ZŁOTY WIEK W POLSCE
SZLACHECKI FOLWARK PAŃSZCZYZNIANY
Za panowania dynastii Andegawenów umocniła się uprzywilejowana pozycja szlachty. Za rządów
Jagiellonów nastąpiło dalsze polityczne i gospodarcze ugruntowanie dominacji szlachty w
państwie. W 1423 r. na mocy statutu warckiego szlachta uzyskała możliwość przejmowania
dochodowych i nowoczesnych gospodarstw sołtysich (rugowanie tzw. krnąbrnych sołtysów).
Wojewodowie posiadali kontrolę cen. jakości i miar w miastach (tzw. taksy wojewodzińskie), co
osłabiało polskie mieszczaństwo i rzemieślników. Od 1454 r., w myśl przywilejów nieszawskiego
i piotrkowskiego, szlachta miała możliwość przywożenia z zagranicy towarów i dóbr bez
ograniczeń. Od sejmu w Piotrkowie w 1496 r. mieszczanie i plebs mieli zakaz posiadania dóbr
ziemskich na prawie rycerskim, ograniczono możliwość opuszczania wsi przez chłopów do
jednego dnia w ciągu roku za zgodą pana. W 1520 r. sejmy w Toruniu i Bydgoszczy wprowadziły
formalnie pańszczyznę, czyli darmową pracę chłopa na polu pana, w wysokości 1 dnia w
tygodniu z łana kmiecego (szlachta przejęła wzory z zakładanych wcześniej folwarków i
wprowadzania pańszczyzny w dobrach klasztornych). Niebawem wysokość pańszczyzny
znacznie wzrosła. Z czasem szlachta żądała odrabiania pańszczyzny tzw. dwojgiem (podwójna
ilość rąk do pracy w tym samym czasie) a nawet trojgiem. Została też potwierdzona
zasadajurysdykcji (odbywania sądów) szlachty nad chłopem w dobrach prywatnych.
Folwark pańszczyźniany, czyli duże dochodowe gospodarstwo szlacheckie wykorzystujące
darmową pracę chłopów, był nastawiony przede wszystkim na produkcję zboża i hodowlę.
Pierwsze folwarki powstały w XV w. w dobrach klasztornych. Gwałtowny rozwój tej formy
gospodarowania nastąpił w XVI i XVII w., szczególnie od momentu uzyskania bezpośredniego
dostępu do morza w 1466 r. i pojawienia się koniunktury, czyli zapotrzebowania na produkty
spożywcze w Europie Zachodniej. W rozwoju gospodarczym Europy tego okresu nastąpił
dualizm (dwutorowość): na Zachodzie nastąpił rozwój gospodarczy i przemysłowy związany z
napływem kruszców z Nowego Świata i przestawianiem się gospodarki na nowe tory
kapitalistyczne - nakład, manufaktura; na Wschodzie, m.in. w Rzeczypospolitej, rozwój
rolnictwa. W tych warunkach zwiększała się atrakcyjność folwarku. Folwark szlachecki był bardzo
dochodowym przedsięwzięciem i przynosił szlachcicowi około 60-80% dochodu w całym jego
budżecie. Rozwój folwarku trwał do XVIII w. Początkowo folwarki były zakładane w Wielkopolsce
i na Pomorzu Gdańskim, ale z czasem, systematycznie w XVI, XVII i XVIII w. folwark objął
pozostałe części Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
i'7R
ROZWÓJ PARLAMENTARYZMU OD XV DO XVII WIEKU
W ciągu XIV i XV w. szlachta polska otrzymała od władców najważniejsze przywileje stanowe -
petne prawo do posiadanej ziemi, nietykalność osobistą i majątkową i inne. Szlachta uzyskała
również przywilej udziału w zjazdach ziemskich zwanych sejmikami i w sejmach walnych.
Przywileje szlacheckie pozwoliły jej wspólnie z królem rządzić naszym państwem. Inne stany -
mieszczanie i chłopi nie miały tych uprawnień.
