Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Zwrot w przyszłość......................................................................................................................1

Skąd wzięła się ta książka?.........................................................................................................2

Bohaterstwo bez bohaterów........................................................................................................3

Ocalały cudem goniec.................................................................................................................5

Autorka i jej tematy.....................................................................................................................6

Autorka i jej bohaterowie.........................................................................................................10

Chłód i asceza...........................................................................................................................11

Porządek historyczny i porządek umierania.............................................................................12

Humor i autoironia...................................................................................................................13

Literatura faktu – jej reprezentacyjna czwórka........................................................................15

Z pozycji kata............................................................................................................................17

Filozofia wyboru.......................................................................................................................19

Kompozycja – czyli filozofia „zagęszczania”...........................................................................20

Pamięć zbrodni i pamięć zwycięstwa.......................................................................................22

Książka pisana szeptem............................................................................................................23

Przeczytać do końca.................................................................................................................24

Książka Hanny Krall z roku 1977 stała się symbolem polskiego sukcesu wydawniczego lat

osiemdziesiątych. Miała już dwadzieścia dwa wydania i ukazała się – w USA, we Francji, we

Włoszech, w NRD, w RFN, w Hiszpanii, Szwecji, Finlandii, na Węgrzech, w Izraelu, w

Czechosłowacji oraz na łamach „Innostrannej Litieratury” w ZSRR.

Zwrot w przyszłość

W przedmowie do wydania zachodnioniemieckiego zabrał głos były kanclerz, Willy

Brandt:

„Relacji Hanny Krall, której osią jest Marek Edelman, nie odbierałem jako książki o

umieraniu. Czytałem ją raczej jako książkę o życiu i dla życia. I mam tu na myśli nie tyle

Zwrot w przyszłość strona 1 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

przeżycie tych nielicznych, którzy byli w gettcie i jeszcze zdołali ujść stamtąd z życiem, lecz

jako przestrogę dla nas, którzyśmy – przeważnie bez naszych zasług – przeżyli. Jest to

przestroga, by przeciwstawiać się zniszczeniu, zachować wiarę w życie, wolę przetrwania.

Hanna Krall nie oskarża – do kogo by zresztą to dotarło na tym świecie okrucieństwa,

nędzy mas, na którym większość stara się zarzekać, że nie ponosi żadnej winy. Autorka stawia

pomnik człowieczeństwa temu, który przeciwstawił się umieraniu, najpierw w gettcie, potem

jako kardiolog.

Dlatego ta książka zwrócona jest w przyszłość, dokumentuje wolę ludzi i narodu:

przetrwać!”

Skąd wzięła się ta książka?

„Wszystko zaczęło się od rozmów z Markiem Edelmanem” – wyjaśnia autorka w licznych

wywiadach prasowych już po napisaniu swojego dzieła. – Jako młoda reporterka pisałam o

ż

yciu codziennym, o problemach ludzi współczesnych. Marka Edelmana poznałam

przypadkowo w Łodzi, kiedy pisałam reportaż o operacji serca. Pracował wtedy w łódzkiej

klinice. Dałam mu do fachowego sprawdzenia mój artykuł. Siedzieliśmy przy kawie i

niechcący zapytałam o pobyt w gettcie. Wtedy właśnie zrodził się pomysł długiej rozmowy z

Markiem jako naocznym świadkiem przeżyć z getta. Odtąd zagmatwane losy Żydów zajęły

moje pisarskie życie. Uważam, że to, co piszę, jest niezmiernie ważne i ludzie powinni się o

tym dowiedzieć.

Zrezygnowałam z wielu wątków. Od początku byłam onieśmielona tematem. Wymagał

pokory. Zdawałam sobie sprawę, że to jest temat jedyny na świecie, niepowtarzalny. Bałam

się, że go nie uniosę. Wybrałam jeden wątek, jednego bohatera: Edelmana. Patrzyłam na

wszystko jego oczami, korygował moją wyobraźnię, stal się moim punktem odniesienia.

Jest to książka napisana bardzo spokojnym tonem, rzeczowo. Podporządkowałam się

Edelmanowi. On w ten sposób mówi o tych sprawach.

Książkę adresowałam do takich jak ja, którzy nie wiedzieli nic albo prawie nic.

Skąd wzięła się ta książka? strona 2 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Bardzo długo pracowałam nad książką. Najpierw był wywiad z Edelmanem w „Odrze”.

Potem różne o tym refleksje – cudze i własne. Potem projekt, żeby rozmowę kontynuować,

jeszcze sama me wiedziałam, po co. Potem rozmowy z nim, dziesiątki rozmów, także lektury.

Wreszcie samo pisanie. Był to, pamiętam, listopad. Przez miesiąc nie pokazywałam się w

redakcji, nie wychodziłam z domu. Obłożona książkami i notatkami, przeniosłam się do getta,

ż

yłam tam.

Było to koszmarne. W dodatku nie umiałam znaleźć klucza – rytmu, klimatu. Obracałam

bezmyślnie zdania. Próbowałam pierwszej osoby – nic nie wychodziło, potem trzeciej, też nic.

Wiele razy zaczynałam od nowa, nim wreszcie usłyszałam rytm, czy też zdawało mi się, że

słyszę:

»Nosiłeś tego dnia sweter z czerwonej, puszystej wełny. To był piękny sweter, dodałeś, z

angory. Po bardzo bogatym Żydzie... Na nim były dwa skórzane pasy na krzyż, a pośrodku –

na piersi – latarka. Słuchaj, jak ja wyglądałem! – mówiłeś mi, kiedy zapytałam o dzień

dziewiętnasty kwietnia...«

To był ten rytm.”

Bohaterstwo bez bohaterów

„Czym jest ta książka – zastanawiał się jeszcze w lutym 1978 roku Zbigniew Baner w

„Życiu Literackim”. — Reportażem, esejem, powieścią, konfesją? Niespójna, rwąca się,

nękająca nawrotami, tym wydzieraniem słów, pauzami, przemilczeniami. Natrętna i

wyrozumiała, balansująca na pograniczu banału i przeraźliwe precyzyjna, chłodna. W

gruncie rzeczy jest to książka właśnie o niemożności nazywania, o lichocie słowa

wietrzejącego od nadmiernego użycia”.

Hanna Krall zadaje Markowi Edelmanowi pytania, które każdemu z nas cisną się na usta.

Oczekuje patosu, opowieści, która wzmocniłaby u czytelnika poczucie bezpieczeństwa. A

okazuje się, że Edelman „nie spełnia nadziei”. Mówi absolutnie nie to, czego się od niego

oczekuje. Autorka wczuwa się w mentalność zwykłego człowieka, który ma pewne,

Bohaterstwo bez bohaterów strona 3 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

stereotypowe oczekiwania względem głównej postaci i tak oto relacjonuje „zawód” nas

wszystkich:

„...Okazało się, że on nie mówi tak, jak należy mówić. – A jak należy mówić? – zapytał.

Należy mówić z nienawiścią patosem, krzycząc – nie ma innych sposobów wyrażenia tego

wszystkiego niż krzyk. Więc on od razu nie nadawał się do mówienia, bo nie było w nim

patosu. Cóż to za prawdziwy pech. Ten jedyny, który przeżył, nie nadaje się na bohatera!”.

W świadomości zbiorowej społeczeństwa funkcjonuje zwykle jakiś archetyp bohatera. Już

kilkuletnie dziecko potrafi na swój sposób odpowiedzieć na pytanie, jak sobie wyobraża

bohatera i to wyobrażenie jest powielane w wielu dziecięcych wypowiedziach.

Bohaterstwo uświadamia nam możliwość bycia kimś wielkim. Bohater to „ktoś”, kto zrobił

„coś” dla nas lub w naszym imieniu. A tu, w książce „Zdążyć przed Panem Bogiem”, okazuje

się, że ten bohater to zwyczajny człowiek, który niczego nie zrobił dla nas, tylko – za nas! No

bo nikt inny nie potrafił tego zrobić. A właśnie on upomniał się o prawo umierania z

karabinem w ręku, kiedy prawie pół miliona ludzi potulnie szło na rzeź.

