~ 1 ~

BOHATER POZYTYWISTYCZNY NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH LITERACKICH. ...... 2
CHARAKTERYSTYKA STANISŁAWA WOKULSKIEGO I IZABELI- „LALKA” .......... 3
OBRAZ WARSZAWY I SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W „LALCE” BOLESŁAWA PRUSA. 5
PROGRAM POLSKICH POZYTYWISTÓW. ROLA PRACY. ......................... 6
ROZWÓJ NOWELISTYKI- PROBLEMATYKA OMAWIANYCH NOWEL W EPOCE
POZYTYWIZMU. ....................................................... 7
WYJAŚNIENIE TYTUŁU POWIŚCI „LALKA” ................................. 8
ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE POZYTYWISTÓW W LITERATURZE POLSKIEJ NA
PODSTAWIE POZNANYCH NOWEL I „LALKI” BOLESŁAWA PRUSA ................ 9

~ 2 ~

BOHATER POZYTYWISTYCZNY NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH LITERACKICH.

Bohater pozytywistyczny miał to być człowiek pracowity, energiczny,

rzetelny w pełnieniu swoich obowiązków, jednocześnie starannie wykształcony

i racjonalnie myślący. Stara się połączyć własne interesy z dobrem

społeczeństwa. Odrzuca współpracę z zaborcą a przez patriotyzm rozumie

systematyczną pracę dla dobra kraju. Jest pozbawiony przesądów religijnych

wobec wszystkich jest tolerancyjny. Za najważniejsze wartości społeczne

uznaje wiedzę i pracę.

Pozytywizm, w odróżnieniu od romantyzmu, wprowadził model bohatera,

którego życie nie polega tylko na cierpieniu, ideowej walce albo porywach

uczuć. Idealny bohater pozytywistyczny to człowiek przedsiębiorczy,

konsekwentnie realizujący swoje postanowienia i zadowolony z życia. W

dziełach literackich epoki pojawiają się jednak obok takich postaci dla

kontrastu także bohaterowie zasługujący na krytykę.

Powieści B. Prusa pt: ”Lalka”

Wokulski reprezentuje "stracone pokolenie" - był już dorosłym człowiekiem,

gdy wybuchło powstanie styczniowe i brał w nim udział.

Później przyjął inną postawę - realisty - w jego biografii zmieścił się

kawałek romantyzmu i cząstka pozytywizmu - jako bohater literacki ma on

elementy obu schematów.

Wokulski jako bohater romantyczny:

* bierze on udział w powstaniu styczniowym - poświęca, zatem młodość

patriotycznej walce, miłość do ojczyzny jest dla niego ważną sprawą.

* Miłość do Izabeli napotyka na trudności przede wszystkim przez nierówność

społeczną obojga ludzi. Dlatego jest to od początku romantyczna miłość, dla

której

przeszkodą

staje

się

konwenans

i

układy

społeczne.

* Miłość do Izabeli jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł

Wokulskiego

* tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić

samobójstwo. Zostaje jednak uratowany i na nowo próbuje podjąć trud życia.

* Niejasny, otwarty koniec - wysadzając ruiny Wokulski mógł zginąć, a mógł

zniknąć, by rozpocząć kolejny etap życia, być może, jako kto inny.

Tajemniczość, niejasne okoliczności "śmierci", metamorfoza - oto typowe

cechy bohatera romantycznego.

Wokulski jako bohater pozytywistyczny:

~ 3 ~

* szacunek dla nauki, pragnienie wiedzy, przyznawanie im prymatu nad

irracjonalizmem.

* Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką - po powstaniu energicznie

bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi do fortuny własną

pracą i wysiłkiem.

* Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającego świata arystokracji

(kraina Izabeli) i "wstępującego" świata kapitalizmu (świat, do którego

należy, Wokulski jako bogaty kupiec). Pokrywa się to zresztą ze zderzeniem:

odchodzącego romantyzmu (miłość Wokulskiego) i nadchodzącego pozytywizmu

(racjonalizm

bohatera).

* Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną - zauważ

nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizuje hasło pracy u podstaw.

* Elementy "romantyczne" są w przypadku tego bohatera trochę odwrócone: oto

będąc młodym rzuca się w wir nauki, w wir walki powstańczej. Dopiero potem

następuje prywatny wątek biografii - czyli miłość. W przypadku typowego

bohatera romantycznego było zazwyczaj odwrotnie.

Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadające im gatunki literackie,

spowodował pojawienie sie w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura

tendencyjna musiała, bowiem dostarczać wzorów postaw i atakować zachowana

negatywne. Stad tez podstawowym typem postaci był działacz, realizujący

program pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami,

gotowy poświęcić własna aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej,

bohater ten realizowali sie przede wszystkim w pracy, która stała sie

podstawowym miernikiem wartości człowieka. Joanna Lipska (bohaterka noweli

E. Orzeszkowej "A...B...C..."), która narażając sie na represje, naucza

dzieci wiejskie języka polskiego, Jan Bohatyrowicz ("Nad Niemnem" E.

Orzeszkowej) odnajdujący radość życia w uprawie ziemi.

CHARAKTERYSTYKA STANISŁAWA WOKULSKIEGO I IZABELI- „LALKA”

STANISŁAW WOKULSKI- główny bohater powieści był czterdziestoletnim bogatym

kupcem. Pochodził z zdeklasowanej szlachty. W młodości pracował, do czego

zmusiła go bieda, próbował uczyć się, udzielał korepetycji. Po niecałym

roku rzucił studia w Szkole Głównej i wziął udział w powstaniu styczniowym,

po jego zakończeniu został zesłany na Syberię. Zajmował się tam pracą

naukową poznał Rosjanina Tuzina, dzięki któremu dorobił się niewielkiego

majątku. Do kraju powrócił w 1870 roku, rok później ożenił się z Małgorzatą

Minclową, zamożną wdową po sklepikarzu. Po śmierci Minclowej Wokulski z 30

tysiącami rubli rozpoczął samodzielną karierę kupca. W 1887 niespodziewanie

~ 4 ~

wyjeżdża na Bałkany gdzie toczy się wojna. Wraca po 8 miesiącach jako

posiadacz ogromnej fortuny zarobionej na dostawach dla wojska.

Wokulski jest postacią złożoną. Chciał być uczonym i odniósł w tej

dziedzinie pierwsze sukcesy. Patriotyczny obowiązek nakazał mu porzucić

osobiste cele na rzecz udziału w powstaniu. Później życiowa konieczność

zmusiła go do zostania kupcem, przedsiębiorcą na ogromną skalę, co wtedy

wśród Polaków było rzadkością. Zdobył fortunę nie tyle dzięki szczęśliwemu

zbiegowi okoliczności (poznanie Suzina, wojna rosyjsko-turecka), co za

sprawą predyspozycji do robienia interesów, przedsiębiorczości, niezwykłej

inteligencji, umiejętności przewidywania, odwadze i stałej gotowości do

podejmowania nawet największego ryzyka.

Miłość do Izabeli Łęckiej zakłóciła kupiecką karierę Wokulskiego, stała się

zasadniczym czynnikiem określającym jego życie, decyzje (także w

interesach), zachowania, życiowe plany i aspiracje. Była to wielka

romantyczna miłość o ogromnej sile destrukcyjnej. Wokulski, trzeźwy

racjonalista w interesach, prezentuje romantyczną uczuciowość, stałą

zmienność nastrojów, idealizuje zarówno uczucie, i obdarzaną nim kobietę.

Gdy podsłucha rozmowę prowadzoną prze Izabelę i Starskiego przeżyje

wstrząs, w końcu uświadomi sobie prawdziwą naturę uwielbianej kobiety,

spojrzy na nią bardziej trzeźwo. Niestety, ten wstrząs nie wyzwoli go z

tragicznego w skutkach uczucia, nie przywróci normalnemu życiu.

