
odpowiedniego żywienia, utrzymania zwierząt, zastosowania dozwolonych metod rozrodu,

Produkcja materii organicznej

zawartej w produktach ro-

ś

linnych i paszach

Wyprowadzanie materii organicznej

z gospodarstwa w produktach roślinnych

Wyprowadzanie materii

organicznej z produktami

zwierzęcymi

Wykorzystywanie produktów

roślinnych jako pasz dla zwie-

Zagospodarowanie

odpadowej materii

organicznej do produkcji

nawozów

Dostarczanie materii
organicznej do gleby

Obieg materii

organicznej

w agroekosystemie

Zakup nawozów

mineralnych

(kopaliny

)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

zapewnienia zdrowia zwierząt. Gospodarowanie ekologiczne jest również podporządkowane
regułom ekonomicznym. Zatem produkcja zwierzęcą musi także dostarczać określonych
dochodów. Należy więc zadbać o dostosowanie wielkości stad do warunków gospodarstwa,
ale i zapewnienia możliwie realnego poziomu dochodów. Gospodarstwa takie mogą korzystać
ze zwiększonej pomocy zewnętrznej (dopłaty, programy rolno-środowiskowe). Należy to
również wziąć pod uwagę prowadząc ekologiczna produkcję zwierzęcą.

Tabela 16. Dopuszczalna obsada zwierząt w gospodarstwie ekologicznym [opracowanie własne]

Gatunek i kategoria zwierząt

Dopuszczalna obsada [szt./ha/rok]

Koniowate powyżej 6 miesięcy

2

Cielęta

5

Inne bydło poniżej 1 roku

5

Byczki, buhaje wolce od 1 roku do 2 lat

3,3

Jałówki od 1 roku do 2 lat

3,3

Byczki, buhaje wolce od 2 lat i starsze

2

Jałówki do hodowli

2,5

Jałówki na mięso

2,5

Krowy mleczne

2

Krowy mleczne wycofane ze stada

2

Inne krowy

2,5

Króliki płci żeńskiej do hodowli

100

Owce

13,3

Kozy

13,3

Prosięta

74

Maciory hodowlane

6,5

Trzoda chlewna na tucz

14

Inna trzoda chlewna

14

Kurczaki mięsne

580

Kury nioski

230

Zasady żywienia zwierząt w gospodarstwach ekologicznych są specyficzne dla gatunku

i zostaną opisane w charakterystyce poszczególnych technologii. Ogólne wskazania dotyczące
ż

ywienia znajdują się w części poświeconej kryteriom. W tym opracowaniu znajdziesz,

istotne technologicznie informacje dotyczące produkcji zwierzęcej w odniesieniu do bydła
w aspekcie produkcji mleka, trzody chlewnej w aspekcie produkcji żywca wieprzowego i kur
w

aspekcie

produkcji

jaj.

Wiadomości

dotyczących

szczegółowych

rozwiązań

technologicznych innych gatunków zwierząt należy szukać, korzystając z innych źródeł.
Profilaktyka i leczenie zwierząt w gospodarstwie ekologicznym

Zapobieganie chorobom w ekologicznej produkcji zwierzęcej opiera się na doborze

odpornych ras zwierząt i na stosowaniu praktyki hodowlanej odpowiedniej do wymagań
gatunku, wytwarzającej silną odporność oraz zapobiegającej infekcjom. Dodatkowymi
elementami wspomagającymi winny być wysokiej jakości pasze oraz odpowiednia obsada.
W leczeniu zaleca się stosować przede wszystkim leki ziołowe i preparaty homeopatyczne,
związki alopatyczne, a ograniczyć do minimum środki syntetyczne czy antybiotyki. Te
ostatnie należy uwzględnić jeżeli metody zalecane okażą się nieskuteczne lub ich działanie nie
jest prawdopodobne w leczeniu choroby lub obrażeń, a leczenie jest konieczne do ulżenia
w cierpieniu, lub ratowania życia zwierzęcia. Zabronione jednak jest stosowanie czynników
wzrostu lub innych substancji przeznaczonych do stymulowania produkcyjności.

W chowie ekologicznym ilekroć stosuje się leki weterynaryjne, rodzaj środka i typ

produktu należy dokładnie zarejestrować. W przepisach określona jest również długość okresu
karencji, który winien upłynąć między ostatnim podaniem zwierzęciu środków leczniczych
w normalnych warunkach stosowania tych środków, a wyprodukowaniem żywności metodą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

ekologiczną. Jest on dwukrotnie dłuższy niż obowiązujący standardowo okres karencji.
W przypadku gdy nie ma podanej długości takiego okresu, upłynąć powinno 48 godzin.

Zakres działań higienizacyjnych zawiera się w szerokim spektrum przestrzegania norm,

dotyczących parametrów mikroklimatu i wymogów sanitarnych pomieszczeń, w których
przebywają zwierzęta, stosowaniu pasz ekologicznych, zdrowych i pełnowartościowych,
przestrzeganiu norm żywieniowych właściwych dla hodowli ekologicznej, higienicznym
i odpowiednim technologicznie sposobie zadawania paszy. Kolejnymi zabiegami są mycie
i odkażanie pomieszczeń w budynkach i budek w systemach otwartych, w których
utrzymywane są zwierzęta, odkażanie jak również rekultywacja wybiegów zarówno
w systemach otwartych jak i półotwartych. Pomieszczenia i wybiegi dla zwierząt oraz ich
ogrodzenie i wyposażenie powinny być myte i dezynfekowane. Do czyszczenia
i dezynfekowania mogą być używane środki dozwolone w kryteriach rolnictwa
ekologicznego. Po opuszczeniu wybiegów przez zwierzęta cały teren nawozi się wapnem,
bronuje i wykonuje podsiew w celu uzupełnienia porostu. Okresowo zastosować należy
obsiew roślinami fitosanitarnymi, przykładowo gorczycą. Ich wydzieliny korzeniowe, dzięki
zawartości pewnych związków, jak choćby siarki, działają na glebę odkażająco.