Za Kazimierza Wielkiego rola zjazdów ogólnopaństwowych była niewielka. Szerzej działały wiece
i zjazdy dzielnicowe, prowincjonalne (dla Wielkopolski i Małopolski). Pierwotnie w zjazdach
wspólnie z królem uczestniczyli dostojnicy i urzędnicy królewscy i ziemscy. Kiedyjednak na zjazdy
zaczęła przybywać szlachta, przedstawiciele duchowieństwa i miast (XIV w.), można mówić o
powstaniu sejmu czyli zjazdu powszechnego. Z takich to zjazdów wykształcił się w XV w. sejm
walny, polski parlament. Uważa się, że narodziny polskiego parlamentaryzmu związane są z
ograniczeniem władzy królewskiej przez stany i wprowadzeniem w Polsce systemu elekcyjnego
(elekcja Jagiełły 1386). Początków sejmu walnego niektórzy historycy ustroju dopatrują się
jeszcze w I poł. XV w. Początkowo kluczową rolę odgrywała Rada Królewska (dostojnicy
duchowni i świeccy). Z niej później wykształcił się senat. Urzędnicy ziemscy byli reprezentantami
ziem, a szlachta nie sprawująca urzędów miała niewielkie znaczenie. Od połowy XV w., od 1454
r.- przywileje cerekwicko-nieszawskie - szlachta otrzymała prawo wyrażania zgody na

zwoływanie pospolitego ruszenia i naktadanie podatków. Od tej pory rola sejmików wzrastała, a 2
poł. XV w. przyniosła ugruntowanie się równoległej pozycji sejmików ziemskich, zjazdów
prowincjonalnych i sejmów walnych. To właśnie na ten okres przypadło kształtowanie się
demokracji szlacheckiej, czyli wzrost znaczenia szlachty zebranej na sejmikach ziemskich. Wiąże
się to także ze wzrostem zamożności średniej szlachty (folwark pańszczyźniany) i działaniami
podejmowanymi przez nią w celu ograniczenia praw innych stanów (mieszczaństwo, chłopi), a
także możnowładztwa. W dalszej kolejności średnia szlachta podjęła walkę o współrządzenie z
królem w państwie, walcząc w XVI w. z grupą możnowładztwa.
Momentem przełomowym w polskim parlamentaryzmie był rok 1493. Na zjeździe w Piotrkowie
oddzielnie zaczęły obradować izba poselska - posłowie szlacheccy i senat - członkowie dawnej
Rady Królewskiej. Król był jakby trzecią oddzielną "izbą" obrad. Datę tę przyjmuje się za
powstanie parlamentu w Polsce. Sejm walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących: króla
- zwoływał sejm walny, naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad; senatu - należeli do niego
członkowie dawnej Rady Królewskiej (biskupi i arcybiskupi Kościoła katolickiego, wojewodowie,
kasztelanowie i najwyżsi urzędnicy: kanclerz, podskarbi i marszałek); izby poselskiej (posłów
szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich). W 1569 r. na wspólnym sejmie Litwy i
Korony w Lublinie liczba posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie
- 140 senatorów W 1505 r. kanclerz Jan Łaski na sejmie w Radomiu doprowadził do uchwalenia
konstytucji Nihil novi (nic nowego) -jakiekolwiek zmiany w prawie były uzależ
nione od wspólnej zgody izby poselskiej i senatu. Zasada ta stała się podstawą parlamentaryzmu
polskiego, uzależniając wprowadzenie jakichkolwiek zmian w państwie od zgody sejmu walnego.
Jednocześnie izba poselska stała się równoprawnym partnerem wobec króla i senatu.
Do kompetencji sejmu walnego należało: uchwalanie podatków, wyrażanie zgody na pospolite
ruszenie, ustalanie głównych kierunków w polityce zagranicznej państwa, kontrola ministrów,
prawo do nobilitacji czyli obdarowywania szlachectwem. Tylko na sejmie walnym można było
podejmować konstytucje sejmowe, czyli zmieniać prawo polskie.
