Definicja źródła:

Bernheim - to materiał, z jakiego czerpie się historyczne poznanie. Materiał ów nie jest, tak jak w
większości nauk, zarazem bezpośrednim przedmiotem poznania, gdyż bezpośrednim przedmiotem
są ludzkie czynności, które znów są osiągalne dla naszej bezpośredniej obserwacji jedynie w małej
cząstce, jaką sami przeżywamy.
Langlois - są to ślady myśli oraz czynów, które pozostawiły po sobie dawne pokolenie.
Kościałkowski - źródła to każdy ślad istnienia czy też ludzkiego działania w przeszłości, inaczej:
wszelki ślad pozostały po określonym fakcie dziejowym, mający służyć do poznania i do
rekonstrukcji tegoż faktu. Handelsman - to utrwalony a także zachowany ślad myśli, działania albo
najogólniej ludzkiego życia.
Labuda - są to wszystkie psychofizyczne oraz społeczne pozostałości, jakie będąc wytworem
ludzkiej pracy, a równocześnie uczestnicząc w społecznym rozwoju, nabierają przez to pewnych
zdolności do odbijania tego właśnie rozwoju. Na skutek tychże właściwości źródło staję się
środkiem poznawczym, jaki umożliwia odtworzenie naukowe rozwoju danego społeczeństwa w
jego wszystkich przejawach.
Moszczeńska - źródłem historycznym może być każda rzecz, wszystko. Mówiąc ściślej, źródłem
historycznym jest każda rzecz w momencie, gdy poddamy tą rzecz obserwacji pod względem
historycznym, to znaczy w celu uzyskania empirycznych danych dla poznania historycznego faktu,
jaki wzięliśmy za przedmiot do badania. Topolski - to wszystkie źródła do historycznego
poznawania (bezpośredniego i pośredniego) tzn. jakiekolwiek informacje (w teorio-informacyjnym
rozumieniu) na temat społecznej przeszłości, gdziekolwiek one się znajdują, razem z tym, co te
informacje przekazują. Przeszłość społeczną rozumie się tutaj bardzo szeroko, również obejmując
naturalne warunki, w których człowiek żyje.
Serczyk - to każdy przedmiot (zarówno materialny jak i niematerialny), jaki związany jest z
działalnością człowieka.
Świerzawski - źródło to każda pozostałość z przeszłości, która poinformować nas może o
wcześniejszych wydarzeniach, jakie dotyczą ludzkich dziejów, czyli mieszczą się w nazwie historia.

Podział źródeł:
J. Serczyk dzieli źródła pisane na: dokumentowe i aktowe oraz na opisowe. W tych ostatnich
wyróżnia: źródła historiograficzne - są tu prace historyczne pochodzące z przednaukowego okresu
historii, to znaczy powstałe przed drugą połową XVII w., przed "Historyą narodu polskiego." A.
Naruszewicza (z 1780 r.). Wśród nich wyróżniamy: Roczniki - to krótkie zapiski, często złożone
tylko z jednego krótkiego zdania, początkowo umieszczane na marginesach paschalnych tablic.
Zapiskę taką zwykle poprzedza data, najczęściej jedynie roczna. Roczniki powstawały na
książęcych oraz biskupich dworach, jak również w klasztorach. Kalendarze - przypominają one
roczniki, ale zapiski robiono tu na marginesach jakichś kalendarzy, posiadają one daty miesięczne a
także dzienne. Spominki - są to rocznikarskie zapiski, przeważnie krótkie, zwykle umieszczane
były na wolnych kartkach pewnego dzieła o zupełnie innej treści (na przykład teologicznej). Księgi
zmarłych - to wykazy, jakie spisywano na marginesach w kalendarzach, przy odpowiedniej dacie
zapisywano imię, czasem też dokładniejsze dane, na temat osoby zmarłej tego dnia a w jakiś sposób
powiązanej z kościelną instytucją (najczęściej Klasztorem), która prowadziła te księgi. Występuje
tam najczęściej tylko data miesięczna i dzień. Katalogi - są to krótkie spisy sporządzone w
chronologicznym porządku panujących, opatów, biskupów. Zawierają one imiona i ewentualnie
datę panowania. Może czasem pojawić się jakiś szczegół albo pochwała. Dzieła hagiograficzne: to
inaczej żywoty świętych (z łac. vitae sanctorum), zawierają opisy męczeństwa (z łac. pasioness),
również opisy cudów (z łac. miracula). Biografie - dotyczą one przede wszystkim osób świeckich.