Zabiegiem profilaktycznym, bezpośrednio dotyczącym zwierząt jest kontrola stanu zdrowia

przeprowadzana codziennie przez producenta, ze szczególnym uwzględnieniem stanu kończyn
i skóry, objawów dotyczących nietypowych zachowań zwierząt oraz osowiałości, zmniejszenia
ilości pobieranej paszy i innych symptomów sugerujących pogorszenie stanu zdrowia. Jednym
z założeń produkcji ekologicznej jest ograniczenie zabiegów powodujących ból i stres zwierząt.
W konwencjonalnej hodowli często stosuje się zabiegi przycinania ogonków, rogów, dziobów,
co zapobiega kanibalizmowi. W produkcji ekologicznej zabieg ten jest niedozwolony.
Pozyskiwanie surowców zwierzęcych i metody ich przetwarzania

Pozyskiwanie produktów zwierzęcych musi odbywać się z zachowaniem zasad

stanowiących wymagania dla rolnictwa ekologicznego. Zatem istotne jest ubijanie zwierząt,
które osiągnęły określony wiek. Uboju zwierząt dokonuje się zgodnie z ogólnie przyjętymi
zasadami. Ważne jest to aby zadbać o zaoszczędzenie zwierzętom fizycznego cierpienia
związanego z zastosowaną metodą uboju. Rolnictwo ekologiczne w krajach Unii Europejskiej
zostało uregulowane Rozporządzeniem Rady Ministerialnej Wspólnoty Europejskiej Nr 2092/91
z 24 czerwca 1991 r. ogłoszonym w oficjalnym dzienniku Nr L-198/9 w dniu 22 lipca 1991 r.
Rozporządzenie to dotyczy ekologicznej produkcji rolnej i przetwórstwa artykułów
spożywczych. Rozporządzenie to obowiązuje także w naszym kraju. Zostało wprowadzone
w nasz system prawny ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. [Dz. U. Nr 93, poz. 898].

Jakość żywności ekologicznej jest potwierdzana przez producenta i organizację

kontrolującą proces produkcji. Rozporządzenie 2092/91 kładzie duży nacisk na system
kontroli, przenosząc odpowiedzialność za wiarygodność ekologicznego produktu na dwie
strony: producenta i jednostkę kontrolującą. Całość procesu produkcyjnego podlega ocenie
jednostki

kontrolującej.

Właściciel

zakładu

przetwórczego

podejmujący

decyzję

o przetwarzaniu surowców ekologicznych, zgłasza się do jednostki kontrolującej, dostarczając
dokumenty potrzebne do oceny zakładu i procesu przetwórstwa.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie zasady zapewnienia ochrony środowiska wspiera rolnictwo ekologiczne?
2. Jakich reguł należy przestrzegać organizując produkcję roślinną w gospodarstwie

ekologicznym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

3. Jakie zasady należy zachować aby zabezpieczyć równowagę paszowo nawozową

w gospodarstwie?

4. Jakich zasad chowu i hodowli zwierząt należy przestrzegać w gospodarstwie

ekologicznym?

5. W jaki sposób należy zadbać o utrzymanie dobrego stanu zdrowia zwierząt hodowanych

w gospodarstwie ekologicznym?

6. Jakie metody mogą być wykorzystywane w przetwórstwie surowców pochodzących

z gospodarstw ekologicznych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj uwarunkowania ekologicznej produkcji rolniczej i opracuj projekt

przestawienia gospodarstwa na metody ekologiczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować warunki i okresy przestawiania gospodarstwa na metody ekologiczne,
2) opracować model organizacyjny gospodarstwa ekologicznego,
3) zaplanować harmonogram przestawiania w zakresie produkcji roślinnej,
4) zaplanować harmonogram przestawiania w zakresie produkcji zwierzęcej,
5) określić źródła pozyskiwania materiału siewnego, nasadzeniowego i hodowlanego,
6) ocenić ekonomiczne uwarunkowania przestawiania gospodarstwa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do sieci Internet,

−

kalkulator,

−

poradnik PROW,

−

kryteria rolnictwa ekologicznego.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) ocenić wpływ gospodarowania ekologicznego na zachowanie

równowagi ekologicznej w ekosystemie?

2) dobrać metody ekologicznej produkcji roślinnej?

3) dobrać metody utrzymania żyzności gleby i ograniczania

zachwaszczenia?

4) wskazać zasady chowu zwierząt w gospodarstwie ekologicznym?

5) określić zasady i warunki utrzymania dobrego stanu zdrowia zwierząt

w gospodarstwie ekologicznym?

6) określić

warunki

formalne

dla

przetwarzania

surowców

ekologicznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

4.4. Produkcja rolnicza na cele nieżywnościowe

4.4.1. Materiał nauczania

Produkcja rolnicza na cele nieżywnościowe obejmuje uprawę roślin energetycznych

i roślin włóknistych i specjalnych. Do energetycznych zaliczyć można takie rośliny jak:

−

róża (Rosa multiphlora ),

−

wierzba energetyczna,

−

malwa pensylwańska,

−

rzepak na biopaliwa.
Rośliny te (poza rzepakiem) są mało wymagające i mogą być uprawiane na gruntach VI

i V klasy bonitacyjnej. Na gruntach suchych szczególną rośliną przydatną do uprawy będzie
Rosa multiphlora. Biomasę produkowaną przez te rośliny można wykorzystywać do:

−

celów energetyczno-opałowych,

−

produkcji metanu,

−

produkcji materiałów budowlanych

−

produkcji komponentów do biopaliw.

Uprawa wierzby energetycznej
Wymagania klimatyczno-glebowe

Gleby, które zaleca się pod uprawę wierzby to gleby wilgotne III i IV klasy oraz klasy V

pod warunkiem, że ziemia jest wilgotna od marca do października (niezabagniona)
i odpowiednio nawożona. Odczyn gleby (pH) powinien być zawarty w przedziale 5,5–7,5.
Plony wierzby są mniejsze na ziemiach piaszczystych, oraz gdy jest susza.
Przygotowanie gruntu do nasadzeń.

Glebę do sadzenia najlepiej przygotować wcześniej tj. jesienią. Przed głęboką orką

35–40 cm korzystnie jest rozsiać nawozy fosforowo-potasowe lub jako przedplon zastosować
mieszaninę roślin strączkowych. Należy też wykonać talerzowanie i bronowanie, oraz bardzo
ważne odchwaszczenie (Roundup około 6–8 l/ha.).