Przypomnijmy sobie! W potocznej wyobraźni na pojęcie „bohater” składają się takie

elementy, jak: mądrość, siła, waleczność, postawa, sprawiedliwość, wielkie sceny

batalistyczne, w których dokonuje się niesamowitych czynów.

W książce Hanny Krall nie ma takich ludzi. Dowódca powstania to chłopak, który

wcześniej malował rybom skrzela na czerwono, aby te ryby długo wyglądały jak świeże i aby

jego matka mogła je z powodzeniem sprzedawać.

Czyny bohaterskie też mają tu względny wymiar. Akurat taki, na jaki pozwalają możliwości

mieszkańców getta. Różne rzeczy się nie udają. Ot, chłopak niesie bombę, ta bomba powinna

wyważyć mur, przez który dałoby się przedrzeć na zewnątrz, ale chłopak nie dochodzi do

celu i pada po drodze. W powieściach rojących się od heroizmu i herosów taki moment,

gdyby w ogóle miał miejsce, zostałby zaraz skompensowany jakimś nadzwyczajnym

wyczynem.

W towarzystwie głównego bohatera też nie znajdują się postacie mityczne, ale – na

przykład dwie prostytutki, które na czas powstania „zawiesiły działalność”.

Bohaterstwo bez bohaterów strona 4 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Kiedy rozpoczynała się walka, a więc 19 kwietnia 1943 roku, powstańców było zaledwie

220. Ich oręż stanowiły tylko pistolety i niewielka ilość granatów. Decyzję podjęli zbyt

późno. Przecież do obozu zagłady w Treblince hitlerowcy zdążyli już wywieźć 450 tysięcy

ludzi. Pozostało jeszcze 60 tysięcy do zabicia, a pośród nich – 220 powstańców. Dlaczego tak

niewielu zdecydowało się na walkę zbrojną? Dlaczego powstanie zorganizowano tak późno?

Marek Edelman wymijająco relacjonuje te sprawy. Wymiguje się oświadczeniem, że

psychiczny stan mieszkańców getta był katastrofalny, że „chodziło już tylko o wybór sposobu

umierania” i – że śmierć w komorze gazowej jest na pewno straszniejsza niż śmierć z bronią

w ręku.

Prawie wszyscy Żydzi, uwięzieni w gettcie, poddali się apatycznie swojemu losowi. Byli

oni tak wygłodniali, że – jak przykładowo wspomina Edelman – pewna matka zjadła kawałek

ciała zmarłego dziecka. Byli zastraszeni, wycieńczeni, schorowani i... zdeterminowani

postępowaniem oprawców. Wszystko to odarło ich z jakiejkolwiek nadziei, spowodowało

zanik woli działania, zanik instynktu życia.

Wszystko to jest jasne, ale Edelman do końca nie tłumaczy, dlaczego ludzie tak długo

czekali. Dlaczego nie uderzyli na Niemców wcześniej, kiedy jeszcze byli w stanie

szmuglować broń z zewnątrz, kiedy mieli kontakty z Armią Krajową. Dopiero gdy okazało

się – a kolejarze prowadzący pociągi na trasie do Treblinki uwiarygodnili to – że wszyscy

zdążają na spotkanie ze śmiercią, ukształtowała się garstka zdesperowanej młodzieży pod

wodzą Mordechaja Aniele wieża, która postanowiła nie dać się wyprowadzać na rzeź.

Tylko że wtedy byli już zupełnie bez szans. Oczywiście nie mieli wątpliwości, że idą na

stracenie. Na stracenie, ale – z bronią w ręku!

Jest to więc książka o bohaterstwie, ale bez bohaterów, jakich by się chciało wyobrazić

sobie.

Bohaterstwo bez bohaterów strona 5 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Ocalały cudem goniec

W ociekającym makabrą czasie Marek Edelman miał 22 lata i był najstarszym członkiem

pięcioosobowej komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej. Wszyscy razem – jak mówi – „w

pięciu mieli sto dziesięć lat”.

Kiedy Niemcy, jeszcze w dniu 22 lipca 1942 roku, a więc dziewięć miesięcy przed

powstaniem, rozpoczęli akcję totalnej zagłady narodu żydowskiego, Edelman pełnił funkcję

szpitalnego gońca. Miał specyficzny dyżur na tzw. Umschlagplatzu, gdzie każdego dnia

wywożono ludzi do komór gazowych. Do jego obowiązków należało wyprowadzenie z tłumu

ludzi chorych, czyli takich, którzy nie nadawali się do transportu. Ratował zatem jednostki,

akceptując niejako zbiorową śmierć wszystkich pozostałych. Ludzie zgłaszali się na plac

tłumnie, czekali na swoją kolej, ustawiali się czwórkami. W żaden sposób nie chcieli wierzyć,

ż

e zaraz pojadą transportem śmierci. Przecież Niemcy głosili, że kto zgłosi się „na roboty”,

otrzyma 3 kg chleba i marmoladę.

„– Oszaleliście – mówili. – Posłano by nas na śmierć z chlebem? Tyle chleba

zmarnowaliby”.

Ocalały cudem goniec Edelman wybrał po wojnie zawód polegający na ratowaniu

ludzkiego życia. Przedtem nie miał wyboru między śmiercią a życiem, walczył więc o śmierć

godną. Teraz, już jako lekarz, przed każdą operacją serca, każdego pacjenta, rozmyśla o

szansach przechytrzenia Pana Boga. Kto będzie pierwszy? Chirurg czy śmierć?

Niestety, nawet udana operacja nie daje jeszcze gwarancji zwycięstwa, bo przecież dopiero

czas pokaże, czy operowane serce dostosuje się do nowych warunków, czyli – do żył

zamienionych na tętnice, do lekarstw, do stresów.

Czas mija, serce pracuje, napięcie słabnie i wtedy przychodzi refleksja: ile to jedno

uratowane życie znaczy w porównaniu z tamtymi tysiącami, którzy pojechali po śmierć?

I zaraz optymistyczna konkluzja: „Ale każde życie stanowi dla każdego cale sto procent,

więc może ma to jakiś sens?”.

Ocalały cudem goniec strona 6 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Autorka i jej tematy

Urodziła się – jak to „precyzują” przyjaciele i krytycy twórczości Hanny Krall – „na krótko

przed wojną”. W rzeczywistości – w roku 1937. Ukończyła dziennikarstwo na Uniwersytecie

Warszawskim. Zdecydowała się zostać dziennikarką, bo – jak tłumaczyła czytelnikom

magazynu „Warmia i Mazury” jeszcze w roku 1978 – był to jedyny zawód, który dawał jej

najkrótszą i najprostszą drogę, ażeby być blisko wszystkiego... Blisko świata.

Seminarium reportażu prowadził z nią popularny pisarz Marian Brandys, którego już

później, w czasie pracy zawodowej, zawsze stawiała sobie za wzór. Po studiach zaczęła pracę

w „Życiu Warszawy”, następnie przeszła do redakcji „Polityki” i szybko została

wydelegowana do Moskwy jako korespondentka tego tygodnika. Owocem pobytu w Związku

Radzieckim stała się książka „Na wschód od Arbatu” (1972).

Swoje teksty dzieli na dwa rodzaje: te potrzebne redakcji, które pisze się bardzo starannie,

ale bez większych emocji i – te potrzebne jej samej, które tworzy w napięciu, starając się

„wydłubać coś z siebie”.

Aktualnie jest dziennikarką „Gazety Wyborczej”, dokąd przeniosła się po zniesieniu stanu

wojennego w kraju, którą to gazetę zresztą współtworzyła. Opublikowała siedem książek. Jest

laureatką nagród Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, podziemnej „Solidarności”,

miesięcznika „Odra” i Pen-Clubu.

Tematy do swojej twórczości wybiera z życia. Zawsze wychodziła z założenia, że pisanie o

ludziach ma większą szansę przetrwania niż reportaże o „sprawach” czy o „problemach”.

Uważa, że nie nadaje się do niczego innego poza reportażem („Warmia i Mazury” 1978, IV).

