Cmentarzyska

Kluczowe źródła i ich ograniczenia

Szczecin 2009

I. Spis treści

I. Spis treści - 2 -

II. Wstęp - 3 -

III. Wielkie cmentarzyska neolityczne na ziemiach polskich - 3 -

III.1. Osłonki - 3 -

III.2. Złota - 4 -

III.3. Żerniki Górne - 6 -

III.4. Ogólna charakterystyka omawianych cmentarzysk - 7 -

IV. Antropologia - 8 -

IV.1. Wyjaśnienie pojęcia - 8 -

IV.2. Określanie płci - 8 -

IV.2.1. Określanie płci na podstawie czaszki - 8 -

IV.2.2. Określanie płci na podstawie miednicy - 9 -

IV.2.3. Określanie płci na podstawie różnych kości szkieletu - 9 -

IV.2.4. Kompleksowa metoda określania płci (KMOP) - 9 -

IV.3. Określanie wieku - 10 -

V.3.1. Obliteracja szwów czaszkowych - 10 -

V.3.2. Zmiany struktury gąbczastej nasady bliższej kości długich - 10 -

V.3.3. Analiza stopnia wyrzynania się zębów - 10 -

V.3.4. Analiza stopnia starcia koron zębowych - 10 -

IV.4. Metody rekonstrukcji cech somatycznych - 11 -

IV.4.1. Rekonstrukcja wysokości ciała - 11 -

IV.4.2. Metoda rekonstrukcji ciężaru ciała - 11 -

IV.5. Inne aspekty badań antropologicznych - 11 -

V. Cmentarzyska czy osady – kwestia wartości badań archeologicznych na różnych typach stanowisk - 12 -

VI. Zakończenie - 13 -

VII. Bibliografia - 13 -

VIII. Spis zdjęć i obrazów - 14 -

IX. Spis tabel - 14 -

II. Wstęp

Celem niniejszej pracy jest prezentacja szerokiego wachlarza możliwości jakie niosą za sobą badania archeologiczne i antropologiczne cmentarzysk różnych kultur neolitycznych. Wybrane stanowiska grobowe posłużą nie tylko za podstawę rozważań na temat perspektyw poznawania przeszłości, ale także ograniczeń, jakie mogą pojawić się podczas badania cmentarzysk. Ostatecznym pytaniem, do którego nawiązuje referat będzie, w odkrywaniu jakich aspektów egzystencji prehistorycznych kultur neolitycznych przewagę ma badanie stanowisk osadniczych, a w jakich eksploracja cmentarzysk.

III. Wielkie cmentarzyska neolityczne na ziemiach polskich

Dla archeologa każdy, nawet pojedynczy grób, może stanowić obiekt zainteresowania i źródło zdobycia cennych informacji o przeszłości. Jednak to dopiero całe cmentarzyska pozwalają na w miarę pełną rekonstrukcję zwyczajów pogrzebowych, a co za tym idzie – życia i kultury danych społeczeństw..

Jako że neolit łączy się z przejściem na osiadły tryb życia i powstawaniem trwałych osad, mamy tu również do czynienia z pierwszymi wielkimi cmentarzyskami. Prace wykopaliskowe prowadzone na stanowiskach w Osłonkach, Złotej oraz Żernikach Górnych doprowadziły do zbadania znacznych powierzchni zajmowanych przez rozległe cmentarzyska różnych kultur neolitycznych. Wyniki owych badań stanowić będą podstawę niniejszej pracy.

III.1. Osłonki

Pierwszym stanowiskiem jest cmentarzysko w Osłonkach położonych w woj. Kujawsko-pomorskim, reprezentujące jedno z najmłodszych ugrupowań tzw. kultur naddunajskich, które wprowadziły na znaczny obszar Europy Środkowej gospodarkę rolniczą oraz zapoczątkowały istnienie trwałych kontaktów międzykulturowych z południem kontynentu (Wierzbicki 2008).

