Zapobieganie zagrożeniom i ich ograniczanie
Ustawodawstwo europejskie zawiera określoną strukturę środków służących zapobieganiu lub zmniejszaniu narażenia pracowników na substancje niebezpieczne.
Eliminowanie
najlepszym sposobem ograniczenia ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi jest wyeliminowanie potrzeby używania tych substancji przez zmianę procesu lub produktu, w którym ta substancja jest używana.
Zamiana
Jeżeli wyeliminowanie nie jest możliwe, zamiana lub zastąpienie substancji niebezpiecznej lub procesu mniej niebezpiecznym procesem lub substancją w danych warunkach stosowania jest następną w kolejności opcją.
Ograniczanie
Jeżeli nie można zapobiec narażeniu pracowników na zagrożenie, należy wprowadzić środki ograniczające, aby zredukować ryzyko dla zdrowia pracowników.
Eliminowanie i zamiana
Każde możliwe do uniknięcia narażenie na substancje niebezpieczne należy wyeliminować. Zamiana z jednej substancji na inną to proces przebiegający w trzech etapach:
1) Zidentyfikowanie alternatyw: ustalenie wszystkich dostępnych opcji. Ustalenie alternatywnych metod procesu (w celu całkowitego wyeliminowania potrzeby używania substancji) i alternatywnych substancji zastępczych, (jeśli wyeliminowanie nie jest możliwe). Jeśli zastępowana substancja jest używana w szeroko stosowanym procesie, takim jak malowanie natryskowe lub odtłuszczanie, liczba dostępnych opcji prawdopodobnie będzie większa.
2) Porównanie alternatyw: należy przeprowadzić ocenę ryzyka dla wszystkich alternatyw, w tym dla używanej substancji lub procesu, i porównać wyniki. Należy sprawdzić odnośne ustawodawstwo krajowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, a także ustawodawstwo dotyczące ochrony środowiska i bezpieczeństwa produktów, aby upewnić się, czy opcje te są zgodne z prawem i zgodne z procesem, oraz ustalić standardy minimum, których należy dotrzymać.
3) Podjęcie decyzji: decyzję należy podjąć na podstawie wymagań nałożonych w przepisach, możliwości technicznych, potencjalnych implikacji dla jakości produktów, kosztów, w tym wymaganych inwestycji i szkolenia w używaniu nowego produktu.
Związki rakotwórcze i mutageny należy zastąpić w takim zakresie, w jakim to jest technicznie możliwe! W niektórych państwach członkowskich przepis ten dotyczy również substancji działających toksycznie na funkcje rozrodcze.
Należy również pamiętać o procedurach konserwacji i potencjalnych zagrożeniach wynikających z wypadków. Substancja zamknięta w systemie może stwarzać wysokie ryzyko, gdy dojdzie do jej emisji podczas wypadku.
Zmiana procesu
Potrzebę użycia substancji lub wytwarzanie odpadu (np. wyziewów spawalniczych) można wyeliminować, zmieniając dany proces lub unikając jego zastosowania. Na przykład:
Czy proces można zmienić na taki, który nie wytwarza pyłów, oparów lub wyziewów?
Czy konieczne jest stosowanie procesu? (np. przez kupowanie gotowych produktów)
Narażeniu na związki uczulające skórę można zapobiec przez zmiany w procesie produkcyjnym, na przykład przez wprowadzenie technik bezdotykowych, zaprojektowanie opakowań materiałów w taki sposób, aby przypadkowy kontakt był wyeliminowany.
Zmiana substancji
Jeśli nie można zmienić procesu produkcyjnego, należy podjąć próbę wyeliminowania narażenia na substancje, które:
zwiększają ryzyko pożaru i wybuchu;
prowadzą do znacznego narażenia pracowników;
skutkują narażeniem wielu pracowników;
są lotne, np. lotne związki organiczne;
rozpraszają się w powietrzu (aerozole, pyły);
powodują poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia, np. trucizny, czynniki korozyjne i środki drażniące;
powodują przewlekłe zagrożenia dla zdrowia, takie jak alergeny, substancje toksyczne dla funkcji rozrodczych i inne;
są objęte określonymi przepisami krajowymi, nakładającymi ograniczenia na używanie w miejscu pracy;
już były przyczyną problemów w danym zakładzie (problemów zdrowotnych, wypadków lub innych zdarzeń);
wywołują choroby zawodowe;
wprowadzają konieczność stałego nadzoru zdrowia (badań medycznych pracowników);
mogą być wchłaniane przez skórę;
lub substancje, w przypadku których konieczne jest stosowanie osobistego wyposażenia ochronnego ograniczającego pracowników (np. ochrony dróg oddechowych).