Fot. 1. Sadzonki wierzby w pęczkach po 200 szt. [16]

Sadzenie

Materiałem nasadzeniowym są sztorby długości około 20 cm, które sadzi się 1–3 cm

powyżej gleby mechanicznie lub ręcznie. Przed posadzeniem należy końce sztorbów zanurzyć
w wodzie na 2–3 dni. Odległości w rzędach należy dostosować do posiadanego sprzętu, ale
bardzo często jest to 75 cm, a odległość między sadzonkami 33cm. Przy takiej rozsadzie na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

1 ha potrzeba około 40 tys. sadzonek. Należy pamiętać, że nie można posadzić roślin pod
liniami energetycznymi gdyż osiągają one wysokość do 6 m.
Pielęgnacja W pierwszym roku plantacja wierzby krzewiastej jest narażona na dużą
konkurencję ze strony chwastów, dlatego zwalczanie ich w pierwszym roku wegetacji roślin
jest podstawowym zbiegiem uprawowym.

Duże zachwaszczenie plantacji wierzb krzewiastych w pierwszym roku jest najczęstszą

przyczyną niepowodzenia uprawy tego gatunku w kolejnych latach! Po zasadzeniu zrazów
(zanim zaczną rozwijać się pędy, 1–3 dni po sadzeniu) należy zastosować herbicydy
doglebowe:

Tabela 17. Zalecane dawki herbicydów doglebowych [16].

Nazwa środka Dawka środka w kg/ha

Azotop

1,5–2,5

Bladex 50 WP

2,0–5,0

Bladex 500S.C.

3,0–4,0

Po zakończeniu pierwszego okresu wegetacji plantacje należy skosić zimą w celu

stymulowania wzrostu i rozkrzewienia roślin w następnych latach uprawy (pozyskane pędy
nadają się do produkcji zrazów). Z jednego ha wierzby w pierwszym roku można uzyskać
materiał do posadzenia na ok. 5–7 ha nowej plantacji.

W dalszych latach użytkowania na dobrze prowadzonej plantacji szybko rosnących

wierzb krzewiastych chwasty nie stanowią zagrożenia dla roślin. W okresie wegetacji na
chwasty jednoliścienne można stosować nalistne herbicydy selektywne np. Fusilade Super
EC, Targa 10 EC, Targa Super 5 EC.
Nawożenie. W pierwszym roku stosuje się nawożenie NPK w proporcji 30:10:30 kg/ha.
W kolejnych latach należy zwiększyć ilość nawozów ze względu na to, że roślina wytwarza
większą ilość pędów, liści i korzeni tj. nawozy NPK w proporcji 80:30:80 kg/ha. Do
nawożenia stosuje się także osady ściekowe, co powoduje znaczne obniżenie kosztów, gdyż
można je uzyskać praktycznie za darmo. Niebagatelną rolę gra to też przy pozyskiwaniu
ś

rodków z funduszy ekologicznych, gdyż jest to element ochrony środowiska.

Plony i zbiór. Zbiór wierzby energetycznej rozpoczyna się po ustaniu okresu wegetacji tj.
między październikiem – listopadem a marcem – kwietniem. Pędy powinny być ścinane na
wysokości 5–10 cm nad powierzchnią gleby. W pierwszych 2 latach pozyskuje się materiał
nasadzeniowy, a w latach następnych biomasę. W 1 roku z sadzonki wyrasta 1–3 pędów, które
osiągają wysokość 1–2,5 m i grubość 7–13 mm. W takim wypadku z 1 ha plantacji
otrzymujemy materiał do nasadzenia 5–7 ha. W 2 roku ilość pędów zwiększa się od kilku do
kilkunastu przy wysokości do 3 m i grubości 13–15 mm. W tych latach zbiory wykonuje się
za pomocą pił spalinowych, kosiarek listwowych lub sekatorów. W 3. roku rośliny uzyskują
wysokość do 4,5 m i grubość około 20 mm. W 4 roku wysokość pędów dochodzi do 6 m przy
grubości 30 mm. Na biomasę można pozyskiwać materiał w cyklach 1-, 2- lub 3-letnich.
Najwyższy plon uzyskuje się przy zbiorze co 3 lata (od 18,37 t/ha/rok u Salix viminalis do
22,88 t/ha/rok u Ulv Valne). Do zbioru biomasy w cyklach rocznych można wykorzystać
silosokombajny do zbioru kukurydzy.
Uprawa rzepaku

Szczegółowa analiza kosztów bezpośrednich uprawy rzepaku, daje następującą strukturę:

uprawa roli ~ 10%; siew ~ 3,5–6%; regulacja zachwaszczenia ~ 16–20%; nawożenie ~ 33%;
ochrona przed chorobami ~ 7–10%; ochrona przed szkodnikami ~ 5–8%; zbiór ~ 18–23%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

Warto dokonać takiej analizy we własnym gospodarstwie po to, aby racjonalnie podejmować
decyzje technologiczne.
Dobór przedplonu. Przyrodnicza wartość różnych gatunków jako przedplonów dla rzepaku
jest różna. Można ją szeregować od najlepszych do najgorszych: wczesne strączkowe na
nasiona oraz na masę zieloną, wczesny ziemniak, motylkowate wieloletnie z zakończonym
użytkowaniem w lipcu, jęczmień ozimy i jary, pozostałe zboża ozime, pszenica jara i owies.
W praktyce rolniczej ważniejszym staje się termin zbioru przedplonu, jego odległość od
ostatniego nawożenia organicznego, udział buraka w tym samym zmianowaniu oraz
częstotliwość występowania samego rzepaku (i innych krzyżowych)w rotacji.
Uprawa roli. Klasyczne zalecenia przewidują wykonanie pod rzepak dwu zespołów
uprawowych, tj. pożniwnego i przedsiewnego. Jeśli termin zejścia z pola przedplonu stwarza
takie możliwości – należy te zalecenia wykonać. Ze zbóż warunki takie stwarza jedynie
jęczmień ozimy. Po pozostałych kłosowych upraszcza się z reguły zespół upraw pożniwnych,
rezygnując z podorywki na rzecz talerzowania, kultywatorowania i bronowania. Ich
wykonanie przyspiesza mineralizację słomiastych resztek i kiełkowanie części chwastów
nasiennych, wpływa także korzystnie na osiadanie późniejszej orki siewnej. Jej klasyczna
głębokość to 20–22 cm. Na kulturalnych glebach, przy niskiej ścierni przedplonu dopuszcza
się 1 raz w rotacji spłycenie orki do 12–14 cm. Jeśli orkę wykonuje się bezpośrednio przed
siewem, korzystniej dla wschodów jest ją zwałować wgłębnie, a rolę doprawić agregatem
z wałem strunowym. W niektórych, z reguły dużych, gospodarstwach rzepak uprawia się
systemem bezorkowym. Rolę spulchnia się (miesza się) bez odwracania, na głębokość
8–10 cm przy użyciu rototillera lub kultywatora o sztywnych łapach. Taka uprawa pozwala na
wymieszanie nawozów, rozdrobnienie ścierni i tradycyjny, tj. redlicowy siew. Chwasty
ś