W osadzie zamieszkiwanej nieprzerwanie przez blisko 400 lat (ok. 4300–4000 cal. BC) odnaleziono między długimi domami ok. 80 grobów szkieletowych, co czyni z cmentarzysko jedno z najbogatszych cmentarzysk w całej Europie Centralnej (Bogucki 1996). Obfitowały one w wyroby miedziane, pasy biodrowe z paciorków z muszli małży rzecznych w grobach żeńskich oraz masywne topory z poroża jeleni w grobach męskich. Reguły obrządku pogrzebowego, tak jak zresztą we wszystkich ugrupowaniach kultur naddunajskich, były bardzo ściśle przestrzegane. Zmarłych składano w grobach jamowych w pozycji skurczonej, głową na południe, mężczyzn na prawym, a kobiety na lewym boku (Wierzbicki 2008).

III.2. Złota

Drugim stanowiskiem jest cmentarzysko w Złotej w woj. Świętokrzyskim datowane na trzecie tysiąclecie BC. Za dużą stabilnością osadnictwa w tym rejonie przemawiają rozmiary cmentarzyska (Wierzbicki 2008). Według Krzaka (1970) długość cmentarzyska powinna wynosić ok. , a liczba pochowanych powinna wynosić 750 osobników złożonych w 300 grobach.

Podczas badania stanowiska łatwa do zauważenia jest wielokulturowość omawianej jednostki. Występują tu zjawiska i przedmioty nawiązujące do kilku kultur końcowoneolitycznych: pucharów lejkowatych, ceramiki promienistej, amfor kulistych, ceramiki sznurowej i pucharów dzwonowatych (Krzak 1970, 186). Dlatego też kultura złocka uważana jest za grupę powstałą w wyniku kontaktów między społecznościami wymienionych grup oraz wzajemnego przenikania się ich tradycji oraz stylistyki (Wierzbicki 2008, Krzak 1970,186).

Na stanowisku dominują groby niszowe o owalnych kryptach i podłogach wyłożonych płytami wapienia. Groby były przeznaczone do wielokrotnego użytku, a podczas składania kolejnego nieboszczyka szczątki poprzednio pochowanych osób odsuwano na bok. Niekiedy chowano kilku zmarłych równocześnie. Ponieważ większość grobów zawiera szkielety kilku osób różnej płci zmarłych w różnym wieku Wierzbicki (2008) wysnuł przypuszczenie, że były to groby rodzinne.

Zwłoki układano w grobie z podkurczonymi nogami. Mężczyzn kładziono najczęściej na lewym boku z głową skierowaną na południowy-wschód, kobiety na prawym boku z głową zwróconą na północny-zachód. Wkładano do nich bardzo bogaty ilościowo zestaw przedmiotów. Mężczyznom dary składano w pobliżu nóg, kobietom natomiast w okolicach głowy. Była to przede wszystkim bogato zdobiona ceramika (z charakterystycznym ornamentem w postaci odcisku sznura dwudzielnego) oraz narzędzia krzemienne (Wierzbicki 2008).

III.3. Żerniki Górne

Ostatnim omawianym cmentarzyskiem jest stanowisko w Żernikach Górnych, również położonych w woj. Świętokrzyskim. Czas jego użytkowania wyznaczono na 2750/2550 – 2250 BC (Włodarczyk, Kopacz 1998). Na planie cmentarzyska można wyraźnie dostrzec w niektórych miejscach zgrupowania grobów, nie udało się jednak ustalić czy pochowanych tam członków społeczeństwa łączyły więzi pokrewieństwa.

Naj­powszech­niej­szymi typami grobów, bo stanowiącymi ponad 85% całości, i najbardziej charakterystycznymi dla cmentarzyska żernickiego były, groby niszowe (Wierzbicki 2008).

Na cmen­tarzysku w 40 grobach pochowano ogółem 52 zmarłych. Aż 30 % grobów zawierało szczątki więcej niż jednego zmarłego, najczęściej dotyczyło to pochówków dziecięcych (Wierzbicki 2008).

Zdecydowaną większość zmarłych układano na plecach, z nogami podgiętymi w prawą lub lewą stronę, w tę samą w którą zwrócona była również głowa. Rzadziej spotykano prawdziwe ułożenie na boku. Twarz praktycznie zawsze skierowana była w kierunku wschodnim. Groby kobiece wyposażano paciorki i inne ozdoby, zaś męskie w topory kamienne i przedmioty wykonane z krzemienia. Zróżnicowanie wyposażenia zmarłych w zależności od płci nie jest dostrzegalne w zestawie ceramiki (Wierzbicki 2008).