Bibliografie są dużo rzadsze a także późniejsze niżeli hagiograficzne dzieła. Kroniki - to
najwartościowsza forma średniowiecznego dziejopisarstwa. Jest to ciągły oraz zwarty opis dziejów
narodu lub państwa, najczęściej rozpoczynając od dziejów baśniowych, jednak czasem dotyczy
wyznaczonego ściśle okresu chronologicznego. W kronikach starszych dużo rzadziej spotykać
można daty, dlatego kroniki w powiązaniu dopiero z rocznikami mogą dać pełny wizerunek
przeszłości. Latopisy - to odmiana kronik, które powstały na Rusi. W odróżnieniu do kronik
latopisy dzielą się na rozdziały, które odpowiadają poszczególnym latom. Stanowią jakby
powiązanie kronik oraz roczników. Taką formę na przykład zastosował Jan Długosz. Źródła
pamiętnikarskie - to wspomnienia dotyczące własnego życia i działalności, często na szerokim tle
wydarzeń współczesnych. Relacje - dotyczą one jakiegoś jednego epizodu pochodzącego z życia
danego autora, (na przykład z misji dyplomatycznych, z podróży). W relacjach tych osoba autora
schodzi często na plan dalszy, zaś na plan pierwszy wysuwany jest opis wszystkiego tego co słyszał
i widział. Pamiętniki - to wspomnienia pochodzące z własnego życia, zwykle pisane w wieku
starszym. Najczęściej autor zaczyna opowiadanie o swoim życiu od najwcześniejszego dzieciństwa,
lub też od opisania domu oraz miejscowości, gdzie się urodził czy też gdzie spędził swe wczesne
lata dzieciństwa. Dzienniki (diariusze) - to są spisywane codziennie (ewentualnie co parę dni)
wydarzenia, w jakich brał udział autor, lub które zaobserwował, albo też o których coś usłyszał.
Dzienniki mogą zawierać również autorskie komentarze na różne tematy, także opinie dotyczące
ludzi i wydarzeń, osobiste refleksje itp. Źródła publicystyczne - to źródła, które w założeniu swoim,
w momencie powstawania przeznaczone były dla szerszej liczby osób. Zaliczymy więc tutaj:
manifesty, ulotki, odezwy, prasę. Źródła publicystyczne były już znane w starożytności i
średniowieczu, ale prawdziwy rozkwit ich dopiero nastąpił z chwilą wynalezienia druku.
Korespondencja - to wszystkie listy posiadające prywatny a także półprywatny charakter (listy
urzędowe należą do źródeł dokumentowych). Obecnie granica pomiędzy prywatnym listem i
urzędowym jest bardzo wyraźna. Natomiast dawniej urzędowe listy zawierały też prywatne
wiadomości. Zaś niekiedy dzisiaj urzędowe pisma szyfrowane są jako prywatne listy.

Podział źródeł wg Handelsmana. Pierwszy (sam zrezygnował z niego): źródła pośrednie - zalicza
tu dokumenty, które przeznaczone były do przechowywania pamięci o minionych czasach.
Występująca w ustnej postaci tradycja (tu: legendy, pieśni, bajki, powieść ludowa, anegdoty), w
postaci obrazowej (tu: obrazy, mapy, rzeźby, plany), a także w postaci pisanej (tu: inskrypcje
starożytne, roczniki, genealogie, kroniki średniowieczne, pamiętniki i dzienniki). Źródła
bezpośrednie - to zachowane ślady bezpośredniego istnienia w przeszłości człowieka. Dzielimy je
na: zabytki (tu: wykopaliska, obrazy, kurhany, pomniki, grobowce, napisy), pozostałości moralne to
znaczy przeżytki (tu: wspomnienia ubiegłych czasów, jakie żyją w zbiorowej świadomości, w
zwyczajach, w języku, w religijnych wierzeniach, w prasie, w sztuce).
Podział źródeł wg Handelsmana. Drugi: źródła pisane i źródła niepisane. Historyk powinien
zajmować się jedynie pisanymi. Te ostatnie podzielił na: 1. opisowe - dziejopisarskie opisy (kroniki,
roczniki, historie), opisy pamiętnikarskie (dzienniki, noty, biografie, pamiętniki właściwe,
wspomnienia), zbiory wiadomości a także czasopisma (dzienniki oraz tygodniki i miesięczniki). 2.
dokumentowe albo aktowe, są to: korespondencja prywatna i publicystyczna, materiały, noty,
wywody, prawne wykładnie, zapiski kancelaryjne, protokoły.

Kościałkowski oparł swój podział źródeł na wyróżnieniu 2 epok: 1. to epoka niepisanych źródeł,
której fakty poznajemy tylko na podstawie rzeczowych, niepisanych źródeł, gdyż jedynie takie
źródła pozostawiła nam ta epoka. 2. to epoka źródeł pisanych, której fakty poznajemy za pomocą
źródeł pisanych, ale też i niepisanych. Kościałkowski dzieli więc źródła na: a) niepisane,
pozostałościowe i rzeczowe, oraz b) pisane wszelkiego rodzaju. Te drugie z kolei podzielił na: A.
dokumentalne (bezpośrednie) - to dokumenty o prawnym bądź urzędowym charakterze,
jednocześnie stanowiące bezpośrednią składową część pewnych urzędowych czynności albo faktów