Początkowo sejmy walne były zwoływane nieregularnie, przez króla. On określał tematykę obrad,
ich czas i miejsce. W 1573 r. przyjęto zasadę zobowiązującą króla do zwoływania sejmu raz na 2
lata na 6 tygodni - sejm zwyczajny. Król mógł zwołać sejm wcześniej, przed upływem dwóch lat,
na 2 tygodnie - sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny). W Polsce w parlamencie zasiadali
przedstawiciele szlachty. Reprezentanci mieszczan Krakowa, Wilna, Lwowa, Kamieńca
Podolskiego, Lublina (tzw. ablegaci) przysłuchiwali się obradom, ale nie mieli prawa głosu.
W XVI i na początku XVII w. decyzje na sejmach zapadały większością głosów, a sejm walny
funkcjonował sprawnie. W 1652 r. poseł Władysław Siciński po raz pierwszy sam jeden sprzeciwił
się przedłużeniu (prolongacie) obrad sejmowych ponad termin 6 tygodni - uniemożliwienie
uchwalenia konstytucji. Dopiero sejm w 1669 r. został zerwany, jeszcze przed upływem terminu
zakończenia obrad, przypadek ten można uznać za początek instytucji liberum veto. W XVIII w.
większość sejmów była zrywana, niektóre nawet jeszcze przed wyborem marszałka sejmowego.
W XVI-XVlII w. w Polsce szlacheckiej nastąpił rozwój i wzrosło znaczenie sejmików szlacheckich
- był to element polskiego parlamentaryzmu. Sejmiki przedsejmowe - szlachta wybierała posłów
na sejm walny i zaopatrywała ich w odpowiednie instrukcje poselskie. Sejmiki relacyjne zbierały
się po sejmie walnym, szlachta wysłuchiwała relacji z sejmu podejmując lub odrzucając
ostatecznie decyzje zawarte w konstytucjach sejmowych. W XVIII w. król wobec zrywania
sejmów walnych, odwoływał się często do sejmików relacyjnych, podczas których podejmowano
decyzje dotyczące polityki całego państwa - okres rządów sejmikowych. Sejmiki elekcyjne -
szlachta wybierała sędziów do sądów ziemskich. Sejmiki deputackie - powstały w 1578 r.,
wybierano sędziów do najwyższego sądu w państwie - Trybunału Koronnego i Litewskiego
(pełniły rolę sądów apelacyjnych - ostatecznych). Sejmiki kapturowe - od 1572 r., w czasie
bezkrólewia strzegły bezpieczeństwa i pokoju wyłaniając tzw. sądy kapturowe.
SUKCESY I PORAŻKI
RUCHU EGZEKUCYJNEGO SZLACHTY

Panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta II
Augusta (1548-1572), to w polityce wewnętrznej naszego państwa okres rywalizacji starych
rodów możnowładczych i nowej, średniej szlachty. Na
przetomie XV i XVI w. do dużego znaczenia doszła średnia szlachta - wzrost potęgi gospodarczej
tej grupy (rozwój folwarku szlacheckiego) i wzrost jej znaczenia politycznego (liczne przywileje
stanowe). Król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) i Zygmunt Stary faworyzowali stare rody
możnowładcze nadając im liczne urzędy i dobra ziemskie - królewszczyzny. Młoda, średnia
szlachta zaczęła upominać się o swoje prawa i domagać od króla współpracy z nią.
Na początku XVI w. kanclerzem Królestwa został Jan Łaski, rzecznik interesów młodej szlachty,
która rozpoczęła walkę z możnowładztwem. Na sejmie kanclerz Laski wystąpił z projektem
zakazu odstępowania i sprzedaży królewszczyzn bez zgody senatu i izby poselskiej. Domagał się
także zakazu łączenia w jednych rękach niektórych urzędów i godności (tzw. zasada
incompatibilitate.s).
W 1505 r. na sejmie w Radomiu została uchwalona konstytucja Nihil novi (nic nowego).