cierniskowe i samosiewy zniszczyć przedsiewnie totalnym herbicydem.

Siew. Najwcześniejszych siewów, tj. do 15–18 sierpnia należy dokonać na Lubelszczyźnie,
Podlasiu, Suwalszczyźnie i wschodniej części Mazowsza. Dla przekątnego pasa Polski od
Pomorza, śuław i Warmii przez Kujawy, Zachodnie Mazowsze, Ziemię Łódzką
i Świętokrzyską po Podkarpacie – najkorzystniejsze siewy tego gatunku powinny być
zakończone do 20–22 sierpnia. Optymalne siewy w nizinnej strefie wszystkich części Śląska,
Ziemi Lubuskiej, Wielkopolski i części przymorskiej Pomorza należy ukończyć do 25–28
sierpnia. Nawet w tej najkorzystniejszej klimatycznie strefie – siewy późniejsze powodują
dużą (około 50 kg dziennie) obniżkę plonu i są przyczyną przemarzania plantacji, pogorszenia
zaolejenia surowca, zmniejszania plonu nasion i tłuszczu z ha. Rzepak siany w optymalnym
terminie nie może być gęsty. W technologiach intensywnych powinno to być ok. 70 roślin na
1 m

2

, którą uzyskuje się przy poprawnym wysiewie 4 kg nasion w rozstawie 15–18 cm.

W technologiach oszczędnych w nawozy i środki ochrony roślin lepszą konkurencyjność
uzyskuje rzepak w łanach bardziej zwartych, tj. ok. 100 roślin na 1 m

2

, którą uzyskuje się przy

wysiewie 5 kg. Siewy rzadsze można zalecać przy punktowym siewie. Siewy gęstsze szkodzą
zimowaniu, wylęganiu, sprzyjają porażeniu przez choroby i szkodniki. Szeroką rozstawę
rzędów dopuszcza się wyłącznie przy pielęgnacji mechanicznej międzyrzędzi. Rzepak należy
siać równomiernie płytko na ~2 cm z małą prędkością siewnika.
Nawożenie. Pobranie przez rzepak składników na 1 tonę plonu nasion (ze słomą) wynosi
55 kg N, 28 kg P

2

O

5

, 45 kg K

2

O, 6 kg Mg, 14–20 kg S. Warunkiem równowagi jonowej

w glebie, zapewniającej efektywne odżywianie rzepaku, jest niekwaśny odczyn gleby i co
najmniej średnia zasobność w makro-składniki. W takim siedlisku glebowym można
stosować tzw. zachowawcze nawożenie mineralne, uwzględniając bilans wynosu składników
z pola i ich zwrotu. Na glebach o średniej zasobności współczynniki bilansowe wynoszą dla
potasu 1,16, a dla fosforu 1,24. Na glebach o dużej zasobności odpowiednio: 0,88 i 0,73. Tak

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

więc dawki nawozów dla dwu założonych poziomów plonu a) 2,5 i b) 3,5 tony z ha powinny
wynosić, jak w poniższym zestawieniu.

Tabela 18. Dawki nawozów [opracowanie własne]

K

2

0

P

2

O

5

Mg

S

Poziom

uzyskiwanych

plonów t z ha

Współczynniki bilansowe

0.88 1,16 0,73 1,24 – –

2,5

100

130

50

85

20

40

3,5

140

180

70

120

30

70

Część z pobranych ilości składników, a głównie potas, zostaje na polu w słomie i wysokim

ś

ciernisku rzepaku, l oczywiście należy to zbilansować w nawożeniu roślin następczych.

Przydatne są wszystkie formy nawozów – pojedyncze, blendingi, wieloskładnikowe obecne na
rynku. Muszą jednak pozwolić (swym składem) na zbilansowanie poszczególnych składników
w obliczonej dawce. Potas, fosfor i magnez powinny być w całości zastosowane przedsiewnie.
Przeniesiona aplikacja na wiosnę zmniejsza efektywność plonotwórczą. Azot przedsiewnie (nie
więcej, jak 35–40 kg N) stosuje się tylko po zbożach. W przypadku przyorywania całego plonu
słomy uzasadnione są dawki wyższe.

Azot może być w formie saletry amonowej, roztworu siarczano-mocznikowego RSM,

mocznika, nawozu wieloskładnikowego. Słabo rosnący jesienią rzepak można zasilić 5–10%
roztworem mocznika (150 l/ha) z siarczanem magnezu w stadium 4–5 liści lub dolistnie
nawozami wielomakroskładnikowymi, np. typu Basfoliar. Trzeba podkreślić, że
przenawożenie azotem lub późna jego aplikacja zwiększa uwodnienie tkanek, hamuje
hartowanie i znacznie obniża zimotrwałość.

Siarkę najlepiej stosować w siarczanie amonu doglebowo wiosną. Dolistne nawożenie

siarką może łagodzić niedobory tego składnika, zwykle jednak nie zabezpiecza odpowiedniej
ilości dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych. Efektywność siarki wzrasta przy wysokim
poziomie nawożenia azotowego. Siarka nie wykorzystana na wzrost plonu pogarsza jakość
nasion poprzez zwiększenie zawartości glukozynolanów, a więc tych obniżających jakość
ś

ruty lub makuchu.