Publicystyka jej „nie leży”, a do fikcji literackiej nie ma wyobraźni. Nie potrafi niczego

wymyślić, jest więc skazana na prawdomówność.

Co stało się przedmiotem zainteresowania Hanny Krall? Oto krótki przegląd jej

dotychczasowej twórczości:

„Na wschód od Arbatu” (1972). Książka pokazywała Związek Radziecki daleki od

propagandowego wizerunku, od sposobu, w jaki pisano wtedy o „ludziach radzieckich”. W

reportażu o masowej popularności gry w szachy autorka zrelacjonowała stan psychiczny ludzi

Autorka i jej tematy strona 7 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

stamtąd. „Grają... bo tam wszystko zależy od ciebie... W szachach można zrobić wszystko to,

na co nie było szans wżyciu”. Poza tym są w książce ciekawe migawki obyczajowe z Gruzji,

Krymu, Uzbekistanu, Estonii, Baszkirii i Syberii.

(Książkę pt. „Szczęście Marianny Głaz”, napisaną w roku 1976, skonfiskowała cenzura. W

rok później ukazała się pozycja „Zdążyć przed Panem Bogiem”).

„Sześć odcieni bieli” (1978). Jest to zbiór reportaży o miłości. Teksty „o czymś błahym”,

jak sama informuje zaraz po ukazaniu się książki.

Skąd takie tematy? Otóż życie składa się właśnie z drobiazgów. Autorka sugeruje, że te

wszystkie zsumowane drobiazgi stają się dla przeciętnego człowieka wydarzeniem na miarę

wybuchu wulkanu. Reporterka nie siedzi na boku, beznamiętnie notując relacje, ale poprzez

zestawienia różnych wypowiedzi zaznacza własny stosunek do ludzi i do życia.

„Sublokatorka” (1983) ukazała się najpierw w Paryżu, potem były polskie wydania

podziemne. Hanna Krall splata w tej książce wątek wojenny z wydarzeniami późniejszymi –

poprzez rok 1944, 1949, 1956, 1968 – aż po grudzień 1981. Bohaterami są Polacy oraz –

Polacy pochodzenia żydowskiego. Wyczuwa się sugestię, aby czytelnik sam postawił między

nimi znak równości.

Autorka tłumaczy, co to jest jasność i czerń. Czerń wywodzi się mianowicie od Biblii,

jasność od Odysei. To nie jest podział na Żydów i Polaków. Czerń ma synonimy – poniżenie,

upokorzenie, udręka, mrok. Świadomość własnej czerni może łączyć się z pychą, z

poczuciem naznaczenia. Jasność nie jest wcale lepsza od czerni. Jaśni dostali lepszą cząstkę

losu, to wszystko. „Trenowanie” jasności to niezgoda na poniżenie.

„Okna” (1984). Pierwsze wydanie w Paryżu. W „Oknach” otrzymujemy radę, aby

przeżywać zawczasu to, czego boimy się najbardziej. Ważne jest, aby wygrać z własnym

strachem. Autorka wprowadza fikcyjną bohaterkę w prawdziwe realia. Łączy postaci

nierzeczywiste z autentycznymi zdarzeniami. Reportaż ze zmyśleniem. Łączy również to, co

zdarzyło się dotychczas – z dniem dzisiejszym.

„Trudności ze wstawaniem” (1987). Jeszcze jedno wydanie w Paryżu, gdyż w kraju było to

niemożliwe. Książka poruszająca tematy odnowy lat 1980-81. Po raz pierwszy Hanna Krall

pozwala sobie wyraźnie wkroczyć w świat polityki. Ulega temperaturze przemian, jakie

Autorka i jej tematy strona 8 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

zachodzą w kraju. Dokonuje zapisu tamtych, brzemiennych w wydarzenia dni. Odsłaniają się

przed oczami czytelnika całe sfery tematyczne, niedostępne dotąd reporterskim

zainteresowaniom autorki dzieła o Zagładzie.

„Hipnoza” (1989). Książka jest zbiorem siedmiu reportaży, powstałych w wyniku rozmów

Hanny Krall z Żydami, mieszkającymi teraz w Izraelu, w Kanadzie i w Ameryce

Południowej, których korzenie wyrastają z polskiej historii i kultury, z polskich miast i

miasteczek.

Reporterkę interesują wojenne epizody z życia bohaterów. Dla ocalonych Żydów ta Polska

z czasów okupacji to zagłada tysięcy rodaków, śmierć ich rodzin oraz ich własna śmierć,

której uniknęli jakimś cudem. Mimo złych wspomnień bohaterowie „Hipnozy” wracają do

Polski, najczęściej myślami, a jeśli osobiście, to na krótko, i ta niezrozumiała tęsknota nie

przynosi im niczego dobrego, zwiększa jedynie smutek i cierpienie.

„Taniec na cudzym weselu” (1993). Dwanaście reportaży. Okupacyjne i współczesne.

Bohaterami są Polacy i Żydzi. Tłem jest wojna, komunizm, demokracja, a przede wszystkim

ludzkie uczucia. Miłość i nienawiść. Mądrość i głupota. Pracowitość i lenistwo. Odwaga i

tchórzostwo. Na pierwszy rzut oka wszystkie reportaże zawierają tak zwane przypadki

kliniczne. Po głębszym jednak zastanowieniu dochodzi się do wniosku, że ma się do

czynienia ze zwykłymi sprawami zwykłych ludzi. Tyle że trzeba na nie trafić i umiejętnie

zanalizować.

Kazimierz Dziewanowski, w posłowiu do zbioru reportaży „Trudności ze wstawaniem”,

nazwał Hannę Krall czarownicą polskiego reportażu. Swoje pisarstwo uprawiała autorka w

okresie, kiedy trzeba było toczyć nieustającą walkę z cenzurą, należało wykazać się

odpornością psychiczną w chwilach, gdy okazywało się, że taki lub inny tekst „wyleciał” z

druku. Był to również czas, gdy to i owo można było wydać jedynie w tak zwanym drugim

obiegu, czego najlepszym przykładem jest powieść „Okno”.

Miano „czarownicy” wzięło się niewątpliwie stąd, że trzeba było nadprzyrodzonych sił, aby

mimo przeszkód ciągle kontynuować pisarstwo zgodne z wewnętrzną potrzebą i własnym

sumieniem.

Autorka i jej tematy strona 9 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Tak pisze Dziewanowski w posłowiu: ,,Ten świat, w którym żyjemy, może każdego z nas

pojedynczo zgnoić, każdego wykończyć, ale i tak z nami nie wygra. Anie wygra, jeśli będą u

nas tacy ludzie, jak autorka i jej bohaterowie...”.

Autorka i jej bohaterowie

W jaki sposób znajduje Hanna Krall swoich bohaterów? Bywa różnie. Czasami ludzie sami

zawiadamiają ją: „Muszę pani opowiedzieć coś ważnego!” Ale najczęściej pisze o tych, o

których ktoś ją zawiadamia. Na przykład niemiecki prezydent dał jej adres swoje przyjaciela,

barona Axela von dem Bussche. Amerykański rabin wspomniał o Tomaszu Blatcie z

Sobiboru. Jakiś fotoreporter z „New York Timesa” opowiedział historię kobiety z

Wąwolnicy. Wszystkie te opowieści doprowadziły do kontaktów z postaciami, które same

były historią. Tak zresztą powstała jej ostatnia książka „Taniec na cudzym weselu”.

Autorka boleje nad tym, że mnóstwo ciekawych wydarzeń do niej nie trafia i nigdy nie trafi.

A przecież świat pełen jest historii do opisania. Hanna Krall drąży życiorysy swoich

bohaterów, uzupełnia je nawet. No bo ich dzisiejsze życie wynika z przeszłości, a przeszłość

ż

yje w nich nieprzerwanie. Nie każda jednak pamięć zasługuje na podtrzymanie. Na przykład

nie należy pielęgnować tej pamięci, która rodzi nienawiść.