Wprowadzała ona zasadę, że król i jego następcy bez zgody senatu i izby poselskiej nie
ustanowią "nic nowego". Był to wielki sukces średniej szlachty, która od tej pory stała się
pełnoprawnym elementem funkcjonowania państwa polskiego.
W 1506 r. zostały wydane przez Łaskiego tzw. "statuty askiego" - zebrane prawo pisane. Celem
autora było ujednolicenie i centralizacja państwa. Prawa te stały się podstawą prawną ruchu
średnioszlacheckiego - ruchu egzekucji praw od połowy wieku szlachta prowadziła walkę o ich
przestrzeganie i wykonywanie. Domagała się, by król zgodnie z konstytucjami sejmu
piotrkowskiego z 1504 r. nie rozdawał królewszczyzn bez zgody sejmu walnego, oraz, by
możnowładztwo zwróciło dobra bezprawnie otrzymane. Ruch egzekucji dóbr stawiał sobie za
cel odebranie bezprawnie rozdanych królewszczyzn i zwiększenie dochodów królewskich. Już od
lat 20. XVI w. szlachta domagała się zwołania sejmu sprawiedliwości i przyjęcia na nim zasady
egzekucji praw i dóbr. Zwolennicy reform w Polsce wystąpili z żądaniami obciążenia
duchowieństwa podatkami, przekazania części dóbr kościelnych na obronę państwa, zakazania
odbywania sądów duchownych nad świeckimi, niewysyłania opłat do Rzymu. Między innymi te
warunki postawiła szlachta królowi w 1537 r. pod Lwowem przy okazji wyprawy na
Wołoszczyznę. Król żądań nie przyjął, a szlachta wywołała rokosz - tzw. wojna kokosza. Tam też
szlachta jeszcze raz przedstawiła hasła obozu egzekucyjnego: kodyfikacji, czyli zebrania,
spisania i przestrzegania praw pisanych po polsku, reformy skarbu przez odebranie bezprawnie
przetrzymywanych królewszczyzn, uwolnienia szlachty od ciężarów ponoszonych na rzecz
Kościoła, ściślejszego połączenia z Koroną Litwy, Prus Królewskich, Mazowsza i księstw
śląskich, przeprowadzenia reform wojskowych i ustrojowych.
Król nie przyjął żądań szlacheckich, otaczał się możnowładztwem. Sytuacja w kraju uległa
zaognieniu w 1548 r., gdy rządy objął Zygmunt II August. Szlachta była niechętna królowi, co
było związane z jego potajemnym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną. Spowodowało to
odsunięcie programu reform, a w kraju rozprzężenie, brak pieniędzy, złe działanie wymiaru
sprawiedliwości. Punktem kulminacyjnym konfliktu króla ze szlachtą był sejm 1559 r. Szlachta nie
uchwaliła podatków na

ojnę, a obrażony król wyjechał na 4 lata na Litwę i nie zwoływał sejmu.

Tymczasem hasła humanizmu i reformacji umocniły obóz reform. Szlachta, obok dawnych żądań,
domagała się także reformy kościelnej (wprowadzenia Kościoła narodowego), rewindykacji dóbr
królewskich, uporządkowania sądow
nictwa, usprawnienia aparatu fiskalnego (finansowego) i wojskowego, unifikacji państwa. Celem
akcji szlachty było wzmocnienie władzy króla przy jednoczesnym jej współudziale w rządach.
Zygmunt August, zmuszony trudnościami (wojna z Moskwą), musiał szukać poparcia u szlachty
polskiej.
W 1562 r. na sejmie piotrkowskim został ogłoszony program egzekucji dóbr. Dobra królewskie
rozdane bezprawnie po 1504 r. miały być oddane, oszacowane (określenie ich wartości),
przeprowadzona weryfikacja granic i dochodów. Dochód z królewszczyzn został podzielony na

równe części, a jedna czwarta z dochodów przypadających monarsze, tzw. kwarta,
miałabyćprzeznaczananawojsko kwarciane.
