Metodyka monitoringu
terenowego siedlisk

Monitoring stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków jest

podstawowym zadaniem w ich ochronie, umożliwiającym planowanie i

wykonywanie działań ochronnych, dla zapobiegania pogarszaniu się tego

stanu i/lub dla jego poprawy. Optymalny zakres monitoringu jest określony

przez wymagania Komisji Europejskiej w odniesieniu do monitoringu stanu

zachowania typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu

europejskim, którego wyniki są podstawą sporządzania raportów

oceniających ten stan, przedkładanych Komisji w 6-letnich odstępach.

Pierwszy taki raport Polska składała w 2007 r. i zgodnie z założeniem był

on oparty głównie na wszelkiej dostępnej wiedzy o gatunkach i siedliskach,

ponieważ znakomita ich większość nie była dotychczas objęta badaniami

monitoringowymi. Kolejne raporty (najbliższy w 2013 roku) powinny już

opierać się o zorganizowany system monitoringu. Wypracowano go na

podstawie doświadczeń ze wstępnego monitoringu 2006-2007, zarówno w

zakresie prowadzonych badań terenowych, jak i przygotowanych

pierwszych raportów ze stanu zachowania gatunków i siedlisk

przyrodniczych.

Założeniem monitoringu jest gromadzenie informacji pozwalającej na

określenie aktualnego stanu zachowania w kontekście zmian zachodzących

na skutek różnego rodzaju antropogenicznych i naturalnych oddziaływań i

prognozowanych zagrożeń, a także dotychczasowych sposobów ochrony.

W przypadku siedlisk przyrodniczych chodzi tu o stan i zmiany zachodzące

w zasięgu ich występowania, zajmowanej powierzchni oraz strukturze i

funkcji, a w przypadku gatunków o stan i zmiany zachodzące w ich

zasięgach, wielkości i strukturze populacji oraz powierzchni i jakości

siedlisk, z którymi są związane.

Zgodnie z wymaganiami KE, stan zachowania dla siedlisk i

gatunków o znaczeniu europejskim powinien być określany na

poziomie tzw. regionów biogeograficznych (w Polsce wyróżnione są

3 – kontynentalny, alpejski i bałtycki) w oparciu o informacje

dotyczące stanowisk zarówno chronionych, jak i niechronionych.

Ponieważ prawo polskie wymaga prowadzenia monitoringu tych

siedlisk i gatunków w szczególności na poziomie obszarów Natura

2000, można założyć, że po ich formalnym utworzeniu, dane

(zgodne z wypracowanym zakresem monitoringu) o siedliskach i

gatunkach będą dostarczane (do instytucji koordynującej) przez

zarządzających tymi obszarami. Do czasu ich formalnego

ustanowienia i wdrożenia w nich systemu zarządzania, monitoringu

i sprawozdawczości, a przynajmniej na potrzeby najbliższej (2013 r.)

oceny stanu zachowania siedlisk i gatunków w regionach

biogeograficznych, konieczne jest prowadzenia monitoringu na

dotychczasowych zasadach, tzn. w oparciu o centralną instytucję

koordynującą i wyznaczonych przez nią koordynatorów krajowych

oraz ekspertów lokalnych.

Ten najbliższy okres powinien służyć dopracowaniu metodyki dla

kolejnych typów siedlisk, gatunków lub całych ich grup oraz

stworzeniu i wyszkoleniu struktur, które będą częściowo

przejmować zadania monitoringowe w przyszłości.

Gatunki roślin

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego gatunku (por.

sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych gatunków). Wielkość stanowisk była

zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w przypadku stanowisk gatunków związanych z

małopowierzchniowymi siedliskami) do kilku ha (w przypadku gatunków występujących w

większych obszarowo ekosystemach), gdy stanowiskami są całe polany, kompleksy leśne,

lub też zbocza górskie, czy torfowiska, niekiedy mogące odpowiadać obszarom Natura

2000, lub też stanowiące ich dający się wyodrębnić w terenie fragment.

Wprawdzie założeniem pilotażowego monitoringu było przede wszystkim testowanie

metodyki, stanowiska wybrane do badań w większości przypadków stanowiły zarazem

reprezentację miejsc występowania gatunku co do liczby, rozmieszczenia geograficznego i

charakteru ekologicznego tak, aby na podstawie uzyskanych wyników można było

wnioskować o stanie zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i

całego kraju. W pojedynczych przypadkach – obuwika pospolitego i lipiennika Loesela (w

kraju znanych ok. 200 i ponad 100 stanowisk), monitorowano jedynie 10-15 % populacji

krajowej (potwierdzonych aktualnie stanowisk), co wprawdzie daje pewny pogląd na stan

zachowania tych gatunków w (regionach biogeograficznych) kraju, ale może jeszcze

wymagać pewnych uzupełnień, zwłaszcza wypełnienia luk geograficznych.

Jeśli było to możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już wcześniej

monitoringiem (zwłaszcza monitoring przyrodniczy 2002-2003) lub tam, gdzie wcześniej

eksperci prowadzili swoje badania. W przypadku rzadkich gatunków, takich jak: sasanka

słowacka, warzucha polska, sierpik różnolistny, aldrowanda pęcherzykowata, dziewięćsił

popłocholistny, pszonak pieniński, goryczuszka czeska, dzwonek piłkowany, dzwonek

karkonoski, przytulia sudecka, gnidosz sudecki, zgodnie z przyjętą metodyką,

monitorowane były wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska (obszary) ich

występowania.

Gatunki zwierząt

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego

gatunku (por. sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych).

Wielkość stanowisk była bardzo zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w

przypadku schronień nietoperzy, stanowisk niektórych bezkręgowców i

płazów) do kilkudziesięciu tysięcy ha (w przypadku gatunków o dużych

wymaganiach co do przestrzeni życiowej, jak np. żubr, niedźwiedź, wilk, ryś),

gdy stanowiskami są całe kompleksy leśne, a nawet pasma górskie,

odpowiadające obszarom Natura 2000.

Ponieważ założeniem wstępnego monitoringu było przede wszystkim

testowanie metodyki, stanowiska wybrane do badań nie musiały stanowić

odpowiedniej reprezentacji miejsc występowania gatunku co do liczby,

rozmieszczenia geograficznego i charakteru ekologicznego, aby na

podstawie uzyskanych wyników można było wnioskować o stanie

zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i całego

kraju. Liczba badanych stanowisk zależała od kosztów prac dla danego

gatunku (bardzo zróżnicowanych) i możliwości wykonawców. Jeśli było to

możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już jakimś

monitoringiem lub, gdzie wcześniej eksperci prowadzili swoje badania. W

przypadku rzadkich gatunków (takich jak niedźwiedź brunatny, żubr, kozica,

świstak, suseł perełkowany, konarek tajgowy, sichrawa karpacka, nadobnica

alpejska, krasopani hera, sówka puszczykówka) monitorowane były

wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska występowania.

Autor:

Hubert Petelicki