Dlaczego nie pisze o ludziach wielkich? Dlaczego jej bohaterami są mieszkańcy

Wąwolnicy, Kocka czy Janowa? Otóż dlatego, ponieważ wielkimi i sławnymi zajmuje się

historia. Małymi nikt. Tacy mają szansę zaistnieć tylko w pamięci reportażu. Któż bowiem

napisałby na temat dziewczyny o brzoskwiniowej cerze, która w gettcie „strzelała do siebie

siedem razy i zmarnowała sześć naboi”? Któż wiedziałby cokolwiek o Poli Lifszyc, która

dobrowolnie poszła z matką do Treblinki, mimo że miała szansę przejść na aryjską stronę i

nikt by jej nie rozpoznał, jako że urodę miała wcale nieżydowską?

Kim jeszcze są bohaterowie pisarki? Zwykli ludzie z tak zwanego reportażu

interwencyjnego. Robotnik, któremu zamykają usta, bo za dużo niedobrego wygaduje pod

adresem swojego szefa. Wzorowy maszynista, który podpada raz na zawsze za spowodowanie

wypadku. Rodzina gnieżdżąca się w ciasnym mieszkami. Oszustka ratująca się „sposobem”

Autorka i jej bohaterowie strona 10 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

przed trudami życia. Utalentowana nauczycielka, wykorzystywana do pisania prac

naukowych dla innych. Młody działacz „Solidarności”, któremu trafiło się być informatorem

SB. Prymitywny komunista. Prestidigitator żyjący non stop swoimi „czarami”. Narkoman

ratujący się na swój sposób przed ogłupiającą chandrą.

Wśród postaci zwykłych występują też ludzie znani, aczkolwiek w skromnej liczbie. Jest

sekretarz Komitetu Wojewódzkiego z Radomia, który „stał na czele prawa” w roku 1976. Jest

Anna Walentynowicz, organizatorka „Solidarności” na Wybrzeżu. Jest wreszcie Lechosław

Goździk, robotnik z Żerania, który w pięćdziesiątym szóstym był czymś w rodzaju „prototypu

Wałęsy”.

Bohaterowie Hanny Krall to na ogół ludzie przegrani i nieszczęśliwi. Nie ma jednak pośród

nich ludzi złych. Może się wydawać, że Hanna Krall nawet w najgorszym psychopacie potrafi

wyłuskać samo dobro, chociażby tego dobra było jak najmniej.

Chłód i asceza

Książka nie rozpieszcza nas zróżnicowanym stylem, charakterystycznym dla konkretnych

bohaterów czy grup ludzkich. Język autorki i język jej postaci mieszają się ze sobą, dając w

rezultacie zaskakujący efekt: intymność.

Zasługą Hanny Krall nie jest więc jakiś wydumany perfekcjonizm stylu. Coś takiego

mogłoby nawet sprawiać wrażenie sztuczności tym bardziej, że sam Edelman posługuje się

oszczędnymi, wręcz ascetycznymi relacjami z tego, co przeżył.

Niejeden raz autorka przytacza niesamowite wręcz historie z życia swoich bohaterów,

zdawałoby się, że będzie to znakomity pretekst do rozszerzenia akcji. Nic z tego! Takie czy

inne wydarzenie kwitowane jest kilkoma albo wręcz jednym zdaniem. Warto tu przytoczyć

jako przykład chociażby informację o Walterze, któremu głodni Niemcy zjedli zmarłą ciotkę

w czasie oblężenia Królewca oraz kolejną informację o nim samym, kiedy to zwycięska

Armia Czerwona przywiązała go do trzech koni i pognała każdego z nich w innymi kierunku.

Chłód i asceza strona 11 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

W pisaniu jest więc Hanna Krall lakoniczna, skrótowa, można rzec – telegraficzna, jeżeli

weźmie się pod uwagę stosunek objętościowy wydarzeń do samej relacji o tych

wydarzeniach.

Jest za to drobiazgowa pod innym względem. Kolory, nazwy materiału, różne detale, nad

którymi nikt by się nie zatrzymał – zwracają jej szczególną uwagę. Wybrała sobie formę

obiektywnej, chłodnej informacji, mimo że akurat opowiada o okrucieństwie, o rozpaczy lub

beznadziei. Opisywaną przez siebie rzeczywistość zabarwia fatalizmem, od którego nie ma

wyjścia. Mówi, że opisuje świat, jak był i jaki jest, i nawet nie zadaje pytań – dlaczego?

Do innych cech charakteryzujących język opowieści należy spokój i dystans wobec faktów.

Pozornie pomniejsza to grozę sytuacji, ale przecież daje komfort większej wiarygodności.

Mamy w książce do czynienia z kompozycją opartą na zasadach retrospekcji.

Współczesność miesza się tam z przeszłością wojenną, a dzień dzisiejszy zderza się w z

wczorajszym. Bohater, który miotał się w piekle getta, miota się i teraz, ale już w białym

fartuchu lekarskim. Miota się, bo chce koniecznie zdążyć przed Panem Bogiem.

Porządek historyczny i porządek umierania

Relacja zawarta w książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” nie jest wywiadem, aczkolwiek

opiera się na rozmowie. Jest to oczywiście rozmowa dwojga osób, z których jedna podejmuje

wysiłek zrozumienia, a druga – trud przekazania swojego unikalnego doświadczenia.

Edelman nie jest łatwym rozmówcą, niechętnie wraca do wspomnień. Sytuacja rozmówcy

stwarza poczucie autentyzmu, wzmaga wiarygodność wyznań.

„Są rzeczy – pisał Jerzy Niemczyk w „Kulturze” (6.07.80) – które się mówi a których się

nie pisze w obawie, że ich dramatyzm stanie się zbyt trywialny. Krall włożyła wiele wysiłku,

ż

eby wykreować w swej książce sytuację prawdziwej rozmowy, zachowując jej meandryczny,

dygresyjny tok, poprawki i uzupełnienia.”

„– Słuchaj, jak ja wyglądałem! – mówiłeś mi, kiedy zapytała o dzień dziewiętnastego

kwietnia...

– Tak mówiłem?”

Porządek historyczny i porządek umierania strona 12 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Po przeczytaniu czegoś takiego czytelnik ma świadomość, że dostępna mu jest jedna z

wersji możliwych tego dialogu.

Dla Edelmana jedynie fakty kardynalne mają znaczenie. Jako naoczny świadek ma stosunek

sceptyczny do własnej zdolności pamięciowej. O konfrontacji ze Stroopem, dowódcą SS,

likwidującym getto i spieszącym się, by zakończyć akcję do czasu uroczystości z okazji

urodzin Hitlera, opowiada w sposób następujący:

„Było mi przykro. Ten człowiek stał przede mną na baczność, bez pasa i miał już jeden

wyrok śmierci. Jakie to miało znaczenie, gdzie był mur, a gdzie brama, chciałem jak

najszybciej wyjść z jego pokoju”.

Nie o chronologię i detaliczną zgodność zeznań ze stanem faktycznym chodziło

Edelmanowi. W jego wersji „porządek historyczny okazuje się być tylko porządkiem

umierania”.

Jest w książce scena, gdy powstańcy wybuchają śmiechem na wieść o tym, że ich przyjaciel

umiera w szpitalu. To na pewno scena szokująca dla dzisiejszego czytelnika jako profanacja

majestatu śmierci, ale scena, która więcej mówi o straceńczych nastrojach powstańców, niż

suche dane liczbowe dotyczące walki w gettcie.

Wyznanie Edelmana jest wstrząsające wcale nie dlatego, że traktuje o losie konkretnego

narodu, ale dlatego, że mówi o ludzkich reakcjach i odczuciach w ogóle, bez względu na ich

drażliwość, odrzucając wewnętrzną cenzurę, która ukrywać każe fakty niewygodne i

niefotogeniczne.

Humor i autoironia

Po wydrukowaniu książki w roku 1977 pojawiały się tu i ówdzie opinie, że przeprowadzona

paralelność opisywanych zdarzeń –warszawskie getto – rok 1943 i Łódź – rok 1977 – nieco

zaciemnia obraz. I że jest to „jeszcze jeden reporterski chwyt zastosowany wobec tematu,

który żadnych chwytów nie wymaga, przy którym może nawet owe chwyty rażą” („Nowe

Książki”, 31.03.1978).