Korzyści wynikające z zamiany
Wyeliminowanie zastosowania substancji niebezpiecznej lub jej wymiana na substancję mniej niebezpieczną odbywa się z korzyścią dla każdego w procesie. Wyeliminowanie lub zastąpienie może umożliwić:
doraźną i długofalową poprawę zdrowia pracowników narażonych na substancję niebezpieczną;
ograniczenie zanieczyszczenia środowiska;
ograniczenie kosztów przedsiębiorstwa przez:
obniżenie absencji chorobowej;
obniżenie wydatków na środki ograniczające;
redukcja kosztów zgodności z przepisami ochrony środowiska;
oszczędność środków przeznaczanych na ochronę przeciwpożarową i przeciwwybuchową;
i ewentualnie:
niższe zużycie produktu;
użycie tańszych materiałów;
sprawniejsze procesy pracy.
Substancje uczulające
Czynniki uczulające mogą powodować uczulenie alergiczne w stężeniach niższych od tradycyjnie ustalonych najwyższych dopuszczalnych stężeń na stanowisku pracy. Nawet bardzo niewielkie narażenie na czynniki uczulające może wywoływać alergiczne objawy oddechowe u pracowników, którzy już są uczuleni. Z tego powodu związki uczulające należy zastępować wszędzie tam, gdzie to jest możliwe.
Ograniczanie
Jeżeli wyeliminowanie lub zamiana nie jest możliwe, należy zastosować następującą hierarchię ograniczania:
Odpowiednio zaprojektować procesy produkcyjne i środki ograniczające, używać odpowiednich urządzeń i materiałów, aby zredukować uwalnianie substancji niebezpiecznych, na przykład przez obudowanie procesu emitującego substancję lub zapewnienie lokalnej wentylacji wyciągowej (LEV).
Zastosować zbiorcze ochronne środki zaradcze u źródła zagrożenia, takie jak wentylacja, oraz odpowiednie środki organizacyjne, takie jak zminimalizowanie liczby narażonych pracowników, czasu trwania i intensywności narażenia;.
Zastosować indywidualne środki ochrony, takie jak sprzęt ochrony osobistej, tam gdzie narażenia nie można uniknąć innymi środkami.
Zminimalizować stężenie narażenia, jego czas, częstotliwość i liczbę narażonych pracowników. Ustalić, czy istniejące środki ostrożności są wystarczające, czy należy zrobić więcej. Sprawdzić, czy dostępne są wzorcowe instrukcje i wytyczne. W przypadku zmiany procedur pracy należy ocenić zmianę narażenia.
Zarządzanie emisjami u źródła
Zarządzanie emisjami u źródła to najlepszy sposób ograniczania narażenia. Należy uwzględnić uporządkowane zapobieganie emisjom pyłów i aerozoli przez:
zmodyfikowanie procesów pracy. Unikanie procedur pracy wytwarzających pyły, aerozole lub opary;
używanie substancji w mniej szkodliwej postaci, np. jako granulek lub past zamiast proszków lub cieczy;
używanie systemów zamkniętych do napełniania i przenoszenia, np. substancji sproszkowanych lub włókien;
ograniczanie narażenia przez skuteczną hermetyzację, lokalną wentylację wyciągową (LEV), dygestoria, wentylację ogólną, osłony przeciwbryzgowe i inne osłony, a także innego rodzaju usprawnienia w miejscu pracy;
sporządzenie planu konserwacji i sprzątania, w tym częstotliwości, metod czyszczenia i używanych urządzeń. Zamiast mioteł używać metod czyszczenia na mokro lub odkurzaczy.
Środki ochrony osobistej
Jeżeli narażeniu nie można zapobiec w inny sposób, należy używać osobistego sprzętu ochrony dróg oddechowych jako uzupełnienia innych możliwych do zrealizowania środków ograniczających. Sprzęt ten powinien być zgodny z przepisami UE.