III.4. Ogólna charakterystyka omawianych cmentarzysk

Zadaniem niżej zamieszczonej tabeli jest wyeksponowanie różnic w zakresie obrządku pogrzebowego stosowanego na cmentarzyskach w Osłonkach, Złotej i Żernikach Górnych. Uwagę zwraca występowanie na wszystkich trzech stanowiskach grobów niszowych, wyraźne rozgraniczenie typów darów grobowych dla kobiet i mężczyzn oraz różnorodność pozycji, w jakich zwłoki układane były w grobie.

	Ilość grobów	Rodzaj grobów	Reguły obrządku pogrzebowego	Dary grobowe	Uwagi
			K	M	K
Osłonki	Ok. 70	jamowe, niszowe	Pozycja skurczona, głową na pd., na lewym boku	Pozycja skurczona, głową na pd., na prawym boku	Paciorki z muszli małży rzecznych, bogate pasy biodrowe, ozdoby miedziane
Złota	Pierwotnie ok. 300	Niszowe	Pozycja skurczona, na prawym boku, z głową na pn.-zach.	Pozycja skurczona, na lewym boku, z głową na pd.-wsch.	Dary składane w pobliżu głowy, broń, ceramika, pozostałości kości zwierzęcych
Żerniki Górne	64	Niszowe, rzadziej jamowe	Na plecach, z nogami podgiętymi w prawą lub lewą stronę, w tę samą w którą zwrócona była również głowa; rzadziej prawdziwe ułożenie na boku. Twarz na wsch.	Paciorki, ozdoby, ceramika	Topory kamienne, wyroby krzemienne, ceramika

IV. Antropologia

Wszystkie przedstawione dotychczas wyniki badań opierały się nie tylko na badaniach archeologicznych, czy to przeprowadzonych bezpośrednio na stanowisku, czy też dopiero w pracowni konserwatorskiej, ale także na analizie antropologicznej zgromadzonego materiału. Czas teraz odpowiedzieć na pytanie czym właściwie zajmuje się ta nauka oraz w jaki sposób antropologia przyczynia się do poszerzenia naszej wiedzy archeologicznej.

IV.1. Wyjaśnienie pojęcia

Antropologia nauką o człowieku, składającą się z kilku głównych działów (najważniejsze to antropologia fizyczna oraz antropologia kulturowa), z których każdy stawia sobie za cel badanie poszczególnych elementów rozwoju człowieka.. W kręgu zainteresowań antropologa centralnym punktem jest człowiek, jego rozwój i otoczenie, stąd też naukę tą można określić jako dziedzinę badań biologicznych, przyrodniczych i etnohistorycznych. Taka szeroko pojęta interdyscyplinarność sprawia, iż elementy antropologii wykorzystuje się w archeologii, etnografii, historii, geografii czy nawet w religioznawstwie (OODA 2004).

Dzięki badaniom antropologów jesteśmy w stanie określić wiek, płeć, cechy budowy fizycznej, czy indywidualny stan zdrowia jednostek, a następnie wykonać statystyki dotyczące zjawisk demograficznych.

IV.2. Określanie płci

Jednym z podstawowych zadań antropologii fizycznej jest ustalanie płci osób, których szczątki znajdowane są na cmentarzyskach. Dymorfizm płciowy u człowieka jest na tyle wyraźny, iż antropologia wykształciła wiele metod na precyzyjne określenie czy dany szkielet należał do kobiety czy do mężczyzny.

IV.2.1. Określanie płci na podstawie czaszki

Jednym ze sposobów badania płci jest wykorzystanie różnic w budowie czaszki męskiej i żeńskiej. Średnia pojemność czaszki męskiej wynosi 1500 cm³, u kobiet natomiast 1300 cm³. Również średnia długość czaszki żeńskiej wynosi o mniej niż czaszka męska i mierzy (OODA 2004). Nie zagłębiając się w zbędne szczegóły wystarczy powiedzieć, iż czaszka męska ma masywniejszy, toporniejszy[?] w budowie i kształcie kośćca wygląd.