Humor i autoironia strona 13 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Rzecz w tym, że tutaj mamy bohatera niezwykłego, a także jego niezwykły sposób

przekazywania świadectwa dziejowego. Ten bohater, bohater w sensie dosłownym –

militarnym, a także literackim, nie miał wcale ochoty do mówienia. Zanim zrelacjonował to,

co przeżył, minęło lat trzydzieści z okładem. Opowiada on w sposób niesłychanie

interesujący, bo oszczędny, powściągliwy i tak skromny, że przykuwa uwagę ciągłym

umniejszaniem siebie. Chyba to właśnie jest największym walorem książki. Mamy do

czynienia z bohaterem, który jakby wyśmiewał własne bohaterstwo, przez co jego wyznania

nie mają stać się dla niego pomnikiem, on cały czas nie tylko nie przymierza się do

spiżowych póz i gestów, ale wręcz szydzi z nich:

„Ludzie zawsze mówili, że strzelanie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy

strzelali.”

„Idziemy na śmierć! – wołał. – Nie ma odwrotu, zginiemy dla honoru, dla historii!”

I zaraz komentarz: „ Takie tam różne rzeczy się w takich wypadkach przecież mówi”.

I jeszcze sprawa sztandarów, które wisiały nad gettem od początku powstania. Edelman nie

jest przejęty ani nawet zainteresowany sztandarami. „Mówi, że jeżeli były sztandary, to nie

kto inny, tylko jego ludzie musieliby je tam powiesić, a oni nie wieszali sztandarów. Chętnie

by je powiesili, gdyby mieli trochę czerwonej i białej tkaniny, ale jej nie mieli.

– Więc pewnie kto inny powiesił, wszystko jedno kto.

– Tak? – mówi. – Bardzo możliwe. – Tylko on w ogóle nie widział żadnych sztandarów.

Dopiero po wojnie dowiedział się, że były”.

Wręcz komizm wyczuwa się w takim oto dla odmiany ujęciu sytuacji przez Edelmana:

„Była szalenie ważna narada, zebraliśmy się, ale narady nie było, bo nie było o czym

mówić.”

I jeszcze podobne podejście do zagadnienia:

„Większość była za powstaniem. Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią w

ręku jest piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie.”

Elementy autoironii byłyby w opowieści głównego bohatera raczej niemożliwe, gdyby snuł

on swoje wspomnienia zaraz po wojnie. W trzydzieści lat później jednak mógł sobie na ten

„komfort” pozwolić.

Humor i autoironia strona 14 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

A tak oto skwitowała postawę Edelmana „Literatura” (Kallimach, 13.04.1978):

„Programowa a bezwzględna rzeczowość Edelmana wydawać się może w pierwszym odruchu

niepotrzebna czy niezrozumiała. Bo właściwie w imię czego? Po chwili zastanowienia można

w niej dostrzec coś więcej niż tylko zgodność z abstrakcyjnymi zasadami. I uzasadnić głębiej,

niż na przykład powiedzeniem zawsze do przywołania, że kiedy raz zaczniemy upiększać

rzeczywistość, to trudno się już zatrzymać, bo wyższe racje zawsze się znajdą. I nigdy już nie

będziemy wiedzieli, gdzie akurat postawić tę granicę.

Otóż programowa deheroizacja martyrologii i walki getta, którą z uporem podejmuje

Edelman, ma sens głębszy. Ma ona przywracać tę sprawę naszemu doświadczeniu i

rozumieniu, ma znosić dystans między tamtą przeszłością a dniem dzisiejszym i przyszłością.

Heroizacja i mitologizacja przeszłości, nawet wtedy, gdy wynosi ją na piedestał – pozbawia

ją żywej więzi z aktualnym doświadczeniem i jego rozwojem. Jeżeli przeszłość była sprawą

bohaterów, to możemy i powinniśmy ją podziwiać tak jak ich właśnie, ale ten podziw zostawia

nas na zewnątrz ich sprawy i ją na zewnątrz naszych spraw, skoro to nie my jesteśmy

bohaterami.

Istnieje bowiem pewien poziom wzniosłości, który unicestwia sens przesłania i moc

przekładu, czyniąc nas zamkniętymi, »odpornymi« na obraz doświadczeń, przed którymi

skądinąd chylimy głowę.”

Literatura faktu – jej reprezentacyjna czwórka

Na pewno nie będzie żadnym odkryciem stwierdzenie, że w przeciwieństwie do fikcji

literackiej literatura faktu trzyma się realiów i relacjonuje wydarzenia utrwalone przez

uważnych obserwatorów na kartach książek.

W naszej powojennej historii literatury faktu liczą się przede wszystkim cztery nazwiska,

zasługujące na pamięć: Wańkowicz, Moczarski, Krall i Kapuściński. Każda z wymienionych

postaci posługiwała się inną techniką pisarską, innym stylem, miała też własne, odmienne od

pozostałych, zainteresowania. I tak Wańkowicz relacjonuje najchętniej wydarzenia z dziejów

narodu, Moczarski, uwikłany w przymusowy kontakt z hitlerowskim oprawcą, opisuje własne

Literatura faktu – jej reprezentacyjna czwórka strona 15 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

przeżycia na tle cudzych poglądów, Hanna Krall wykorzystuje obce doświadczenia, nadając

im osobisty charakter, zaś Kapuściński penetruje tereny egzotyczne, zamknięte dla zwykłego

obserwatora.

Literatura faktu, ogólnie rzecz ujmując, nie jest tylko relacją czy informacją. Przekazuje

klimat, uczucia, namiętności. Wywołuje emocje, próbuje rozwiązywać problemy. Zadaje

pytania typu „dlaczego właśnie tak się stało?”

Melchior Wańkowicz, który zwykł określać siebie mianem reportera raczej niż pisarza,

przyrównywał zawód reportera do pracowitej pszczoły, która niesie nektar do ula. Łacińskie

słowo „reporto” oznacza wszak „odnosić”. Można przyjąć, że dotyczy to odnoszenia

zaobserwowanych wydarzeń z miejsca, w którym one się dokonały – do ludzkiej

ś

wiadomości.

Literatura faktu, oparta oczywiście na technice reportażu, nie narodziła się dopiero po

wojnie. Już w dwudziestoleciu międzywojennym z powodzeniem realizowano próby tego

rodzaju, czego najlepszymi przykładami są dwie książki Ksawerego Pruszyńskiego „W

czerwonej Hiszpanii” i „Podróż po Polsce”, Józefa Kisielewskiego „Ziemia gromadzi

prochy”, Kazimierza Wrzosa „Oko w oko z kryzysem” oraz cała wcześniejsza twórczość

Wańkowicza.

Zaraz po wojnie wyszły „Medaliony” Nałkowskiej oraz „Dymy nad Birkenau”

Szmaglewskiej.

W epoce tak zwanego realizmu socjalistycznego lat 1948-1956 krzewiła się literatura faktu

„na zamówienie społeczne”, czyli tak naprawdę – na zlecenie komunistycznej władzy. Wśród

czytelników książki tego rodzaju szybko zdobyły sobie nazwę „produkcyjniaków”.

Reprezentacyjne pozycje z tego okresu to „Traktory zdobędą wiosnę” Witolda Zalewskiego,

„Numer 16 produkuje” Kazimierza Wilczka, „Początek opowieści” Kazimierza Brandysa, czy

też „Przy budowie” Tadeusza Konwickiego.

Do klasyków najnowszej już literatury faktu, obok autorów wymienionych na wstępie,

należy jeszcze zaliczyć takie nazwiska, jak Stefan Kozicki, Krzysztof Kąkolewski, Janusz

Rolicki, Romuald Karaś, Klemens Krzyżagórski i Aleksander Rowiński.