Na wytworzenie plonu 2,5 t oraz 3,5 t nasion rzepak musi pobrać z gleby odpowiednio

137 kg oraz 192 kg N. Uwzględniając, że wykorzystanie azotu z nawozów mineralnych
wynosi ~ 65%, należy zastosować odpowiednio ~ 100 i ~ 190 kg N. Pierwsza wiosenna
dawka azotu nie powinna być mniejsza niż 100 kg/ha – w saletrze amonowej lub częściowo
w siarczanie amonu, a częściowo w saletrze. Forma nawozu w drugiej dawce jest mniej
ważna. Podział na więcej niż 2 dawki jest nieefektywny, szczególnie w warunkach suchej
wiosny. Efektywność azotu zmniejsza się także w warunkach braku kompleksowej ochrony
przed szkodnikami owadzimi. W technologiach bardzo wysokich plonów rzepak można
nawozić dolistnie roztworem mocznika w formie 5–8% roztworu przed lub po kwitnieniu,
najlepiej po analizie chemicznej górnych liści. Można także stosować wieloskładnikowe
nawozy dolistne proponowane przez znane firmy nawozowe. Najbardziej efektywną
i opłacalną jest aplikacja dolistna boru przed kwitnieniem w nawozach borowych
i wielomikroelementowych przeznaczonych dla rzepaku (Agrosol R, Agrovital R, Boraks,
Borvit, Insol 5, Insol B, Plonis 5, Plonvit R, Sombor DF i inne). Nawożenia wymagają przede
wszystkich dobre plantacje – po dobrych przedplonach, na wapnowanych glebach.
Zbiór nasion. Niestety, w czasie dojrzewania i zbioru następują bezpowrotne straty znacznej
części plonu powstałe przez samoosypywanie – bez udziału maszyn (nawet do 100 kg z ha)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

oraz przez kombajn (od 100 do 450 kg). Ich wielkość zależy od odmiany, warunków
meteorologicznych, nasilenia chorób i szkodników oraz

ustawienia maszyn do zbioru

.

W gospodarstwach dużych należy różnicować dobór odmian pod względem wczesności,

co wydłuża czas optymalnego zbioru, podobnie jak zastosowanie obu metod zbioru –
wcześniejszej dwuetapowej i późniejszej w kalendarzu, czyli jednoetapowej. Zagrożenie dla
utraty plonu stwarza rok mokry – zmniejszając o około 20% odporność łuszczyn na
samoosypywanie i na wstrząsy podczas pracy maszyn. Powoduje to skrócenie czasu zbioru o
małych stratach i ostatecznie zwiększa ubytki nasion nawet 3-krotnie. Stwierdzono, że sposób
wyposażenia kombajnu ma decydujący wpływ na straty. W kombajnie zbożowym
przeznaczonym do zbioru rzepaku straty zmniejszają się nawet 4-krotnie po wydłużeniu
podłogi zespołu żniwnego, zastosowaniu aktywnego rozdzielacza łanu, zastosowaniu sita
o średnicy 6 mm, zamiast standardowego kłosowego, oraz sita 4 mm, zamiast żaluzjowego,
i dostosowaniu pracy wszystkich zespołów kombajnu do zaleceń technicznych.

Zbiór jednoetapowy nie może się rozpoczynać przed dojrzałością pełną (zawartość wody

w nasionach poniżej 17%), bowiem pogarsza to wszystkie parametry jakości nasion oraz
powoduje samoogrzewanie i natychmiastowe ich pleśnienie. W warunkach dużej wilgotności,
nierównego dojrzewania wywołanego przemarznięciem roślin i nierównego wiązania
łuszczyn, bardzo wysokiego nawożenia, porażenia zgnilizną twardzikową, zachwaszczenia
rumianowatymi, itp. – należy użyć środków desykujących wg wskazań IOR.

Zbiór dwuetapowy można rozpoczynać w fazie tzw. dojrzałości technicznej, kiedy łan

rzepaku zaczyna odbarwiać się z ciemnozielonego na zielono-seledynowy. Zginane wtedy
w V lub U łuszczyny powinny pękać w zgięciu i pokazywać zielone nasiona brunatniejące na
bokach (tzw. rumieniec, liczko). Owo brunatnienie świadczy o zdolności do pełnego
zczernienia w łuszczynie na skoszonych łodygach, pomimo że zawartość wody w tym stadium
nasion sięga 40%. Po dojrzeniu jakość nasion jest z tej metody zwykle lepsza. Zbiór
dwuetapowy (rzadszy w produkcji, gdyż kłopotliwy organizacyjnie) jest wręcz niezbędny na
plantacjach silnie zachwaszczonych, w których ani desykacja, ani regulacja dojrzewania nie
spełnia swych zadań.
Uprawa lnu
Len (Linum) należy do rodziny lnowatych (linaceae). Wyróżnia się 3 typy lnu, różniące się
pokrojem i budową:

−

drobnonasienny – typowy len włóknisty o wysokości 120 cm (łodygi cienkie delikatnie
rozgałęziające się w górnej części),

−

grubonasienny – jest to roślina oleista o wysokości 30–50 cm (łodyga silnie
rozgałęziająca się),

−

przejściowy – jest to roślina o cechach pośrednich.
Uprawiane w naszym kraju odmiany lnu są w typie włóknistym zbliżone do pośredniego

(50–80 cm wysokości i 0,8–1,7 mm grubości łodygi). Długość technologiczna jest mierzona
od blizny po liścieniach do pierwszego rozgałęzienia. Komórki włókniste są długie od
20–30 mm do 10 cm, o średnicy 20–30 mikrometrów. W łodydze ułożone są wiązkami.
Kwiaty lnu są niebieskie, białe lub różowe (w zależności od odmiany), 5-płatkowe,
samopylne. Owocem lnu jest torebka zawierająca ok. 10 spłaszczonych, jajowatych,
brunatnych, połyskujących nasion (zawierają 35% tłuszczu i 23% białka), które w kontakcie
z wodą silnie śluzowacieją. Len ma system korzeniowy palowy słabo rozwinięty – nie
umożliwia on pobierania roślinie składników pokarmowych i wody z głębszych warstw gleby.
W naszym kraju uprawiane są najczęściej następujące odmiany lnu: Ariadna, Artemida, Alba,
Minera, Nike, Wiko, Laura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

