Potrzeby inwestycyjne małych i średnich przedsiębiorstw i źródła ich finansowania
Przedsiębiorstwa potrzebują funduszy zarówno na rozpoczęcie działalności, jak i na jej kontynuację. Wydatki pieniężne na cele bieżące i rozwojowe mogą być przez nie finansowane ze źródeł własnych, jak i obcych. Finansowanie działalności przedsiębiorstw z własnych źródeł, określane jako samofinansowanie, może jednak ograniczać możliwości rozwoju ze względu na wielkość własnych środków. Wykorzystywanie przez podmioty gospodarcze funduszy z obcych źródeł, między innymi kredytów kupieckich, kredytów bankowych, pożyczek niepieniężnych, emisji krótko- i długoterminowych papierów dłużnych, jest zjawiskiem powszechnym w gospodarce rynkowej. Fundusze te podlegają zwrotowi i korzystanie z nich wiąże się z poniesieniem określonych kosztów, najczęściej w formie oprocentowania.
Różnego rodzaju kredyty bankowe stanowią najczęściej wykorzystywane zewnętrzne źródło pozyskiwania funduszy. Kredyt bankowy jest powszechnie wykorzystywaną w przedsiębiorstwie formą kapitału obcego. Jest to źródło finansowania celowe, zwrotne oraz odpłatne. Relacje pomiędzy bankiem a kredytobiorcą kształtują się w warunkach pełnej swobody wyboru i negocjowania warunków kredytu oraz warunków jego spłaty.
Kredyt bankowy w gospodarce rynkowej należy do najważniejszych czynników decydujących o wzroście gospodarczym. Poprzez oddziaływanie na warunki i koszt pozyskania kredytów władze gospodarcze mogą inicjować określone zachowania się przedsiębiorstw oraz zmiany sytuacji gospodarczej kraju.
W krajach o gospodarce rynkowej zasady udzielania kredytów bankowych są do siebie zbliżone, chociaż w każdym kraju istnieje odrębna specyfika w tej dziedzinie.
W Polsce, zgodnie z Ustawą Prawo bankowe banki mogą udzielać kredytów w złotych i walutach obcych zarówno osobom prawnym, jak i fizycznym oraz podmiotom gospodarczym nie posiadającym osobowości prawnej.
Podstawą udzielenia kredytu jest umowa kredytowa zawierana pomiędzy bankiem a kredytobiorcą. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy, na czas oznaczony w umowie, kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na określony cel. Kredytobiorca zobowiązuje się natomiast do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, do zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz do zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.
Pokrycie zapotrzebowania na kapitał następuje z reguły w drodze powiększenia rozmiarów kapitału własnego lub pozyskania kapitału obcego.
Alternatywnym rozwiązaniem jest oszczędzanie kapitału za pomocą surogatów kapitału, które polega między innymi na:
- wynajęciu obcego czynnika produkcji, tj. pozyskaniu obcego kapitału w formie rzeczowej. W ten sposób własny środek produkcji przedsiębiorstwa zostaje zastąpiony przez instrument ekonomiczny "usługi obcego przedsiębiorstwa". Ten instrument finansowy nazywany jest leasingiem.
- wyodrębnieniu z dotychczasowego programu przedsiębiorstwa określonych funkcji i przekazaniu ich innemu przedsiębiorstwu do wykonania. Nosi to nazwę finansowania przez factoring.
Oba te narzędzia można rozpatrywać jako produkty transformacji kredytu bankowego w celu dostosowania cech podaży kredytu do cech popytu na kapitał.
W sektorze MSP największym powodzeniem cieszy sie leasing, ponieważ umożliwia on uzyskanie ulg podatkowych.
Źródła finansowania działalności przedsiębiorstw można klasyfikować w dwóch podstawowych grupach, tj. jako kapitały/ fundusze własne oraz kapitały obce. Do głównych dostarczycieli źródeł finansowania przedsiębiorstw należą banki.