Literatura faktu – jej reprezentacyjna czwórka strona 16 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Literatura faktu różni się jednak zasadniczo od typowego prasowego reportażu, który ujęty

jest w pewne techniczne i stylistyczne rygory. Literatura faktu bowiem dopuszcza

fabularyzację, refleksję, własny osąd i aktywne uczestnictwo w wydarzeniach.

Z pozycji kata

Przy omawianiu książki „Zdążyć przed Panem Bogiem” nie sposób ominąć pozycji, która

uzupełnia niejako dzieło o zagładzie getta. Pozycją tą są „Rozmowy z katem” Kazimierza

Moczarskiego. „Rozmowy” są przecież dopełnieniem dzieła Hanny Krall, dopełnieniem w

pewnym sensie umownym, jako że „Rozmowy” ukazały się nieco wcześniej niż „Zdążyć

przed Panem Bogiem”.

Kazimierz Moczarski (1907-1975) był absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego i

Wyższej Szkoły Dziennikarskiej. Podczas wojny we wrześniu 1939 r. walczył jako

podporucznik rezerwy piechoty. W kilka miesięcy później rozpoczął działalność

konspiracyjną jako członek Komendy Głównej Armii Krajowej.

W sierpniu 1945 zostaje aresztowany i skazany na 10 lat więzienia za – jak to się wtedy

zwyczajowo określało – „walkę przeciw państwu polskiemu”. W roku 1952, a więc w

szczytowym okresie nasilenia represji stalinowskich, Moczarski otrzymuje drugi wyrok. Tym

razem jest to kara śmierci. W roku 1956, a wiec w jedenaście lat po uwięzieniu, zostaje

zwolniony.

Paradoksem polityczno-historycznym jest fakt, że tenże Moczarski, żołnierz armii

podziemnej, zajmujący się między innymi likwidacją niemieckich konfidentów, został

osadzony w jednej celi ze zbrodniarzem wojennym, generałem SS i policji, Jürgenem

Stroopem, likwidatorem getta warszawskiego w 1943 roku.

Przebywali ze sobą w ciągu 255 dni. Przez te wszystkie dni ciągnęły się rozmowy, które

aranżował Moczarski. Nie notował, bo nie miał na czym, wszystko zapamiętywał i

opublikował pierwszy fragment w „Polityce” w roku 1968, a później w odcinkach w

magazynie „Odra”. Książka zaś ukazała się dopiero w dwa lata po śmierci autora, czyli w

roku 1977. W tym samym roku zatem, kiedy wyszło „Zdążyć przed Panem Bogiem”.

Z pozycji kata strona 17 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Motywacja Moczarskiego była w pewnym stopniu podobna do motywacji Hanny Krall.

Obydwoje zetknęli się ze swego rodzaju „okazją” (oczywiście „okazja” Moczarskiego była

nieporównywalna) i postanowili ją wykorzystać.

Moczarski tak objaśnił swój zamysł:

„Sądzę, że na to zjawisko złożyło się kilka przyczyn. Przede wszystkim kapitalne znaczenie

miało moje postanowienie, wynikające z faktu, że przebywam w jednej celi ze zbrodniarzami

wojennymi, powiedziałem sobie: skoro już z nimi jestem i skoro mam z nimi pozować, to

niechże przynajmniej ich poznam, rozgryzę ich osobowość na włókna. Pragnąłem

wykorzystać do maksimum tę »zaproponowaną« mi przez los, niesłychanie rzadką sytuację.

Znajdowałem się przy tym wówczas w stanie niezwykłej, zaryzykowałbym nawet powiedzenie:

fenomenalnej koncentracji, wypływającej z mojego szczególnego położenia, w napięciu – jak

to nazywam – wielkich subiektywnych przeżyć, którym zresztą podlegał także mój rozmówca.

Przecież skądś się to brało, że tak mało inteligentny człowiek jak Stroop... zachował

dokładnie wyryte w pamięci fotografie, raporty z Großaktion Warschau.

W tym czasie potrafiłem żyć równocześnie w dwóch światach: w celi i w wyobraźni...

sprzyjała mi samotność, brak jakichś innych bodźców zewnętrznych... Niech ich poznam...

Gdy się to uda, mam możność, choć w pewnym stopniu, odpowiedzieć sobie na pytanie, jaki

mechanizm historyczny, psychologiczny, socjologiczny doprowadził część Niemców do

uformowania się w zespół ludobójców, którzy kierowali Rzeszą i usiłowali zaprowadzić swój

Ordnung w Europie.”

Moczarski starał się dotrzeć do ludzkich uczuć likwidatora getta:

„– Czy panu nigdy nie było żal ich młodego życia?” – pytał Niemca, nawiązując do historii

ginących dziewcząt żydowskich.

Odpowiedź brzmiała:

„– Kto chciał być wtedy prawdziwym człowiekiem, to znaczy silnym, musiał działać jak ja.

Niech będzie błogosławione to, co czyni człowieka twardym.”

Stroop posłużył się tutaj fragmentem wyrwanym z książki Fryderyka Nitschego „Tako

rzecze Zaratustra”. W tych słowach niemieckiego generała znajduje się odpowiedź na

Z pozycji kata strona 18 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

późniejsze skądinąd domysły Marka Edelmana, dlaczego tylko on jeden uratował się, a cała

wielotysięczna rzesza niepowstańców przecież została wybita co do nogi.

(Według raportu Stroopa straty żydowskie w powstaniu wyniosły około 20 tysięcy osób.

Pięć do sześciu tysięcy zginęło w pożarach lub pod gruzami, czternaście tysięcy

zlikwidowano bezpośrednio po upadku powstania. Straty niemieckie wyniosły 16 zabitych i

85 ciężej rannych. Na liczbach tych widać, co według Stroopa oznaczało bycie „prawdziwym

człowiekiem”).

Stroop do końca gra swoją rolę. O nic nie prosi, zachowuje się spokojnie. Nie nastąpiła u

niego ani skrucha, ani żal, ani nawrócenie. „Nazizm nie spadł na naród niemiecki jak grom z

jasnego nieba – konkluduje Moczarski. – Był zakorzeniony w jego historii”.

Tę właśnie historię w zwykłym jednostkowym wymiarze ujawnia Moczarski, prezentując

dokładnie kolejne losy młodego Stroopa wraz z obowiązującym w jego rodzinie systemem

wartości, z tradycjami nacjonalizmu, nietolerancją, żądzą władzy. To przecież ze swojego

rodowodu wziął Stroop pogardę dla słabszych i respekt wobec siły. Stał przecież na baczność

przed Edelmanem, gdy na karku miał już wyrok śmierci. Na tym etapie skromny dowódca

powstania żydowskiego stanowił siłę, przed którą wielki dawniej generał chylił głowę.

„Rozmowy z katem” doczekały się, tak samo jak „Zdążyć przed Panem Bogiem”, wydań

obcojęzycznych. Ukazały się więc w RFN, Jugosławii, USA, Izraelu, Francji, Japonii,

Czechosłowacji i na Węgrzech.

Filozofia wyboru

„Ta książka, która podaje, że w roku 1943 nie było miejsca na wybór, cała jest refleksją na

temat wyboru, wyboru dzisiejszego i wyboru wczorajszego – napisał francuski historyk, dr

Pierre Vidal-Naquet w przedmowie do paryskiego wydania książki „Zdążyć przed Panem

Bogiem”. – Wyboru dokonanego przez chorego, który wybiera życie lub godzi się na śmierć.

Wyboru lekarza dobierającego tych, których spróbuje uratować. Wyboru lekarza, który

stawia na życie. Wyboru pielęgniarek, które łamały nogi ludziom, których trzeba było

ratować. Wyboru pierwszego prezesa Rady Żydowskiej, Adama Czerniakowa, który

Filozofia wyboru strona 19 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

postanowił umrzeć sam, nie powiadamiając swych braci, o co szła gra w owym lipcu 1943

roku. Wyboru bycia ofiarą lub bycia katem, aby potem samemu stać się ofiarą.”