IV.2.2. Określanie płci na podstawie miednicy

Również miednice męskie i żeńskie, choćby z przyczyny przystosowania kobiet do ciąży oraz porodu, znacznie się od siebie różnią. Miednice kobiece są więc szersze i niższe, mają talerze biodrowe ustawione bardziej pionowo, a gałęzie kulszowo – łonowe wykazują silne odchylenie (Piontek 1985,139; OODA 2004). Analogicznie miednice męskie są wyższe i węższe, talerze ustawione bardziej pionowo itd.

IV.2.3. Określanie płci na podstawie różnych kości szkieletu

Różnice płciowe rozpoznawalne na podstawie różnych kości szkieletu obiawiają się głownie w ich wielkości, masywności oraz urzeźbieniu. Płeć osobnika można tu ustalić niemal w przypadku każdej większej kości: obojczyka, kości ramiennej, łokciowej, promieniowej, łopatki, mostka, kości udowej czy też piszczelowej (Piontek 1985, 143-145).

IV.2.4. Kompleksowa metoda określania płci (KMOP)

Ta skomplikowana z pozoru metoda badawcza opiera się przede wszystkim na podzieleniu cech pomiarowych szkieletu na pięć kategorii oraz przyznaniu im odpowiedniej liczby punktów. Następnie cechom przypisuje się, w zależności od przypisywanej im przydatności do określenia płci, „wagę” 1 lub 2. Uzyskane wartości mnożymy, iloczyny sumujemy, a wynik dzielimy przez sumę „wag”. Wynik ze znakiem dodatnim wskazuje na płeć męską, natomiast ze znakiem ujemnym – na płeć żeńską (Piontek 1975,145)

Metody antropologiczne ustalania płci pozwoliły nam m.in. na uzyskanie danych o osobnikach złożonych w grobach zbiorowych w Żernikach Górnych

Grób zbiorowy	dzieci	Mężczyźni	kobiety	niezidentyfikowani	Razem
I	1	1	1	-	3
II	5	4	5	-	14
III	4	3	2	-	9
IV	2	4	2	-	8
V	8	2	4	2	16
VI	2	7	3	-	12
VII	-	6	2	1	9
VIII	2	2	2	-	6

IV.3. Określanie wieku

Na określenie wieku pozwala stałe i nieodwracalne zachodzenie zmian w organizmie. Proces ontogenezy można podzielić na osiem etapów rozwojowych: noworodka, niemowlęcia, dzieciństwa wczesnego, dzieciństwa starego, młodzieńczy, wieku dorosłego, wieku dojrzałego, starości (Piontek, 1975,148).

V.3.1. Obliteracja szwów czaszkowych

W metodzie obserwacji zrastania szwów czaszkowych wykorzystuje się fakt, iż szwy te zrastają się endokranialnie – od wewnątrz. Wypełnienie całej przestrzeni międzykostnej sugeruje, iż mamy do czynienia z osobnikiem dojrzałym (Piontek 1975,155)

V.3.2. Zmiany struktury gąbczastej nasady bliższej kości długich

Ta metoda określania wieku na podstawie szkieletu pozaczaszkowego polega przede wszystkim na analizie różnic zachodzących w układzie tkanek na przestrzenia życia danej jednostki i porównaniu ich z przekrojami „modelowymi” (Piontek 1975,158-160).

V.3.3. Analiza stopnia wyrzynania się zębów

W metodzie tej wykorzystuje się znajomość wieku, w jakim wyrzynają się zęby mleczne oraz w jakim wieku są one zastępowane przez zęby stałe (OODA 2004).

V.3.4. Analiza stopnia starcia koron zębowych

Badania odontologiczne stopnia starcia koron zębowych skupiają się przede wszystkim na analizie wzajemnego stosunku guzków i bruzd oraz stopniu starcia szkliwa i naruszenia zębiny (Piontek 1975, 124;ODDA 2004).

Jeśli chodzi to omawiane stanowiska badacze znaleźli się w o tyle sprzyjającej sytuacji, że natrafili na w miarę dobrze zachowane groby szkieletowe. Większych trudności nastręczyć mogłyby groby ciałopalne, gdyż kości zachowują się tam jedynie fragmentarycznie (Malinowski 1998).