Wymagania klimatyczne, glebowe, stanowisko w zmianowaniu

Len kiełkuje w temperaturze +4°C. Dobrze znosi przymrozki do – 4°C. Do prawidłowego

rozwoju roślina ta potrzebuje niezbyt wysokiej temperatury powietrza, ale za to jego wilgotność
powinna być duża. Len ma bardzo duże wymagania wodne w okresie największego wzrostu
(maj/czerwiec). Odpowiednie gleby do uprawy tej rośliny to gleby średni zwięzłe lub lekkie o
zwięzłym podglebiu. Odczyn powinien być obojętny lub lekko kwaśny. Lnu nie należy uprawiać
na czarnoziemach, czarnych ziemiach, torfach i rędzinach, ponieważ rośliny się na nich wylegają
i pogarsza się jakość włókna (zwłaszcza na rędzinach). Lnu nie należy uprawiać po sobie,
ponieważ może to doprowadzić do wylinienia gleby (można go uprawiać nie częściej, niż co 6–
7 lat na tym samym polu). Najlepszym przedplonem pod uprawę lnu są ziemniaki, owies,
motylkowe lub zboża z wsiewką motylkowych.
Nawożenie – pod len nie stosuje się nawozów organicznych. Wskazane są małe dawki azotu
10–50 kg/ha, fosforu 30–40 kg/ha, potas 40–80 kg/ha. Siew przeprowadzamy w połowie
okresu siewu zbóż jarych. Na jednym metrze kwadratowym powinno być, od 1700–1900
roślin. Aby uzyskać taką gęstość roślin należy wysiać 120–140 kg/ha w rozstawie, rzędów
7–12 cm, nasiona powinny być umieszczone na głębokości od 2–3 cm.
Pielęgnacja. Po siewie, jeśli wystąpi zaskorupienie gleby, należy je zniszczyć przy użyciu
lekkiej brony lub kolczatki. W celu ochrony plantacji przed zachwaszczeniem należy w razie
potrzeby zastosować oprysk herbicydem (Afalon lub Linurex). Szczególnie należy zwalczać
kaniankę lnową, która jest bardzo groźnym chwastem (można ją zwalczać przy użyciu
preparatu Reglone albo spalić).
Zbiór. Długość okresu wegetacyjnego lnu wynosi 90–100 dni. W uprawie lnu wyróżniamy
cztery fazy dojrzałości:

−

faza – dojrzałość zielona – tuż po przekwitnięciu,

−

faza – dojrzałość wczesna żółta – łan jest żółto zielony lub jasno żółty, nasiona
brunatnieją,

−

faza – dojrzałość żółta – cała roślina jest żółta, opadają liście, jest to najwłaściwsza faza
zbioru,

−

faza – dojrzałości pełnej – cała roślina ma kolor brunatny, nasiona są już dojrzałe, łodygi
są zdrewniale i łamliwe. – zbiór za późny.
Len można zbierać dwiema metodami – ręcznie lub mechanicznie. Wyrywa się rośliny

i układa na polu, aby doschły. Następnie wiąże się w dwóch miejscach w snopki i ustawia
w daszki. Plon słomy lnianej z 1 hektara wynosi ok. 5 ton, plon nasion to ok. 0,4–0,8 tony.
Natomiast nasion lnu oleistego można uzyskać około 0,6–2,8 t/ha, a słomy 4 t/ha. Słomę
lnianą poddaje się zabiegowi roszenia, międlenia i czesania. Czynności te mają na celu
uzyskanie jak najlepszej jakości włókna, które przeznacza się do produkcji tkanin i lin.
Nasiona lnu wykorzystywane są w przemyśle farmaceutycznym, do produkcji oleju lnianego
oraz stanowię cenny dodatek w żywieniu zwierząt.
Uprawa konopi

Konopie włókniste, zgodnie z Ustawa, są to rośliny z gatunku Cannabis sativa

zawierające w kwiatowych lub owocujących wierzchołkach roślin poniżej 0,2% delta-9-
tetrahydrokannabinolu (D9 THC – substancja halucynogenna) w przeliczeniu na sucha masę.
Mogą być uprawiane wyłącznie :

−

na potrzeby przemysłu włókienniczego, chemicznego, celulozowo-papierniczego,
spożywczego, kosmetycznego, farmaceutycznego, materiałów budowlanych oraz
nasiennictwa,

−

na określonej powierzchni, w wyznaczonych rejonach, na podstawie zezwolenia na
uprawę, przy zastosowaniu kwalifikowanego materiału siewnego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

−

w oparciu o umowę zawartą z podmiotem gospodarczym posiadającym zezwolenie
wojewody na prowadzenie skupu słomy konopnej.
Może to być umowa:

−

kontraktacji zawarta z podmiotem nie wpisanym do rejestru uznanych pierwszych
przetwórców słomy konopnej na włókno w przepisów o organizacji niektórych rynków
rolnych,

−

sprzedaży zawarta z podmiotem wpisanym do rejestru uznanych pierwszych
przetwórców,

−

zobowiązanie do przetworzenia słomy konopnej na włókno składane Prezesowi Agencji
Rynku Rolnego, w przypadku gdy prowadzący uprawę jest jednocześnie wpisany do
rejestru uznanych pierwszych przetwórców słomy konopnej na włókno.
Zezwolenie na uprawę konopi włóknistych wydaje wójt (burmistrz, prezydent miasta)

właściwy ze względu na położenie plantacji. Zezwolenie określa:

−

podmiot, dla którego je wydano,

−

numer kolejny zezwolenia,

−

odmianę,

−

powierzchnie uprawy,

−

numer działki, na której będzie plantacja,

−

termin ważności,

−

datę wydania zezwolenia.
W przypadku prowadzenia upraw konopi włóknistych w sposób niezgodny z wymaganiami

ustawy wójt (burmistrz, prezydent) wydaje nakaz zniszczenia plantacji, na koszt prowadzącego
uprawę. Nakazowi nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności, natomiast osoba, która
wbrew przepisom ustawy uprawia konopie włókniste podlega karze grzywny.
Polskie odmiany jednopiennych konopi włóknistych
Aktualnie w Rejestrze Krajowym COBORU znajdują się takie odmiany jak: Białobrzeskie,
Beniko i Silesia. Odmiany te charakteryzują się wysoką wartością gospodarczą. Nie stanowią
zagrożenia narkotycznego – zgodnie z wymogami Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii –
zawierają poniżej 0,2% D9 THC. Należą do form środkowo-europejskich i przystosowane są
do warunków klimatu umiarkowanego. Zapewnienie im optymalnych warunków kliamtyczno-
glebowych i zastosowanie właściwej agrotechniki gwarantuje uzyskanie wysokiego plonu
o określonych parametrach technologicznych:

−

nasion (w zależności od kierunku uprawy: 0,3–1,0 t/ha),

−

słomy (8–10t/ha),

−

włókna (2,5–3,0 t/ha).