Kompozycja – czyli filozofia „zagęszczania”

Hanna Krall dostraja się do osobowości Edelmana, do wynikającego z tej osobowości

takiego, a nie innego sposobu relacjonowania. Autorka jest równie jak on oszczędna w

słowach i środkach wyrazu. Cała książka to monologi i dialogi. Odautorski komentarz jest

dyskretny, skrótowy, pedantyczny.

Czasami jednak Hanna Krall stara się pewną sprawę poszerzyć, nadać jej dokładniejszy

charakter i wtedy zadaje swojemu rozmówcy pomocnicze pytania, dzięki czemu czytelnikowi

łatwiej jest zrozumieć sens wszystkich wydarzeń.

Swoją metodę pisarską autorka wymyślała, jak sama przyznaje, dość długo. Robiła różne

próby i nie umiała się w nich znaleźć. Chodziło przecież o to, by nie tylko napisać, co było,

ale jeszcze oddać osobowość rozmówcy. Przecież Edelman ma niepowtarzalny styl. Nikt

jeszcze nie opowiadał o makabrycznych przeżyciach tak, jak on. Jego sposób relacji

niewątpliwie utrudnia pisanie, ale też zmusza do wypracowania szczególnego stylu.

Rozmowa z Edelmanem trwała trzy miesiące, ale w jej efekcie zostało napisane zaledwie

sto pięćdziesiąt drukowanych stron. Mogło być trzy razy więcej, ale Edelman posługuje się

językiem tak lakonicznym, że tego nie dało się już z założenia poszerzyć. W zasadzie odbiera

się czasem wrażenie, że Edelman mógłby swoją wypowiedź zamknąć w godzinie czasu tak

wyczerpujące są skróty myślowe w jego ustach. Dlatego też autorka analizuje każde jego

zdanie, rozczłonkowuje każdą wyrażoną myśl, rozbiera opowiadaną historię na najmniejsze

elementy, składa wszystko powtórnie, ale efekt finalny wytworzył się już z mocno

zagęszczonych treści.

„– Zagęszczam – wyznaje Hanna Krall – z wielu zdań robię jedno. Dokładnie takie zdanie

mogło nie paść, ale jest prawdziwsze od wypowiedzianego. To jest metoda przypominająca

działanie wirówki.”

Kompozycja – czyli filozofia „zagęszczania” strona 20 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Michał Maliszewski w eseju pt. „Literatura faktu” (wyd. Współczesność, 1991) użył

następującego sformułowania:

„Opowieść Edelmana przepuszczona przez filtr osobowości Hanny Krall uzyskuje swoisty,

sobie tylko właściwy rytm, swoją melodię, do której taką wagę przywiązuje autorka,

podkreślając, że nie siada się do pisania, dopóki jej nie usłyszy. Tak też się stało i tym razem.

Ową melodią książki »Zdążyć przed Panem Bogiem« jest zwyczajne, ciche mówienie o

rzeczach ostatecznych”.

W literaturze faktu doszło do szczególnego zderzenia losów polskich. Moczarski napisał

wyznania kata warszawskiego getta, zaś Hanna Krall zrelacjonowała wyznania ofiary tamtego

kata.

Moczarski zastanawiał się, czy jego rozmówca był z nim szczery. Krall nie myśli o tym w

sposób pryncypialny, ale żałuje, że zabrakło jeszcze innego świadka z tamtych dni. Czy

Edelman w ogóle powinien być jedynym świadkiem? Na pewno nie powinien, ale – był!

Wkrótce po zakończeniu powstania przyszło mu złożyć przed Armią Krajową raport z tego,

co działo się za murem. Zaraportował: „Przez te dwadzieścia dni można było zabić więcej

Niemców i więcej swoich ocalić. Ale nie byliśmy należycie wyszkoleni i nie umieliśmy

prowadzić walki. Poza tym Niemcy też potrafili dobrze się bić.

A tamci patrzyli po sobie w głębokim milczeniu i wreszcie jeden z nich rzekł: Trzeba go

zrozumieć, to nie jest normalny człowiek. To jest strzęp człowieka.”

Pamięć zbrodni i pamięć zwycięstwa

A więc już wtedy Edelman nie przystawał do heroicznych wzorców, nie nadawał się na

bohatera, nie mieścił się w kanonach legendy.

Jest zasadnicza różnica między relacją uczestnika bitwy pod Monte Cassino, Wańkowicza,

a relacją uczestnika powstania w gettcie, Edelmana. Wańkowicz celowo pomija wszystko, co

nie miałoby służyć budowaniu legendy wielkiej bitwy. Jego dokumentacja jest rzetelna i

prawdziwa, ale opowieść nie wikła wydarzeń historiami, które by miały umniejszyć rangę

sprawy. Tak na przykład pisze wielki reporter w rozdziale pt. „Walczące dzieci”:

Pamięć zbrodni i pamięć zwycięstwa strona 21 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

„Idąc na porcje, pisali: Mamusiu – jeżeli nie wrócę, proszę się nie martwić”.

Żołnierze śpiewają „Jeszcze Polska nie zginęła”, kiedy zabrakło amunicji, a niemieckie

karabiny przeczesują teren, wyławiając raz po raz którego z bohaterów.

Książka ta w całości była podporządkowana idei eksponowania bohaterstwa.

A teraz przypadek Stroopa według przekazu Kazimierza Moczarskiego: otóż w specyficzny

dla siebie sposób podtrzymuje Jurgen Stroop legendę hitleryzmu, głosząc przy okazji wkute

na pamięć hasła: „Ordnung muß sein!”, „Befehl ist Befehl!” oraz „Meine Ehre heisst True!”.

Tenże Stroop przekonuje swojego słuchacza, że posiada idealną pamięć:

„Zatarło się wiele szczegółów z mojego życia. Widać, że mózgownica nie działa

najgenialniej. Zresztą byłem przeciętnym człowiekiem. Zawsze wkuwałem w szkole i na

kursach, a później, jako dorosły, musiałem notować rozmaite dane. Ale raport o likwidacji

warszawskiego getta mam wydrukowany w głowie. Po prostu go widzę, strona po stronie.

Musiałem być wtedy w transie, który utrwalił na zawsze wszystkie przeżycia tamtych dni.”

Z kolei bohater dzieła Hanny Krall jawi nam się jako ktoś, kto nie pozostawia suchej nitki

na każdym „kandydacie na bohatera”. Siebie zresztą też nie oszczędza, ale on – obala

pomniki, które postawiła już ludzka świadomość, a także wartość tych, które już są –

fizyczne:

„Nad grobami Michała Klepfisza, Abraszy Bluma i tych z Zielonki stoi pomnik.

Wyprostowany mężczyzna z karabinem w jednej i granatem w drugiej, wzniesionej ręce, u

pasa ma ładownice, u boku torbę z mapami, a przez pierś rzemień. Żaden z nich nigdy tak nie

wyglądał, nie mieli karabinów, ładownic ani map, poza tym byli czarni i brudni, ale na

pomniku jest tak, jak pewnie być powinno. Na pomniku jest jasno i pięknie.”

Edelman odznacza się równie doskonałą pamięcią jak jego kat, stojący po drugiej stronie

muru. Ale ta pamięć nie pozwala mu zamienić walk powstańczych w heroiczną Iliadę czy

Odyseję. Wali prosto z mostu o wydarzeniach, które czasami wręcz kompromitowały

powstańców. Była na przykład scena, w której naprzeciw powstańcom ruszyli trzej

parlamentariusze niemieccy z propozycją zakończenia walk. Mimo odwiecznej tradycji

powstańcy nie uszanowali statusu parlamentariuszy i zastrzelili ich. Edelman bez żadnych

zahamowań uzasadnia ten postępek:

Pamięć zbrodni i pamięć zwycięstwa strona 22 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

„Ponieważ trzej Niemcy to byli dokładnie ci sami, co wywieźli już do Treblinki czterysta

tysięcy ludzi, tyle tylko, że przyczepili sobie białe kokardy...”.