Należy dobrać takie środki ochrony, które są najodpowiedniejsze dla danego zadania lub narażenia. Przy doborze należy korzystać z wskazówek przekazanych przez producenta
Respirator powinien być używany przez jednego pracownika, bez udostępniania go innym osobom.
Regularnie używany sprzęt należy utrzymywać w dobrym stanie i czyścić go po użyciu. Należy odpowiednio wymieniać filtry i sprawdzać sprzęt pod kątem usterek technicznych i innych uszkodzeń.
Przy doborze, noszeniu, konserwacji i wymianie sprzętu osobistego, takiego jak rękawice, należy zachować staranność.
Dostępne są ogólne instrukcje doboru rękawic i odzieży.
Nawet same rękawice i obuwie ochronne mogą wywoływać alergie, szczególnie, jeżeli są wykonane z gumy lateksowej lub skóry barwionej substancjami zawierającymi chrom. Należy unikać używania ich.
Należy przygotować pisemne procedury regularnego czyszczenia, dezynfekcji, składowania, przeglądów, napraw, usuwania i konserwacji respiratorów.
Nadzór i przegląd
Po wdrożeniu do procesu środka ograniczającego narażenie, należy nadzorować jego skuteczność. Konieczny jest regularny przegląd sytuacji, aby wykryć powoli pogarszające się warunki (np. obniżoną skuteczność układów wentylacyjnych) i zmiany w sposobie pracy.
W przypadku pracowników narażonych na oddziaływanie związków rakotwórczych i mutagenów lub niektórych środków biologicznych, pracodawcy są zobowiązani do prowadzenia dokumentacji zawierającej informacje o narażeniu i nadzorze zdrowotnym. Pracownikom należy zapewnić dostęp do ich danych osobowych. Wymagania te zostały wprowadzone w ustawodawstwach krajowych.
Należy regularnie kontrolować narażenie i problemy zdrowotne, i poddawać je ponownej ocenie, szczególnie, jeśli metody pracy uległy zmianie. W przypadku objawów oddechowych, które mogą być związane z pracą, należy przeprowadzić badania medyczne. Wyniki badań należy zachować w aktach. Wszelkie zaburzenia skórne, co, do których podejrzewa się związek z wykonywaną pracą, należy natychmiast zgłaszać i wykonywać badania medyczne. Inni pracownicy wykonujący taką samą pracę mogą także mieć podobne problemy skórne.
Szkolenie
Szkolenie pracowników w bezpiecznych procedurach pracy na podstawie oceny ryzyka jest ważną częścią zarządzania ryzykiem. Przeszkoleni pracownicy nie tylko pracują sprawniej, lecz mogą także pracować bezpieczniej, z mniejszym narażeniem własnego zdrowia. Ryzyko, jakie niesie ze sobą dana substancja, zależy od dwóch czynników: charakterystyki substancji i stopnia narażenia. Dzięki szkoleniu pracownicy powinni być świadomi ryzyka narażenia oraz tego, co powinni zrobić, aby ograniczyć to narażenie.
Informacje dla pracowników
Pracownicy powinni być informowani o istniejących zagrożeniach i środkach zapobiegawczych ograniczających ryzyko. Powinni oni znać bezpieczne metody pracy i sposoby korzystania ze sprzętu ochronnego, jeśli będzie wymagany.
Pracodawcy są również zobowiązani do zapewnienia, aby pracownicy i/lub ich przedstawiciele zostali poinformowani i przeszkoleni w zakresie:
niebezpiecznych właściwości używanych środków chemicznych;
poziomu, typu i czasu trwania narażenia oraz okoliczności pracy z użyciem takich środków;
odpowiednich środków ostrożności w celu zabezpieczenia siebie i innych pracowników w miejscu pracy;
wyników procedur zarządzania ryzykiem, które zostały lub zostaną wprowadzone;
odnośnych wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń na stanowisku pracy lub biologicznych wartości dopuszczalnych;
oraz tam, gdzie są dostępne, w zakresie wniosków wyciąganych z wcześniej przeprowadzonego nadzoru zdrowotnego i oceny narażenia.
Oprócz tego, pracodawca zadba o to, aby pracownicy byli poinformowani o wszelkich zmianach w powyższych okolicznościach.