o jakich mówi nam ich treść. Obejmują one dyplomy (immunitetowe, nadawcze, traktatowe) oraz
akta (sądowe, sejmowe, szkolne, kościelne, skarbowe, administracyjne, wojskowe, instytucji
przemysłowych, bankowych, handlowych, zrzeszeń kulturalnych, dobroczynnych, społecznych oraz
dobra ogólnego). B. narracyjne (historiograficzne albo pośrednie) - to źródła, które nam mówią o
jakichś faktach, zawierają pośrednie relacje o tychże faktach, ale nie są częścią składową ani też
bezpośrednią takich faktów. Należą tu: roczniki, latopisy, kroniki, żywoty świętych, wspomnienia,
pamiętniki, autobiografie, dzienniki, czasopisma, mowy okolicznościowe, dedykacje, pisma
polemiczne. C. epistoralne (czyli listowe) - obejmują one wszelkiego gatunku listy, które zajmują
pośrednie miejsce pomiędzy źródłami dokumentalnymi i narracyjnymi.

Podział źródeł wg Labudy (za Miśkiewiczem): 1. ergotechniczne - odbijają bezpośrednio
gospodarczą, a pośrednio społeczną a także psychiczną formę ludzkiego życia. Zaliczamy tutaj
wszelkie zabytki materialnej kultury, jak również źródła demograficzne to znaczy wszelkie kostne
szczątki oraz pisane źródła, jakie odzwierciedlają przyrost a także naturalny ubytek ludności. 2.
socjotechniczne- odbijają bezpośrednio wszelkie oddziaływanie człowieka na człowieka zarówno
na płaszczyźnie rodzinnego życia, jak też politycznego, narodowego czy także stosunków
produkcji, rejestrując pośrednio stronę psychiczną oraz fizyczną ludzkiego życia. Wyróżniamy
źródła: socjograficzne (odzwierciedlają bezpośrednio stosunki produkcji pomiędzy ludźmi oraz
formy współżycia wzajemnego w czasie kształtowania się wspólnot społecznych, ekonomicznych,
ideologicznych, narodowych); instytucjonalne: a) familijne, które umożliwiają odtwarzanie
rodzinnych dziejów; b) etnograficzne, przedstawiające dzieje danego narodu; c) urzędowe,
polityczne, są wyrazem działalności prowadzonej przez władze w społeczeństwie a także państwie;
3. psychotechniczne - są to wszelkiego rodzaju pozostałości powstałe w wyniku materializowania
się ludzkiej świadomości.

Krytyka zewnętrzna źródła (niższa, erudycyjna) - polega ona na zbadaniu w jakich
okolicznościach powstało źródło, a także jaka jest jego oryginalność i autentyczność. W obrębie
krytyki zewnętrznej mieści się: ustalanie jaka jest data powstania źródła, miejsca jego powstania,
osoby autora jak również zbadanie autentyczności tego źródła. Krytyka pochodzenia źródła to
pierwsza czynność krytyczna, która umożliwia przeprowadzenie dalszych czynności. Dotyczy ona
ustalenia miejsca a także czasu powstania i autorstwa. Ustalenia czasu powstania źródła ma istotne
znacznie wobec oceny zawartych tam wiadomości. Jeżeli chodzi o ustalania daty to najpierw
rozpatruje się tak zwane kryteria zewnętrzne (wygląd zewnętrzny źródła, wygląd pisma, materiał,
dodatkowe zewnętrzne cechy mające pomóc w ustaleniu właściwego czasu powstania źródła) a
następnie wewnętrzne kryteria, które są zawarte w treści źródła.
Wewnętrzna krytyka - polega na zbadaniu treści źródła i poddaniu go następnie ocenie pod
względem jego przydatności co do wyświetlenia badanego problemu. Wyróżniamy tu: 1.
Interpretacja - czyli poznanie treści źródła oraz wydobycie z niego wszystkich wiadomości, które
może ono przekazać. Warunki są tu: dobra znajomość danego języka, znajomość pojęciowego
aparatu epoki oraz środowiska i obiektywizm 2. Krytyka wiarygodności źródła - prowadzi ona do
wykrycia nieprawdziwych informacji, jakie posiadał i przekazywał autor, a także informacji
zawartych w tym źródle, czy też świadomie przez autora umieszczonych zniekształceń prawdy. A)
ocena obiektywnych (chodzi tu o ocenę czy autor brał pośredni czy też bezpośredni udział w
zdarzeniu, które opisuje; a także ustalenie jaki minął czas od faktu aż do momentu spisania go) oraz
subiektywnych (to znaczy osobiste cechy autora jak: dociekliwość, inteligencja, wykształcenie,
umiejętność narracji) warunków dla poznania autora. B) następnie trzeba ustalić czy w tym
badanym źródle nie występują zamierzone zniekształcenia prawdy, mogące występować z wielu
przyczyn a zadaniem historyka ma być ich ustalenie.