Jak już wspomniano, finansowanie sektora MSP wiąże sie z dużym ryzykiem dla banków. Obok ryzyka niepłacenia lub opóźnienia w spłacie kredytu. a także upadłości MSP, ryzyko kredytowania analizowanych podmiotów jest wysokie ze względu na:
- niedostateczny zakres dostępnych informacji ekonomiczno-finansowych dostarczanych bankom przez potencjalnego kredytodawcę,
- mały wolumen kapitału własnego, zainwestowanego w dane przedsiębiorstwo,
- bardzo często występujące problemy z utrzymaniem płynności finansowej w przedsiębiorstwie,
- spekulacyjny charakter wielu przedsiębiorstw,
- dużo większa skłonność do ryzykownych przedsięwzięć niż w małych przedsiębiorstwach,
- słabe zabezpieczenie kredytowe oferowane bankom.
W związku z powyższym utrzymanie działalności oraz rozwój MSP wymaga wsparcia ze strony zewnętrznych instytucji, w tym rządowych, samorządowych.
Popyt na zewnętrzne źródła finansowania w postaci kredytów, biorąc pod uwagę np. ich wysokość, rodzaj czy termin spłaty zależy między innymi od wielkości przedsiębiorstwa. Kryterium wielkości przedsiębiorstwa determinuje z kolei inne czynniki, takie jak zasięg terytorialny czy formę prawna prowadzonej działalności.
W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw podaż i popyt na zewnętrzne źródła finansowania w postaci kredytu wydają sie być niezrównoważone. Konieczne jest zatem dalsze dopasowywanie oczekiwań MSP oraz możliwości banków, biorąc pod uwagę rachunek ekonomiczny obu rodzajów podmiotów.
W Polsce istnieją obecnie dwie główne bariery pozyskiwania kapitału z banków przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Są to:
- wysoki koszt pozyskania kredytów bankowych,
- asekuranckie nastawienie banków do finansowania MSP, wynikające z wysokiego ryzyka takiego finansowania.
Dostęp MSP do innych niż kredyty bankowe obcych źródeł finansowania tez jest ograniczony. Podstawowymi barierami ograniczającymi dostęp małych i średnich przedsiębiorstw do zewnętrznych źródeł finansowania są:
- niski poziom zdolności akumulacyjnych tych przedsiębiorstw, który nie daje gwarancji zwrotu zainwestowanych kapitałów,
- wysokie koszty funkcjonowania przedsiębiorstw, a co sie z tym wiąże- niski poziom rentowności, który nie sprzyja akumulacji środków,
- ograniczenia związane ze specyficzną gospodarka finansową przedsiębiorstw tego sektora,
- trudności w dokonaniu obiektywnej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej małych i średnich przedsiębiorstw, co niejednokrotnie stanowi warunek pozyskania zewnętrznych kapitałów,
-skomplikowane i czasochłonne procedury związane z pozyskaniem kapitałów z różnych źródeł;
- ograniczenia związane z forma prawną prowadzenia działalności gospodarczej;
- niewielki poziom środków publicznych przeznaczonych na wsparcie rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w porównaniu z ich potrzebami, a także potencjałem ekonomicznym, jaki ten sektor reprezentuje.
Państwo stara się stworzyć, z poszanowaniem zasad równości i konkurencji, korzystne warunki dla funkcjonowania oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorców, w szczególności poprzez:
1) inicjowanie zmian stanu prawnego, sprzyjających rozwojowi małych i średnich przedsiębiorstw, w tym dotyczących dostępu do środków finansowych pochodzących z kredytów i pożyczek oraz poręczeń kredytowych;
2) wspieranie instytucji umożliwiających finansowanie działalności gospodarczej na dogodnych warunkach;
3) wyrównywanie warunków wykonywania działalności gospodarczej ze względu na obciążenia publicznoprawne;
4) ułatwianie dostępu do doradztwa, konsultingu i szkoleń;
5) wspieranie instytucji i organizacji lokalnych oraz regionalnych działajacych na rzecz małych i średnich przedsiebiorców.