To człowiek przełomu dwóch epok. Miłość prowadzi go nawet do próby samobój-

czej

znów niczym nieszczęśliwego, romantycznego kochanka. W tej postaci

można wskazać wiele paradoksów, jest ona specyficznym konglomeratem

trzeźwości myślenia i nieraz naiwnego idealizmu, energii i skłonności do

depresji, inteligencji i nieporadności w sprawach osobistych, siły

charakteru i wewnętrznej słabości w odniesieniu do swego uczucia, miłości.

Często powtarza się, że Wokulski to romantyk, któremu przyszło żyć w epoce

pozytywizmu,

zarazem

jednostka

nieprzeciętna

i

niedoceniana

przez

otoczenie.

IZABELA ŁĘCKA- córka Tomasza, zubożałego arystokraty jest niepospolicie

piękna wychowana w luksusie jest pozbawiona realnej oceny świata i ludzi.

Izabela nigdy nie była zakochana jej ideałem mężczyzny był marmurowy posąg

Apollona. Uważa się za osobę doskonalszą od innych stworzoną do odbierania

hołdów. Małżeństwo uważa za zło konieczne i rodzaj transakcji. Izabela to

tytułowa lalka kobieta próżna niezdolna do prawdziwych uczuć. Jest salonową

lalką żąda od mężczyzn hołdów ocenia ludzi na podstawie wyglądu i stanu

~ 5 ~

majątkowego. Związek z Wokulski traktuje jako wyraz swojej łaski i dobroci.

Nie docenia ona pomocy Wokulskiego.

OBRAZ WARSZAWY I SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W „LALCE” BOLESŁAWA

PRUSA.

Akcja powieści rozgrywa się głównie w Warszawie. Poeta opisując miasto

stosuje różne techniki pisarskie:

Realizm- opis miasta z czasów Raczka, Rześkiego, Wokulskiego

Symbolizm- Powiśle jako symbol ludzkiego upadku i zgnilizny

Naturalizm- Powidle

Opis Warszawy cechuje:

1. Różnorodność obrazów- Warszawa, dzielnice żydowskie i biedoty

2. Koncepcja miasta jako przestrzeni

3. Pominięcie obecności Rosjan (brak zamku- siedziby namiestnika

carskiego)

Społeczeństwo polskie dzieli się na 4 grupy:

Arystokracja- Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, baron Krzeszowski,

Starski, pani Wąsoska. Jest to grupa, do której niegdyś należały

bogate, potężne narody szlacheckie. Większa część arystokracji

straciła swoje majątki w wyniku represji zaborców za udział w

powstaniach, inni roztrwonili je prowadząc beztroski tryb życia. W

nowej rzeczywistości nie potrafi się odnaleźć, ponieważ nie posiadali

zawodu ani nigdy nie trudnili się pracą

Mieszczaństwo- dzieli się na trzy grupy ze względu na pochodzenie:

1. polskie (Szprot, Węgrowicz)

2. niemieckie (Jan Mince)

3. żydowskie (Szlangbaun, Szuman)

Szlachta- rodzina Wokulskiego Stawska Rzecki. Przedstawicielom tej

grupy pozostało pochodzenie rodowe, ponieważ ich sytuacja zmieniła

~ 6 ~

się po uwłaszczeniu chłopów oraz uwłaszczeniu majątków ziemskich po

powstaniach.

Biedota miejska- Wysoki, Maria, Węgiełek. Są to mieszkańcy

najbiedniejszej dzielnicy tzw. Powiśla. Opisani w sposób bardzo

naturalistyczny, nędza głóg ciężkie warunki życia, demoralizacja

wymuszona warunkami życia- prostytutka Maria, choroby. Jedyną pomocą

dla nich była filantropia.

PROGRAM POLSKICH POZYTYWISTÓW. ROLA PRACY.