Również dzięki możliwości ustalenia wieku pochowanych możemy wnioskować, iż jak już wspomniano, w przypadku zbiorowych grobów w Złotej, możemy mieć do czynienia z grobami rodzinnymi.

IV.4. Metody rekonstrukcji cech somatycznych

Ciekawą perspektywą pozostaje możliwość wyznaczenia grupy krwi czy też rekonstrukcji plastycznej. Odtworzenie wyglądu twarzy uwidacznia zmienność morfologiczną przedstawicieli danej populacji (Malinowski 1998, 48).

IV.4.1. Rekonstrukcja wysokości ciała

Do metod stosowanych podczas rekonstrukcji wysokości ciała zalicza Piontek (1975, 180-199) metody na podstawie pomiarów kręgosłupa, pomiarów kości długich, z pomiarów fragmentów kości oraz co ciekawe z pomiarów kości śródręcza. Różnorodność możliwości jest o tyle znacząca, iż wystarczy posiadanie nawet fragmentu jednej z wymienionych części szkieletu, aby wykonać szacunki wysokości z dokładnością do 4 – .

IV.4.2. Metoda rekonstrukcji ciężaru ciała

Choć rekonstrukcję ciężaru ciała przeprowadza się stosunkowo rzadko, choćby z powodu dużej niedokładności obliczeń, antropolodzy ustalili szereg równań wykorzystując szerokość nasady dalszej kości ramiennej, nasady dalszej kości udowej, szerokości barkowej lub szerokości biodrowej. Naturalnie obliczenia te mają inne zmienne w zależności od płci (Piontek 1975,199-200)

IV.5. Inne aspekty badań antropologicznych

Badania antropologiczne pomogły nam ustalić fakt, iż mieszkańcy Złotej cierpieli na schorzenia rozwojowe czy próchnicę. Na wielu szkieletach odnaleziono ponadto ślady po lepiej lub gorzej zrośniętych złamaniach a nawet 4 trepanowane czaszki (Gładkowska-Rzeczycka 1989, 18,49).

Wnioskując z przedstawionych tabel 2 i 3 możemy również wnioskować przypuszczalny wzorzec umieralności. Zauważamy w tym przypadku dużą śmiertelność w przypadku dzieci oraz znacznie mniejszą jeśli chodzi o osobniki w wieku dorosłym. Okazuje się jednak, iż znaczna część społeczeństwa dożywała wieku starczego, a na śmierć bardziej narażeni byli mężczyźni.

V. Cmentarzyska czy osady – kwestia wartości badań archeologicznych na różnych typach stanowisk

Stanowiska tak duże jak te w Osłonkach, Złotej czy Żernikach Górnych dają duże pole do popisu zarówno dla archeologów jak i dla antropologów. Główne podstawy dla badań tych pierwszych stanowią zwłaszcza osady, podczas gdy dla antropologów są to właśnie cmentarzyska. Słabością w badaniu skupisk grobowych jest konieczność wykonania ich całościowej analizy antropologicznej, gdyż tylko wtedy możemy uzyskać pełny obraz przeszłości (Malinowski 1998, 49).

Jednak tylko dzięki badaniu stanowisk grobowych mamy szansę odtworzyć zjawiska demograficzne występujące w danym społeczeństwie. Możliwości takiej nie posiadamy w przypadku osad, gdzie możemy jedynie szacunkowo ocenić liczbę osobników zamieszkujących dane typy budynków mieszkalnych i to w jednym czasie. Również ceramika w obiektach grobowych najczęściej jest lepiej zachowana właśnie niż w osadach, gdzie często zachowują się jedynie fragmenty porzuconej lub rozbitej ceramiki na wysypiskach. Możemy dzięki temu poznać różnorodność wytworów kulturowych danej społeczności oraz wzajemne wpływy kulturowe jakie mieszały się na danym obszarze. Problemy możemy spotkać jedynie w przypadku naruszenia stratygrafii stanowiska i przemieszczenia materiałów.