Instytucjonalne formy wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw najczęściej przyjmują postać:
- pomocy ze strony samorządów;
- funduszy poręczeń kredytowych;
- specjalnych zagranicznych programów pomocowych ( np. Program PHARE, w ramach którego przewidziane są projekty wspierające rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, takie jak STEP II, EXPROM II, TOURIN III, STEP-IFE, JOP).
W polskim systemie prawno-ekonomicznym funkcjonują lub będą funkcjonować miedzy innymi cztery inicjatywy wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa poprzez banki:
- Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych;
- Fundusz Termonodernizacji;
- HALS Fundusz Kapitałowy;
- Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Bankowości Spółdzielczej.
KFPK został utworzony na mocy ustawy z dnia 8 maja 1997 roku o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne.Na Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych, stworzony przez Bank Gospodarstwa Krajowego, składają się:
- środki przekazywane z budżetu państwa, określane corocznie w ustawie budżetowej,
- wpływy z inwestycji środków KFPK w papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub Narodowy bank Polski bądź gwarantowane przez Skarb Państwa oraz listy zastawne,
- kwoty odzyskane w drodze dochodzenia wierzytelności powstałych w związku z udzielonymi przez Bank Gospodarstwa Krajowego poręczeniami lub gwarancjami ze środków KFPK;
- przychody ze sprzedaży akcji lub udziałów przekazanych Bankowi Gospodarstwa Krajowego przez Skarb Państwa
- dywidendy z akcji lub udziałów,
- darowizny i zapisy,
- inne wpływy.
O poręczenie spłaty kredytu mogą ubiegać się krajowe jednostki gospodarcze, takie jak: osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, rzemieślnicy, spółki prawa cywilnego i handlowego, spółdzielnie i inne.
Standardowo ( w zwykłym trybie postępowania, trwającym do 4 tygodni) wysokość poręczenia nie może przekraczać 70% wykorzystanej kwoty przyznanego kredytu (bez odsetek) objętego poręczeniem, przy czym decyzja o skali poręczenia zależy przede wszystkim od oceny ryzyka dokonanej przez BGK.
W dalszym ciągu podejmowane są jednak działania mające na celu stworzenie jeszcze lepszego systemu poręczeń i gwarancji dla małych i średnich przedsiębiorstw. W dokumencie "Strategia gospodarcza Polski" rząd zaproponował stworzenie silnego systemu poręczeń i gwarancji, mającego na celu umożliwienie zaciągania zobowiązań przez małe i średnie przedsiębiorstwa, które nie mogą obecnie korzystać z kredytów i pożyczek, ponieważ nie posiadają wymaganych przez banki zabezpieczeń. Nowe fundusze mają być tworzone z udziałem samorządów, które deklarują chęć wspierania takich inicjatyw.
Fundusz Termomodernizacji utworzono na mocy ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych. Jego podstawowym celem jest pomoc finansowa ze strony państwa inwestorom, w tym małym i średnim przedsiębiorstwom, którzy podejmują przedsięwzięcia termomodernizacyjne przy wykorzystaniu kredytów bankowych, tj. przedsięwzięcia mające za zadanie zmniejszyć zużycie energii ( np. docieplenie zewnętrznych ścian budynku, wymiana okien). Pomoc ta nazywana jest premią termomodernizacyjną i może przyjąć maksymalnie wysokość 25% kwoty zaciągniętego kredytu.
HALS Fundusz Kapitałowy to przykład inicjatywy wspierającej małe i średnie przedsiębiorstwa. Spółka jest funduszem inwestycyjnym typu venture capital. Istota działalności Funduszu jest wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw poprzez innowacyjne i elastyczne, dopasowane do indywidualnych przedsięwzięć, formy inwestowania kapitałowego.HALS podejmuje inwestycje mające na celu:
- finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw,
- zakup środków trwałych,
- zwiększenie kapitału obrotowego,
- nakłady na rozwój dystrybucji i promocji.
Inwestycje HALS przyjmują postać:
- finansowania kapitałowego (objęcie akcji lub udziałów),
- finansowania dłużnego (pożyczka, obligacje zamienne).