Kolejne sejmy lat 1563-1564, 1565, 1566, 1567 są nazywane sejmami egzekucyjnymi. Nie udało
się odebrać wszystkich królewszczyzn z rąk magnaterii, nie spełniono do końca programu
egzekucji dóbr. Nie złamano przywilejów gospodarczych magnaterii. Dzięki powołaniu
specjalnych komisji lustracyjnych i rozdawaniu dóbr na sejmie dobra królewskie stały się
państwowe.
Do sukcesów ruchu egzekucyjnego szlachty można zaliczyć: ściślejsze zespolenie ziem
Rzeczypospolitej, połączenie Korony i Litwy trwałą unią realną, ugruntowanie się w Polsce
demokracji szlacheckiej i samorządu, wprowadzenie wolności religijnej i równouprawnienia
politycznego wyznawców różnych wyznań chrześcijańskich, przeprowadzenie niezbędnych
reform administracyjnych, skarbowych i wojskowych, wzmocnienie pozycji izby poselskiej w
sejmie walnym.

ISLWtI:dH

PAŃSTW TURECKIE
CHANAT
Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 roku
Przedwczesna śmierć Zygmunta II Augusta, zwolennika ruchu egzekucyjnego i rządy kolejnych
królów elekcyjnych osłabiły sitę ruchu średniej szlachty. Utworzenie w 1578 r Trybunału
Koronnego, w którym zasiadali przedstawiciele szlachty, a sam Trybunał był najwyższym sądem
w Koronie a od 1581 r. na Litwie (Trybunał Litewski) i powołanie stałego wojska, piechoty
wybranieckiej, było ostatnim osiągnięciem obozu egzekucyjnego szlachty.
PIERWSZE BEZKRÓLEWIA 1 ICH ZNACZENIE
Ugruntowanie się ustroju demokracji szlacheckiej, ustroju, jaki panował w Polsce od XVI do
XVIII w., nastąpiło ostatecznie w czasie dwóch pierwszych bezkrólewi.
7 VII 1572 r. zmarł bezpotomnie Zygmunt August, ostatni król z dynastii Jagiellonów. Doszło do
poważnego kryzysu w państwie, ponieważ król nie pozostawił żadnych wskazówek co do formy
elekcji, miejsca i osób uprawnionych do udziału w wyborze nowego monarchy. Napięcie w kraju
potęgowały spory między szlachtą a magnaterią i skomplikowana sytuacja międzynarodowa.
Szlachta zawiązała konfederacje, związki w ziemiach i województwach, tzw. kaptury, których
członkowie dbali o porządek i bezpieczeństwo publiczne. Powołano sądy kapturowe, w których
zasiadała szlachta. W sprawie powołania osoby interrexa, czyli międzykróla, katolicy
przeforsowali kandydaturę prymasa Jakuba Uchańskiego, w kolejnych elekcjach praktyka ta
została potwierdzona. Protestanci wywalczyli, że marszałek wielki koronny Jan Firlej, a w
przyszłości jego następcy, miał od nowych władców odbierać przysięgę. W wyniku długotrwałych
dyskusji zaakceptowano propozycję Piotra Zborowskiego o dopuszczeniu do elekcji całej
szlachty i głosowaniu większością głosów, elekcja viritim. Zasady te zostały przyjęte na sejmie
konwokacyjnym w styczniu 1573 r. w Warszawie, na którym wyznaczono termin i miejsce
elekcji, uchwalono tekst Konfederacji Warszawskiej, pokój religijny w państwie.