Pracownicy powinni również wiedzieć:
komu należy zgłaszać potencjalne problemy ze zdrowiem; oraz
jak sprawdzić skórę w przypadku narażenia na substancję, która może wywoływać zapalenie skóry lub inne problemy skórne.
Lista kontrolna dobrego przepływu informacji między pracodawcą i pracownikami.
Czy istnieje lista substancji niebezpiecznych używanych lub wytwarzanych w każdym miejscu pracy?
Czy jest łatwo dostępna karta danych bezpieczeństwa materiałowego dla każdej używanej, sklasyfikowanej substancji chemicznej?
Czy informacje z karty danych bezpieczeństwa materiałowego zostały przełożone na instrukcje stanowiskowe zawierające praktyczne informacje, w jaki sposób postępować z środkami chemicznymi podczas codziennej pracy?
Czy każdy pojemnik na substancję niebezpieczną (np. kadzie, butle, zbiorniki magazynowe itp.) jest oznaczony w sposób identyfikujący produkt i podający ostrzeżenia o zagrożeniach fizycznych (np. o zagrożeniu wybuchem) i zagrożeniach dla zdrowia?
Czy przeprowadzono ocenę ryzyka i poinformowano o jej wynikach?
Czy pracownicy są regularnie pytani o potencjalne problemy zdrowotne i zagrożenia bezpieczeństwa?
Czy pracownikom udostępniono wszystkie odnośne informacje, instrukcje i szkolenia dotyczące substancji niebezpiecznych w w miejscu pracy, w tym informacje o środkach ostrożności, które powinni zastosować, aby chronić siebie i innych pracowników?
Czy wszyscy pracownicy wiedzą:
jak w pełni i prawidłowo korzystać z wszystkich dostępnych środków ograniczających?
komu zgłaszać problemy i usterki dotyczące środków ograniczających?
co powinni robić w razie wypadku, incydentu lub sytuacji awaryjnej z udziałem substancji niebezpiecznych?
Lista kontrolna dla pracowników
Czy znasz wyniki oceny ryzyka przeprowadzonej przez pracodawcę?
Czy znasz zagrożenia występujące w miejscu pracy?
Czy wiesz, w jaki sposób mogą one oddziaływać na Ciebie?
Czy wiesz, co trzeba robić, aby chronić siebie i innych pracowników (tzn., w jaki sposób ograniczać ryzyko)?
Czy wiesz, w jaki sposób sprawdzać i wykrywać nieprawidłowości i komu zgłaszać wszelkie problemy?
Czy znasz wyniki kontroli narażenia i nadzoru zdrowotnego prowadzonego przez pracodawcę?
Czy znasz środki zapobiegawcze, jakie należy podjąć w przypadku prac konserwacyjnych?
Czy znasz procedury udzielania pierwszej pomocy i postępowania w nagłych wypadkach?
Substancje uczulające
Substancje uczulające to środki wywołujące reakcje alergiczne. Dyrektywy UE zawierają wykazy substancji uczulających. Związki uczulające drogi oddechowe należy oznaczać frazami R, np. R 42 „Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową” lub R 42/43 “Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową i w kontakcie ze skórą”. Dzielą się one na dwa główne rodzaje:
Substancje uczulające skórę
Związki uczulające drogi oddechowe
Substancje uczulające skórę
Zawodowe choroby skóry są wywoływane przez niektóre substancje w miejscu pracy. Zwykle dotyczą one rąk i przedramion, które mają najwyższe prawdopodobieństwo kontaktu z substancją, lecz mogą się przenosić również na inne części ciała. Zwiastuny alergii to suchość, zaczerwienienie i swędzenie skóry. Skóra może opuchnąć, spękać, łuszczyć się i grubieć, mogą się również pojawić pęcherze. Tempo pojawienia się reakcji alergicznej zależy od mocy substancji i częstości kontaktu ze skórą. Zmiany skórne często cofają się, gdy pracownik nie pracuje, np. podczas weekendów lub na urlopie.
Pracownicy często narażani na działanie cieczy i wody, która może osłabiać naturalną barierę ochronną skóry, są najbardziej podatni na zagrożenia. Narażenie skóry na skrajne temperatury, promieniowanie słoneczne i zagrożenia biologiczne również może sprzyjać uczuleniu.