Okres w literaturze polskiej obejmujący czas od upadku powstania

styczniowego w 1864 do 1890-1895. Manifestem pokolenia pozytywistów był

artykuł „My i Wy”. Pozytywiści głosili:

Poglądy dotyczące polityki- pozytywiści polscy głosili konieczność

trzeźwego liczenia się realnymi możliwościami układem sił. Odrzucali

nadzieję na pomoc państw zachodnich w odzyskanie utraconej przez

Polaków niepodległości. Nie liczyli już na zorganizowanie powstania i

hasło walki zbrojnej zamienili na program działań ekonomicznych

gospodarczych.

Program ekonomiczny- apelowali o zakładanie fabryk, warsztatów

przedsiębiorstw handlowych oraz unowocześnienie produkcji rolnej.

Dążyli

do

rozwoju

w

społeczeństwie

takich

cech

jak:

przedsiębiorczość, gospodarność i fachowość. Chcieli zorganizować

instytucje

kredytowe,

które

umożliwiałyby

rozwój

rzemiosła.

Przywiązali też dużą wagę do rozwoju szkolnictwa zawodowego.

Życie społeczne- uważali, że zmiany w społeczeństwie powinny się

dokonywać stopniowo, byli za rozwojem cywilizacji przemysłowej oraz

za rozwojem ustroju kapitalistycznego. Wszystkie warstwy społeczne

mają działać solidarnie i pracować dla dobra państwa i obywateli.

Propagowali także ideę wszechstronnej demokratyzacji stosunków

międzyludzkich.

Asymilacja

Żydów-

uznanie

ich

za

pełnoprawnych

obywateli

społeczeństwa respektowanie odmienności ich kultury i religii

Działalność filantropijna i charytatywna na rzecz najbiedniejszych

warstw społecznych

~ 7 ~

Laizacja

społeczeństwa-

uniezależnienie

życia

osobistego,

publicznego, kulturowego od wpływu kościoła

Rola pracy był bardzo ważna w programie pozytywistów. Praca była podstawą

ich wszystkich idei. Wszyscy ludzie mieli pracować dla dobra kraju i

ojczyzny. Praca była nową formą patriotyzmu, miała doprowadzić do rozwoju i

umocnienia narodu, co w przyszłości miałoby doprowadzić do odzyskania

niepodległości.

Praca u postaw- była to formuła na określenie zadań najpilniejszych i

elementarnych, czyli podstawowych- możliwych do wykonania bez

specjalnego nakładu kapitałowego. Termin ten wprowadził Aleksander

Świętochowski

Praca organiczna- terminu tego nie wymyślili pozytywiści, choć stał

się on ich naczelnym znakiem rozpoznawczym. Rozumieli je jako

działalność gospodarczą oświatową naukową i samorządową prowadzoną

legalnie. Początków pracy organicznej można się doszukać przed rokiem

1830 w reformowaniu gospodarki Królestwa.

Emancypacja kobiet- prawo kobiet do decydowania o własnym losie

podejmowanie samodzielnej pracy.

ROZWÓJ NOWELISTYKI- PROBLEMATYKA OMAWIANYCH NOWEL W EPOCE

POZYTYWIZMU.

NOWELA- niewielki utwór prozatorski o wyraźnie zarysowanej fabule, która

zmierza do wyraźnego punktu kulminacyjnego. Fabuła jest zazwyczaj

jednowątkowa ograniczone elementy opisowe. Akcja w noweli ma często

przebieg dramatyczny, utwór cechuje zagęszczenie zdarzeń i intensyfikacją

czasu.

Mistrzowie polskiej noweli pozytywistycznej:

Henryk

Sienkiewicz-

„Janko

Muzykant”’

„Z

pamiętnika

poznańskiego

nauczyciela”, „Latarnik”, „sachem”, „szkice węglem”;

Bolesław Prus: „Antek”, „Katarynka”; „kamizelka” „Z legend dawnego Egiptu”

Eliza Orzeszkowa: „Gloria victis”, „Dobra pani”

Maria Konopnicka: „Dym”, „Mendel Gdański”, „Nasza szkapa”