W kwietniu i maju 1573 r. pod Warszawą we wsi Kamień na sejmie elekcyjnym doszło do
wyboru króla. Nieoczekiwanie został nim książę francuski Henryk Walezy, brat króla Francji
Karola IX. Król-elekt był aktywnym uczestnikiem nocy św. Bartłomieja, dlatego z obawy przed
prześladowaniami religijnymi i dążeniem do absolutyzmu szlachta ułożyła warunki objęcia władzy
i panowania Henryka w Rzeczypospolitej - artykuty henrykowskie, które były podstawą ustroju
Rzeczypospolitej, stałe i niezmienne, przysięgali na nie wszyscy królowie elekcyjni. Były
podstawą prawną funkcjonowania naszego państwa i demokracji szlacheckiej. Gwarantowały:
wolną elekcję, konieczność zwoływania sejmu walnego przez króla raz na dwa lata na 6 tygodni,
a w razie potrzeby wcześniej na 2 tygodnie, wyrażanie przez sejm walny akceptacji na
zwoływanie pospolitego ruszenia, nakładanie ceł i podatków, współdecydowanie przez Senat o
polityce zagranicznej państwa, a szczególnie o wojnie i pokoju, ustanowienie instytucji
senatorów-rezydentów w liczbie szesnastu, którzy mieli doradzać królowi i kontrolować go,

opłacanie przez króla pospolitego ruszenia za granicami państwa i utrzymywanie przez władcę
wojska
kwarcianego, przestrzeganie Konfederacji Warszawskiej o tolerancji religijnej, prawo szlachty do
rokoszu - wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby nie przestrzegał wszystkich artykułów
henrykowskich i praw Rzeczypospolitej.
W Paryżu król-elekt zaprzysiągł jeszcze osobiste zobowiązania wobec Rzeczypospolitej - pacta
conventa. Panowanie w Polsce Henryka Walezego nie trwało długo, już w nocy z 18 na 19
czerwca 1574 r. król potajemnie opuścił Kraków, udał się do Francji. Po rocznym oczekiwaniu na
władcę ogłoszono bezkrólewie, czyli interregnum i termin nowej elekcji.
Druga elekcja utwierdziła organizację naszego państwa w czasie bezkrólewia, w
przeciwieństwie do pierwszej została rozbita. Magnaci opowiedzieli się za cesarzem
Maksymilianem II Habsburgiem, szlachta i część senatorów była tej kandydaturze przeciwna z
obawy przed rządami absolutnymi Habsburga a także z obawy rozpoczęcia wojny z Turcją, którą
wybór Maksymiliana mógł spowodować. 12 grudnia 1575 r. prymas Jakub Uchański ogłosił
królem polskim Maksymiliana II Habsburga. W trzy dni później, 15 grudnia, szlachta i część
senatorów wybrała królem tzw. Pia.sta, rodzimego kandydata - Annę Jagiellonkę, siostrę
Zygmunta Augusta, dodając jej za męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Pospolite
ruszenie szlacheckie pod Jędrzejowem poparło Annę i Stefana Batorego, Kraków opanowali
zwolennicy Batorego. Na początku 1576 r. Stefan Batory, koronowany wspólnie z Anną na króla
Polski, potwierdził artykuty henrykowskie w pełnym brzmieniu z punktem o tolerancji religijnej.
RZECZPOSPOLITA
. .
ZA PIERWSZYCH KROLOW ELEKCY NYCH
WOJNY O INFLANTY W XVI WIEKU
Wiek XVI w stosunkach litewsko-moskiewskich, to dalsza rywalizacja o zjednoczenie ziem
ruskich, w 2 połowie powstał problem starań Moskwy o zdobycie dostępu do Bałtyku. Dla
gospodarczych interesów Litwy najważniejsze było niedopuszczenie Moskwy do morza i przez to
kontrolowanie handlu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z zachodem przez porty litewskie.
Zdobycie portów nad Bałtykiem dawało Moskwie możliwość bezpośrednich kontaktów z Europą
Zachodnią bez pośrednictwa portów litewskich. Znajdujące się w lnflantach i Estonii państwo
Zakonu Kawalerów Mieczowych w XVI w., podobnie jak wcześniej zakon krzyżacki w Prusach,
przechodziło głęboki kryzys gospodarczy, społeczny i polityczny. Reformacja w Inflantach miała
wielu zwolenników. Na ziemiach Zakonu Kawale