Natomiast Jürgen Stroop, który przecież nie sprzeciwiał się szybkiemu likwidowaniu

jeńców amerykańskich przez swoich podkomendnych, nazwał tamten wypadek z getta

„bandyckim”. Jemu nie mieściło się w głowie, że ktoś może zastrzelić niemieckich

parlamentarzystów. Morderstwo na Amerykanach to inna sprawa, wszak nie mieli oni białych

„wizytówek”.

Edelman wytrwale odbrązawiał utrwalony w powszechnym przekazie archetyp. Do czasu

jego wyznań powstanie trwało w ludzkiej świadomości zbiorowej wciąż jako legenda. Jego

dewizą stało się natomiast powiedzenie, że „nie poświęca się życia dla symboli”. Właśnie o

funkcji symbolu opowiada swojej reporterce:

„Pokazywali dziś w telewizji Krystynę Krahelską. Też miała jasne włosy. Pozowała

Nitschowej do pomnika Syreny, pisała wiersze, śpiewała dumki i zginęła w powstaniu

warszawskim wśród słoneczników. Jakaś pani opowiadała o niej, że biegła przez ogrody...

Jest więc ciepły, sierpniowy dzień. Ona upięła sobie z tyłu te długie Jasne włosy. Napisała

»Hej chłopcy, bagnet na broń«, opatrzyła rannego, a teraz biegnie w słońcu. Cóż to za piękne

ż

ycie i piękna śmierć. Prawdziwie estetyczna śmierć... Śmierć z głodu byłaby równie

nieestetyczna jak życie”.

Książka pisana szeptem

Jest w mentalności Edelmana kwestia śmierci lepszej i gorszej. Rozróżnia on wyraźnie te

dwie sprawy i na dowód przedstawia prawdziwe wydarzenia o tym, jak pewna lekarka truje

dzieci z likwidowanego szpitala. Opowiadając to, dostrzega zaskoczenie w oczach reporterki i

zaraz ożywia się: „ No widzisz, jak ty nic nie rozumiesz. Przecież ona uratowała je od komory

gazowej, to było nadzwyczajne, ludzie uważali ją za bohaterkę”.

A na dodatek okazało się później, że cyjanek, który podała dzieciom, to był jej własny

ś

rodek, przeznaczony na czarną godzinę. Bohaterstwo lekarki jest więc podwójne, bo ona

„swój cyjanek oddała obcym dzieciom”.

Książka pisana szeptem strona 23 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Edelman nie buntuje się przeciw legendzie. Uważa, że minęło już tyle czasu, więc nie ma to

większego znaczenia. Powstańców było dwustu dwudziestu, ale twórcy legendy życzą sobie,

aby było ich pięciuset. Niech będzie! Chcą też, aby to nie Mordechaj Anielewicz, syn

handlarki, mało wał rybie skrzela na czerwono, by wyglądały jak świeże, ale jego matka.

Niech i tak będzie! Upierają się, że członek Żydowskiej Organizacji Bojowej wytrzymał

gestapowskie tortury przez cały miesiąc, a nie – jak było – przez tydzień. Jakie to ma teraz

znaczenie? Ale tak powstają legendy.

Dlaczego w ogóle doszło do powstania? Przede wszystkim dlatego, by zwrócić uwagę

ś

wiata na holocaust. By wreszcie wszyscy dowiedzieli się o masowym zabijaniu ludzi w

komorach gazowych. Edelman, a także jego towarzysze byli przekonani, że nikt o tym nie

wie. „Widzieliśmy karuzelę za murem getta, słyszeliśmy muzykę i strasznie żeśmy się bali, że

tam muzyka zagłuszy nas, że w ogóle nikt na świecie nie zauważy – nas, walki, poległych...

My wiedzieliśmy, że trzeba umierać publicznie, na oczach świata.”

W książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” nie słyszy się krzyku, nie czuje się patosu.

Odczuwa się raczej szept. Tyle że ten szept jest głośniejszy niż najgłośniejszy krzyk. Hannie

Krall udała się wielka sztuka: szeptem obudziła świat, którego już nie ma.

Przeczytać do końca

Podsumowaniem tych wszystkich problemów i refleksji wynikających z książki niech

będzie wypowiedź rosyjskiego krytyka literackiego, Jewgienija Jewtuszenki. „Zdążyć przed

Panem Bogiem” drukowane było w Związku Radzieckim w odcinkach. Już po ukazaniu się

ostatniej części w taki oto sposób skomentował temat Jewtuszenko:

„Halina Krall to wielka rzeźbiarka, która z dymu komór gazowych ulepiła żywych ludzi. Tą

książką można ludzi sprawdzać. Jeżeli kogoś przy lekturze nie przeszyje dreszcz, jeżeli coś nie

ś

ciśnie go w gardle, jeżeli nie ogarnie go wstyd, że ludzkość mogła czegoś takiego dokonać,

jest to człowiek nieuleczalnie chory na straszną antyludzką chorobę: obojętność.

Jest jednak jeszcze i druga kategoria ludzi, liczna niestety, to ci, którzy tej książki nie

doczytają do końca. Nie dlatego, żeby ich nudziła, ale dlatego, że wyda im się zbyt straszna.

Przeczytać do końca strona 24 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Dlatego, że nie chcą cierpieć z powodu cudzego cierpienia. Cierpieć dyskomfortu

współprzeżywania.

Boję się tych, którzy boją się współczuć. To oni właśnie stworzyli obozy koncentracyjne

przez to, że nie chcieli ich dostrzec. Nie chcieli widzieć drutów kolczastych, nie chcieli znać

strasznego świata, w którym umierająca z głodu i obłąkania żydowska matka odgryzła kęs

ciała swego zmarłego dziecka. Świata, w którym skazańcy z warszawskiego getta ważyli

ś

rednio 30-40 kilogramów, a ich paznokcie przypominały szpony. Po co, u diabła, jakieś

metafory, kiedy zmraża krew w żyłach zwykły, beznamiętny zapis:

»Ala zdjęta pantofle i poszła przez pole minowe boso, myślała; jeśli pójdzie po minach

boso, nie wybuchną.«

Albo gorzki wyrzut pod adresem prezesa Judenratu warszawskiego getta, Adama

Czerniakowa, który popełnił samobójstwo: »Mamy do niego pretensję tylko o jedno —

dlaczego rozporządził się swoją śmiercią, jak gdyby to była jego prywatna sprawa?«

Nie wszyscy jednak się poddawali. Niektórzy znajdowali ostatnie szczęście w tym, żeby

przytulić się do siebie i razem umrzeć. Niektórzy zaś odnajdowali w sobie siły, żeby w osłabłe

dłonie chwycić broń. Walka z bronią w ręku była, żeby posłużyć się słowami pełnymi gorzkiej

ironii – »cudowną, komfortową walką«. Każda dodatkowa łyżeczka życia była bezcenna, a i

tą łyżeczką umiano się dzielić.

Bohater książki, przypominając karykaturalne widowisko, kiedy to rechocący ze śmiechu

antysemici pastwili się nad zapędzonym na beczkę Żydem, strzygąc go – kończy swoją

opowieść tak oto: »Najważniejsze – nie dać się wepchnąć na beczkę«. Straszniejsze od

samobójstwa jest pragnienie poniżonego doszczętnie człowieka, żeby »nie mieć twarzy«. Ale

tylko wiedza o tym, co to brak serca – prowadzi do poznania ludzkich serc.

Tragiczne doświadczenie codziennych widoków śmierci najbliższych doprowadziło

Edelmana do ryzykownych prób uratowania ludzkich istnień na stole operacyjnym.

Czytając tę książką, po raz pierwszy zastanowiłem się, dlaczego tylu jest lekarzy Żydów:

geny prześladowania przemieszały się z genami uzdrawiania. Obozy zagłady były pierwszymi

bezatomowymi Hiroszimami.

Przeczytać do końca strona 25 / 26

Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”

Dopóki jednak żyją tacy ludzie jak Hanna Krall, którzy nie pozwalają nam zapomnieć ani

jednej historycznej przewiny ludzkości, jest nadzieja, że ludzkość uniknie zarówno fizycznej,

jak i duchowej samozagłady.”

Przeczytać do końca strona 26 / 26