Wymagania klimatyczno – glebowe

Wśród czynników klimatycznych decydujący wpływ mają temperatura i opady. W okresie

wegetacji potrzebują przynajmniej 250–300 mm opadów atmosferycznych. Dla prawidłowego
rozwoju konopi bardzo ważna jest wystarczająca ilość ciepła w okresie ich
najintensywniejszego rozwoju tj. w czerwcu i lipcu. Niska temperatura i brak opadów w tym
okresie wpływają hamująco na wzrost i odbijają się niekorzystnie na wysokości plonów.
Nasiona konopi kiełkują przy temperaturze 8–10°C w ciągu 8–12 dni, a młode rośliny znoszą
przymrozki do -6°C. Umożliwia to stosunkowo wczesny siew konopi, pozwalający na
osiągnięcie dojrzałości biologicznej nie później niż w połowie września. W naszych
warunkach klimatycznych, ma to istotne znaczenie, wobec konieczności dosuszenia słomy
i nasion. Jednym z podstawowych warunków uzyskania dobrego plonu jest wybór właściwej
gleby. Konopie uważane są za rośliny dolin rzecznych i nizin. Najodpowiedniejsze są dla nich
gleby żyzne, bogate w próchnicę, azot i wapń o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

60

Unikać powinno się lekkich gleb piaszczystych i ciężkich ilastych, jak również terenów stale
podmokłych.
Nawożenie. Konopie, jako roślina wyróżniająca się szybkim przyrostem biomasy potrzebują,
nie tylko żyznych gleb, ale również odpowiedniego nawożenia. Zalecane w czystym składniku
dawki to:

−

90–120 kg/ha N,

−

70–100 kg/ha P

2

O

5

,

−

150–180 kg/ha K

2

O

−

na glebach zakwaszonych 15–20 q/ha CaO
Poszczególne składniki pokarmowe wpływają różnie na jakość i ilość uzyskanego plonu.

W najogólniejszym zarysie azot wpływa na wzrost rośliny, potas wykorzystany jest przy
tworzeniu się włókna, a fosfor bierze czynny udział w wykształceniu nasion. Podobnie jak
w przypadku tworzenia się biomasy innych roślin, decydującą rolę w kształtowaniu się
wysokości plonu słomy i włókna odgrywa azot. Jednakże pamiętać należy, że nadmierna
dawka azotu przedłuża okres wegetacji konopi, sprzyja wybujałości roślin i obniża zawartość
oraz jakość włókna w łodygach.
Termin siewu. Właściwy termin siewu w znacznym stopniu wyznaczany jest przez przebieg
warunków atmosferycznych wiosną i ma zasadnicze znaczenie przy uprawie konopi.
W Polsce południowej optymalny termin siewu konopi przypada w I i II dekadzie kwietnia,
w Polsce środkowej w II i III. Wysiew konopi w zimną glebę powoduje zbyt długie
kiełkowanie nasion i wzrost procentu zaników roślin. Natomiast nadmierne opóźnienie siewu
skraca gwałtowne okres wegetacji obniżając wysokość i jakość plonu. Konopie zasiane
bardzo późno tj. na początku lipca, dojrzewają niewiele później niż zasiane na początku
kwietnia, jednakże dają znacznie niższe plony słomy, zwłaszcza włókna i nasion. Optymalna
gęstość siewu konopi zależy przede wszystkim od przeznaczenia plonu i warunków
klimatyczno-glebowych. Liczba roślin na jednostce powierzchni ma podstawowe znaczenie
dla wydajności i jakości włókna. Na plantacjach przemysłowych (na włókno) stosuje się
rozstaw rzędów 7,5–15 cm i ilość wysiewu w zależności od celu uprawy od 40 do 70 kg/ha.
Zabiegi pielęgnacyjne. Z uwagi na silny wzrost konopi i konkurencyjność w stosunku
do chwastów, zabiegi pielęgnacyjne mogą okazać się zbyteczne, zwłaszcza w uprawie
na włókno. Jeśli jednak pole pozostaje w słabej kulturze, to zaleca się stosowanie przed
wschodami Afalonu w dawce 1–1,2 kg/ha.

Termin zbioru konopi należy do najważniejszych czynników warunkujących wielkość

i jakość plonu. Zależy on przede wszystkim od przebiegu warunków klimatycznych w okresie
wegetacji, odmiany i kierunków uprawy – odbywa się w miesiącach: II połowy sierpnia
do września.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Jakie rośliny uprawia się na cele nieżywnościowe?
2) Jakie rośliny uprawia się na cele energetyczne?
3) Jakie warunki trzeba spełnić aby z powodzeniem uprawiać wierzbę energetyczną i rzepak?
4) Jakie zasady należy zachować podczas uprawy lnu, a jakie przy uprawie konopi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

61

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj technologię produkcji wybranej rośliny energetycznej lub włóknistej.

W opracowaniu umieść schemat technologiczny kolejno wykonywanych czynności, opis ich
wykonania z uwzględnieniem użytych maszyn i urządzeń oraz terminów ich wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać roślinę, którą można uprawiać w Twojej okolicy,
2) opracować schemat technologiczny dla projektowanej uprawy
3) opracować tabelę do wykonania opisu
4) wykorzystując tabelę opisać technologię zgodnie z poleceniem,
5) zaprezentować swoje opracowanie z uzasadnieniem wyboru rozwiązań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do sieci Internet, kalkulator

−

projektor multimedialny

−

książki lub czasopisma z informacjami dotyczącymi uprawy roślin energetycznych
i włóknistych.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować rośliny uprawiane na cele nieżywnościowe?