Nowelistyka pozytywistyczna z jednej strony wiąże się z publicystyką epoki,

wpisuje się w program jej działań społecznych z drugiej natomiast strony

~ 8 ~

stanowi swoistą szkołę pisarską poprzedzającą wielkie dokonania powieściowe

twórców epoki, kształtujących w ten sposób zarówno swój warsztat pisarski

jak i zmysł obserwacyjny. W nowelistyce pozytywistycznej można wyodrębnić

kilka problematyk związanych z takimi zagadnieniami jak: życie mieszkańców

wsi, życie robotników gdzie pojawia się kwestia nędzy i ciemnoty; specjalną

uwagę zwracają twórcy nowel na los dzieci z różnych środowisk, nowelistów

interesował także los kobiet i Żydów. Kwestie te pojawiają się w nowelach

H. Sienkiewicza „Szkice węglem”, „”Janko Muzykant”.

„Szkice węglem” ukazuje rzeczywistość wsi polskiej po uwłaszczeniu ciemnotę

nieprzygotowanie

do

samodzielnej

egzystencji

jej

mieszkańców

przy

jednoczesnej wyznawanej przez dwór zasadzie nieinterwencji. W efekcie

chłopi stają się ofiarami ograniczonych i bezwzględnych wyzyskiwaczy. Z

kolei nowela „Janko muzykant” poświęcona jest losowi utalentowanego dziecka

wiejskiego, które z powodu swojego niskiego urodzenia nie może rozwijać

posiadanych zdolności, a jego życie kończy się tragedią. Pisarza interesuje

również los [polskiej emigracji zarobkowej, co ukazał w noweli „Za

chlebem”. Podobny problem pojawia się w noweli B. Prusa „Antek”, której

bohaterem jest wiejski rzeźbiarz nierozumiany we własnym środowisku

pozbawiony możliwości rozwoju. „Powracająca fala” pisarza podejmuje

natomiast kwestię wyzysku robotników i ich buntu. Dramat ubogiej rodziny

postrzegany oczami dzieci, stanowi temat noweli M. Konopnickiej „Nasza

szkapa”.

Konopnicka

poświęciła

kilka

swoich

utworów

bezduszności

instytucji, które ignorują ludzkie cierpienie np. „Miłosierdzie gminy”.

Autorka opisuje również los ubogich kobiet „Banasiowa” –bohaterka oczekuje

śmierci by nie być ciężarem dla rodziny. Pisarka ta podjęła także kwestię

asymilacji Żydów w środowisku polskim oraz kwestię antyfeminizmu np.:

„Mendel Gdański”. Podobny problem stał się tematem noweli E. Orzeszkowej

„Gedali”. Orzeszkowa w perspektywie gorzkiej satyry podejmuje również

kwestię filantropii „Dobra pani”. Z kolei nowela „A…B…C…” dotyczy losu

kobiety szerzącej oświatę. Na osobną uwagę zasługuje tu cykl nowel

Orzeszkowej „Gloria victis” poświęcony powstaniu styczniowemu idealizujący

to wydarzenie prezentujący je perspektywie heroicznej ofiary choć pisarka

ujawnia również swoje zafascynowanie pięknem istnienia. Również została

poruszona tematyka władcy i władzy np.: „Sachem”, „z legend dawnego

Egiptu”. Sachem z wodza stał się marionetką jego los to parabola losu

Polski, Sienkiewicz kładzie nacisk na bronienie tożsamości narodowej.

WYJAŚNIENIE TYTUŁU POWIŚCI „LALKA”

Tytuł powieści Prusa „Lalka” można zinterpretować na różne sposoby:

~ 9 ~

Nawiązanie do prasowej notatki na temat sądowego procesu o kradzież

lalki. Podobny proces toczy się w powieści. Baronowa Krzeszowska

oskarża panią Stawką o kradzież lalki należącej do zmarłej córki

baronowej. W obronie oskarżonej staje Wokulski zaświadczając, że

zabawkę kupiła Stawska w jego sklepie;

Aluzja do duchowej postawy Izabeli Łęckiej wielkiej tragicznej

miłości Wokulskiego. Łęcka aczkolwiek piękna jest kobietą pozbawioną

zasad moralnych chłodną emocjonalnie i pustą „duchową prostytutką”

jak określa ją sam Prus

Metafora świata jako teatru, a człowieka jako aktora i marionetkę-

ludzie są jedynie marionetkami, którym wydaje się, że kierują swoim

życiem, taką marionetką jest Wokulski pod wpływem nieodwzajemnionej

miłości do Izabeli.

ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE POZYTYWISTÓW W LITERATURZE POLSKIEJ NA

PODSTAWIE POZNANYCH NOWEL I „LALKI” BOLESŁAWA PRUSA

Program pozytywistyczny w nowelach ukazany został poprzez:

Los utalentowanych dzieci wiejskich, które nie mogły rozwijać swoich

umiejętności z powodu braku pieniędzy, za pomocą takich utworów

chciano poruszyć sumienia bogatych i skłonić ich do finansowania

rodzimych talentów („Janko Muzykant)- próba filantropii

Bohater ludowy i problem jego wyobcowania pisarze eksponowali biedę,

ucisk, wyzysk oraz ciemnotę bohatera ludowego, co doprowadzało często

do jego tragedii („Szkice węglem”)- nakłanianie do propagowania hasła

pracy u postaw i kształcenie biednych warstw społecznych

Dramat biedoty miejskiej- rozwój kapitalizmu to jednocześnie

formowanie się biedoty miejskiej- ludzie, którzy nie mogą zarobić na

swoje utrzymanie („Dym”)

Fałszywa dobroczynność- pomoc często była powierzchowna a filantropia

służyła poprawie samopoczucia bogatych („Dobra pani”)

Program wyzysku robotników- rodzący się kapitalizm był w dużym

stopniu oparty na wyzysku warstw najbiedniejszych

Asymilacja żydów („Mendel Gdański”) przykład nastrojów antysemickich

w Warszawie

~ 10 ~

Nowele ukazywały ciemne strony działalności pozytywistycznej- wyzysk

najbiedniejszych fałszywa filantropia i prześladowania żydów. Miały pouczać

jak stać się pozytywistą i przestrzegać przed złymi działaniami.

W „Lalce” Bolesław Prus dokonał oceny skuteczności realizacji haseł

pozytywistycznych w większości jest to krytyka:

Praca u podstaw- to hasło realizuje tylko prezesowa w swoim majątku

zorganizowanym na wzór doskonałego przedsiębiorstwa rolnego

Działalność filantropijna- Wokulski ogranicza się tylko do doraźnej

pomocy, z czego zdaje sobie sprawę. Arystokraci poprzez bale i

dobroczynne kwesty starają się jedynie poprawić swoje samopoczucie

Praca organiczna- staje się niemożliwa z powodu rozwarstwiania

społeczeństwa, które nie potrafi się ze sobą porozumieć. Działania

Wokulskiego, który chce wzbogacić polski handel spotyka się z

niechęcią innych bohaterów

Scjentyzm- zafascynowanie nauką- bohaterowie – naukowcy Geist

Ochocki- postrzegani są przez społeczeństwo jako dziwacy

Asymilacja żydów- społeczeństwo polskie jest niechętne żydom oskarża

ich o chęć zawładnięcia polskim handlem. Żydzi sami walczą o swoją

pozycję w społeczeństwie, gromadząc w swoich rękach kapitał

Emancypacja i równouprawnienie kobiet jest niemożliwa z powodu

silnych stereotypów społecznych

Prus ukazuje w swojej powieści bankructwo idei polskiego pozytywizmu. Praca

u

postaw,

praca

organiczna

i

filantropia

nie

poprawiły

bytu

najbiedniejszych warstw społecznych. Rozwój handlu okazał się niemożliwy

bez udziału obcego kapitału a wiara w rozwój nauki i techniki uległa

zachwianiu. Dlatego „Lalka” Prusa jest wyrazem tych rozczarowań bywa

określona jako „powieść o straconych złudzeniach”