Z kolei badanie osad, przynajmniej na przykładzie omówionych stanowisk, może przyczynić się do ustalenia poziomu czy typu gospodarki i rolnictwa. Dla przykładu w Osłonkach, w licznych jamach w obrębie domostw i to nie tylko jamach zasobowych, odnaleziono znaczne ilości zwęglonych ziaren pszenicy (Wierzbicki 2008). W Złotej z kolei odkryto dysze i tygielki gliniane, które mogą sugerować istnienie warsztatu odlewniczego (Gąsowski 1985, 83). Również odkrycie w Osłonkach systemu obronnego złożonego z głębokiej fosy oraz wału z palisadą wyjaśnia dlaczego w tak wielu grobach męskich znajdują się masywne topory. Można wnioskować, iż mężczyźni byli wojownikami-obrońcami warownej osady. Osadą warowną była również osada w Złotej, która położona na obronnym z natury cyplu lessowym, była dodatkowo chroniona systemem rowów-fos (Gąsowski 1985, 88).

VI. Zakończenie

Antropologia zdołała wykształcić rozwinięte struktury i sposoby badawcze, które od dłuższego czasu stanowią nieodłączny element pracy badawczej archeologów. Dzięki postępowi technicznemu i naukowemu dziedzina ta jest w stanie rozwijać się dalej aby w coraz dokładniejszy sposób odkrywać zagadki przeszłości.

Jak widać pełny obraz prahistorii najlepiej jest uzyskać poprzez badanie zarówno osad jak i cmentarzysk i nie jest możliwe faworyzowanie jednej z tych opcji na niekorzyść drugiej. Umiejętne badanie obu typów stanowisk i logiczne łączenie wyciągniętych z tych badań wniosków powinno stanowić optimum połączenia możliwości antropologii i archeologii.

VII. Bibliografia

Bogucki P., 1996, Archaeological Research At Oslonki, Poland, http://www.princeton.edu/~bogucki/oslonki.html (dostęp: 2009-05-23).

Gąsowski J., 1985, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich, Warszawa.

Gładkowska-Rzeczycka J., 1989, Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk.

Kempisty A., 2000, Cementery of the corded ware culture in Żerniki Górne, Warszawa.

Krzak Z., 1970, Cmentarzysko kultury złockiej “nad Wawrem” w Złotej, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Malinowski A., 1998, Problemy stosowania badań antropologicznych w archeologii, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, red. W. Śmigielski, Poznań.

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (OODA),2004, Antropologia fizyczna, http://www.archeointernet.pl/antropologia.html (dostęp: 2009-05-23).

Piontek J., 1985, Biologia populacji pradziejowych, Poznań.

Wierzbicki J., 2008, Charakterystyka pozycji kulturowo-chronologicznej cmentarzysk neolitycznych w Osłonkach, Złotej i Żernikach Górnych, http://www.staff.amu.edu.pl/~jacwierz/index.php?go=1999b_pl (dostęp: 2009-05-23).

Włodarczyk P., 2009, Corded World, http://www.archeo.pan.krakow.pl/Corded_pl_info.htm (dostęp: 2009-05-24).

Włodarczyk P., Kopacz J., 1998, http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2023051 (dostęp:2009-05-24).

VIII. Spis zdjęć i obrazów

Ryc.1. http://www.taniachata.pl/images/mapa-polski.gif (dostęp: 2009-05-23)

Ryc. 2. Bogucki P., 1996, http://www.princeton.edu/~bogucki/oslonki.html (dostęp: 2009-05-23)

Ryc. 3. Krzak Z., 1970, Cmentarzysko kultury złockiej “nad Wawrem” w Złotej, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Ryc. 4. Krzak Z., 1970, Cmentarzysko kultury złockiej “nad Wawrem” w Złotej, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Ryc. 5. Krzak Z., 1970, Cmentarzysko kultury złockiej “nad Wawrem” w Złotej, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Ryc. 6. Kempisty A., 2000, Cementery of the corded ware culture in Żerniki Górne, Warszawa.

Ryc. 7. Kempisty A., 2000, Cementery of the corded ware culture in Żerniki Górne, Warszawa.

IX. Spis tabel

Tab.1. Opracowanie własne

Tab.2. Kempisty A., 2000, Cementery of the corded ware culture in Żerniki Górne, Warszawa.

Tab.3. Kempisty A., 2000, Cementery of the corded ware culture in Żerniki Górne, Warszawa.