2) zaprojektować technologie produkcji roślin energetycznych?

3) zaprojektować technologie produkcji roślin włóknistych?

4) wskazać formalne uwarunkowania produkcji konopi włóknistych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

62

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję,
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi,
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych,
4. Sprawdzian składa się z 20 zadań,
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi,
6. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa,
7. W przypadku pomyłki, błędną odpowiedź weź w kółko i zaznacz prawidłową,
8. Za każdą prawidłową odpowiedź możesz zdobyć 1 punkt,
9. Na uważne przeczytanie i udzielenie odpowiedzi masz 35 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Gryka zaliczana jest do

a)

roślin okopowych.

b)

roślin zbożowych.

c)

roślin motylkowych drobnonasiennych.

d)

roślin przemysłowych.

2. Heliofity to

a)

rośliny światłolubne.

b)

rośliny cieniolubne.

c)

rośliny dnia krótkiego.

d)

rośliny wrażliwe na zmiany temperatury.

3. Uprawki odwracające wykonuje się

a)

bronami.

b)

kultywatorem.

c)

wałem.

d)

pługiem.

4. Do uprawy na glebach lekkich nadaje się

a)

jęczmień.

b)

pszenica.

c)

ż

yto.

d)

kukurydza.

5. Długość okresu wegetacyjnego uzależniona jest od

a)

temperatury gleby.

b)

wilgotności gleby.

c)

ż

yzności gleby.

d)

struktury gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

63

6. Projektując technologię produkcji wybranej rośliny należy w kolejności uwzględnić:

a)

przygotowanie stanowiska i siew.

b)

zbiór i nawożenie.

c)

nawożenie i przygotowanie stanowiska.

d)

pielęgnację i ochronę roślin i zbiór.

7. Najwyższa produkcyjność pastwiska występuje w

a)

sierpniu.

b)

kwietniu.

c)

lipcu.

d)

czerwcu.

8. Warzywa i owoce są dostarczycielami przede wszystkim

a)

witamin i związków mineralnych.

b)

białka o wysokiej wartości biologicznej.

c)

łatwostrawnych tłuszczów.

d)

łatwostrawnych węglowodanów

9. Aby otrzymać produkty ogrodnicze wysokiej jakości żywieniowej należy zdecydować się

na
a)

gospodarowanie intensywne.

b)

gospodarowanie konwencjonalne..

c)

gospodarowanie ekologiczne.

d)

intensywną produkcję szklarniową.

10. Podstawą żywienia bydła powinny być

a)

pasze treściwe.

b)

przemysłowe mieszanki paszowe.

c)

pasze mineralne.

d)

pasze objętościowe.

11. Sylwetka krowy mlecznej ma kształt kłody zbliżony do

a)

prostokąta.

b)

trójkąta.

c)

kwadratu.

d)

trapezu.

12. Oznaką zdrowia zwierzęcia jest

a)

gładka lśniąca skóra.

b)

gorący nos.

c)

dobrze przycięte racice.

d)

chęć do spania.

13. Do rozrodu można dopuszczać zwierzęta, które

a)

są reprezentantami odpowiednich ras.

b)

osiągnęły dojrzałość płciowa.

c)

są odpowiednio wysokie.

d)

osiągnęły dojrzałość rozpłodową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

64

14. W rolnictwie ekologicznym

a)

można stosować GMO.

b)

w ograniczonym zakresie można stosować GMO.

c)

można stosować GMO w wyjątkowych przypadkach.

d)

pod żadnym pozorem nie można stosować GMO.

15. W podorywce stosunek głębokości do szerokości skiby wynosi

a)

1:3.

b)

1:2.

c)

1:1.

d)

3:1.

16. Do kompleksowego planowania produkcji zwierzęcej wykorzystuje się

a)

programy komputerowe do układania dawek żywieniowych.

b)

programy zarządzania stadem.

c)

programy do prowadzenia rachunkowości rolnej.

d)

programy kontroli warunków mikroklimatycznych .

17. Rozsiewając nawozy mineralne nie można

a)

wychodzić z ciągnika.

b)

spożywać posiłków i palić tytoniu.

c)

robić przerw w pracy.

d)

ładować nawozów na polu.

18. W przypadku wystąpienia choroby zwalczanej z urzędu

a)

zwierzęta się natychmiast leczy.

b)

zwierzęta są szczepione.

c)

zwierzęta są ubijane, a właściciel otrzymuje odszkodowanie.

d)

zwierzęta są ubijane, a właściciel nie otrzymuje odszkodowania.

19. Orka głęboka jest wykonywana w zespole uprawek

a)

przedsiewnych.

b)

przedzimowych.

c)

pożniwnych.

d)

wiosennych.

20. W płodozmianie paszowym udział roślin pastewnych powinien przekraczać

a)

80%.

b)

65%.

c)

50%.

d)

35%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

65

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Organizowanie produkcji rolniczej

W karcie odpowiedzi zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

66

6. LITERATURA

1. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. FAPA, Warszawa 2002
2. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz.1. Gospodarstwo rolne i jego organizacja. EMPi

2

,

Poznań 2002

3. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 2. Wydawnictwo eMPi

2

, Poznań 2003

4. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 3. Wydawnictwo eMPi

2

, Poznań 2003

5. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 4. Wydawnictwo eMPi

2

, Poznań 2004

6. Hodowla zwierząt, tom 1 i 2 PWRiL, Warszawa 1996
7. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
8. Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
9. Popowicz T. i wsp.: Rolnictwo ekologiczne – poradnik merytoryczno-metodyczny.

Wydawnictwo Brwinów 1998

10. Poradnik PROW. CDR, Brwinów 2006.
11. Siebeneicher G.E.: Podręcznik rolnictwa ekologicznego. PWN, Warszawa 1997
12. Skrócone normatywy produkcji rolnej. RCDRRiOW, Radom 2000
13. Sołtysiak U. (red.): Rolnictwo ekologiczne. Rolnictwo ekologiczne od producenta do

konsumenta. Stowarzyszenie Ekoland i Fundacja LEBEN&UMWELT, Warszawa 1995

14. Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
15. Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza. FAPA, Warszawa 2003
16. www.kpodr.pl