W rolnictwie potencjalnymi czynnikami uczulającymi są białka zwierzęce z moczu i łupież zwierzęcy, a także mąka, niektóre warzywa, rośliny i przyprawy.
Ludzki układ odpornościowy chroni ciało przed infekcjami i innymi szkodliwymi czynnikami przenikającymi do organizmu. Uczulenie to specyficzna forma uodpornienia - taką nadmierną reakcję nazywamy alergią. Czynniki powodujące alergię skóry to alergeny skóry.
Istnieją dwa różne rodzaje związków uczulających skórę: środki chemiczne i białka zawarte w materiałach naturalnych. Chemiczna alergia skóry zwykle rozwija się z czasem, a alergia na białko zwykle powstaje szybko. W niektórych przypadkach alergeny wywołują objawy skórne po narażeniu drogą oddechową lub połknięciu. Również kontakt środka chemicznego ze skórą może wywołać objawy alergii układu oddechowego. Niektóre substancje niebezpieczne, np. pochodzenia roślinnego oraz niektóre środki farmaceutyczne mogą wywoływać reakcje fotoalergiczne w połączeniu z wystawieniem na działanie światła słonecznego.
Związki uczulające drogi oddechowe
Reakcje w drogach oddechowych i płucach pracowników wdychających w pracy substancje i cząsteczki dzielą się na trzy główne kategorie:
Wiele znanych chorób, takich jak azbestoza lub pylica krzemowa, jest wywoływanych przez włókna i cząstki odkładające się w drogach oddechowych.
Kilka rodzajów środków naturalnych i syntetycznych używanych w miejscu pracy również może wywoływać choroby układu oddechowego o podłożu alergicznym, astmę zawodową, nieżyt nosa lub zapalenie pęcherzyków płucnych, których występowanie nasiliło się w ostatnich latach.
Związki drażniące drogi oddechowe, takie jak dym tytoniowy, chlor, kurz, a nawet zimne powietrze, mogą wywoływać ataki u osób z istniejącą astmą. W tym przypadku taka osoba nie jest uczulona na daną substancję, ale atak choroby jest nadal związany z pracą.
Osoby zatrudnione w rolnictwie mogą być narażone na następujące czynniki uczulające drogi oddechowe:
Nabłonek i mocz zwierzęcy
Rośliny ozdobne
Niektóre produkty żywnościowe, rośliny i warzywa (np. pył z ziaren kawy, białka jaj, mąka i pył z ziaren, owoce, ryby, owoce morza, pył sojowy, przyprawy)
Roztocza żyjące w magazynach
Pleśnie
Niektóre pyły drzewne, w tym płyty wiórowe
Włókna tekstylne (np. jedwab w hodowli jedwabników)
Reakcja ludzkiego układu odpornościowego na zagrożenia zewnętrzne przez czynniki chemiczne i biologiczne może być reakcją alergiczną w drogach oddechowych. Do objawów należą: kaszel, duszności, sapanie i zadyszka, kichanie, wyciek z nosa lub zatkany nos, swędzenie, zaczerwienienie i stan zapalny oczu, a także gorączka, bóle mięśni i stawów.
Wszystkie te stany mają pewne wspólne cechy:
do wywołania choroby potrzebne jest powtarzające się narażenie, długotrwałe o niskiej intensywności lub krótkotrwałe i intensywne. W tym okresie nie występują żadne objawy;
czynniki oddziałują tylko na niektóre narażone osoby; oraz
u osoby uczulonej nawet niewielkie ilości substancji i każdy kontakt może wywołać objawy przy poziomie znacznie niższym od tego, który pierwotnie wywołał stan nadwrażliwości.
Objawy mogą się rozwinąć zaraz po narażeniu lub kilka godzin później, na przykład w nocy, dlatego związek z czynnościami wykonywanymi podczas pracy nie jest oczywisty. Objawy często cofają się, gdy pracownik nie pracuje, np. podczas weekendów lub na urlopie.
Dodatkowe informacje
Dodatkowe informacje można znaleźć w artykule Agencji na temat substancji niebezpiecznych
Biuletyn Fakty 33: Informacje wstępne dotyczące substancji niebezpiecznych występujących w miejscu pracy