György Lukács Powstawanie i wartość utworów literackich [1923]

György L u k á c s (1885-1971) - węgierski filozof, socjolog, historyk literatury. Autor takich prac jak: Dusza i
formy (1910), Teoria powieści (1916), Od Goethego do Balzaka, Balzac, Stendhal i Zola (1950).

Artykuł György Lukácsa Powstawanie i wartość utworów literackich (Entstehung und Wert der Dichtung) został
opublikowany w piśmie „Die Rote Fahne” z 16 października 1923 roku.

Podstawa niniejszego wydania: Pisma krytycznoteoretyczne Georga Lukácsa 1908-1932, wybór Stefan
Morawski, wyd. Instytut Kultury, Warszawa 1994.

György Lukács

Powstawanie i wartość utworów literackich

W ka dej marksistowskiej analizie literatury jest spraw oczywist , e na dzie a

ą ż

literackie patrze nale y tylko jako na „sk adowe ogólnego rozwoju spo ecznego”. Dopiero ta

metoda bowiem w ogóle umo liwia pojmowanie ich jako koniecznych wytworów

okre lonego stopnia rozwoju spo ecznego. Je li zaniedba t metod , natychmiast

popadniemy z powrotem w mitologizuj ce rozwa ania bur uazyjnej historii literatury, która

epok pragnie wyja nia poprzez „wielkie osobowo ci”, sztuk za poprzez istot „geniuszu”,

przy czym oczywi cie kr ci si w miejscu, poniewa geniusz z kolei mo na wyja nia tylko

poprzez dzie a sztuki. Jest zatem absolutnie s uszne wychodzenie w historii literatury od

sytuacji klas, tworz cych literatur danej epoki, jak te doszukiwanie si za sporami ró nych

pr dów i formacji literackich konfliktów mi dzy warstwami spo ecznymi, którym owe pr dy

literackie s u y y jako formy wyrazu ideologicznego. By oby jednak z udzeniem s dzi , i

ł ż ł

ć ż

wraz z t konstatacj (która dla marksizmu jest jak dot d, niestety, jedynie programem, dla

którego praktycznej realizacji – poza dokonaniami Mehringa i Rolanda Holsta – nic

w a ciwie nie uczyniono), a zatem i wraz z t konstatacj , nawet gdyby by a sko czona,

ł ś

nasze poznanie literatury mog o by absolutne.

Trudno

, któr tu chcieli my zasygnalizowa , jasno sformu owa Marks w

ść

przedmowie do Krytyki ekonomii politycznej: „Trudno

jednak nie le y w tym, e sztuka

ść

grecka oraz epos s zwi zane z pewnymi formami rozwoju spo ecznego. Trudno polega na

ść

tym, e zachowuj one dla nas jedynie smak sztuki oraz w pewnym sensie s u jako norma i

ł żą

nieosi galny wzór.” Tak wi c nie trzeba si obawia , e uwzgl dnienie tej metodycznej

ć ż

wskazówki Marksa zaprowadzi nas z powrotem do „wiecznych” dzie staro ytnej estetyki

oraz, e zjawiska literackie przestan by produktami okre lonego szczebla rozwoju

spo ecznego. Obawa to tym bardziej nieuzasadniona, e przecie wybór, jakiego okre lona

epoka oraz okre lona w niej klasa dokonuj po ród zjawisk dawnej literatury, sam okre lony

jest przez motywy historyczne, przez klasowe po o enie danej warstwy spo ecznej, poniewa ,

ł ż

jak zauwa a Marks w tej e samej rozprawie, „tak zwany rozwój bur uazyjny” polega „na

tym, e ostatnia formacja widzi w poprzedzaj cej j stopie do siebie samej”, a z tego punktu

widzenia – tyle, e musi to by klasowy punkt widzenia konkretnej sytuacji historycznej –

ocenia ona i hierarchizuje literatur z przesz o ci. W toku takiego rozwoju dzie a z przesz o ci

ł ś

zmieniaj swoj pierwotn funkcj . Kiedy, powiedzmy, dzie a literackie staro ytnej Grecji

spe nia y rol wzorów dla dworskiej literatury francuskiej z czasów Ludwika XIV czy te dla

Weimaru Goethego i Schillera, to w obu tych przypadkach ich tre i forma mia y ca kowicie

ść

odmienne znaczenia – znaczenia z pewno ci zasadniczo odbiegaj ce od pierwotnego sensu i

ś ą

pierwotnej formy tych utworów. Pierwotna klasowa tre

utworu mo e w toku rozwoju

ść

przyj

funkcj dok adnie odwrotn ni sens, jaki zawiera a pierwotnie. I tak na przyk ad

ąć

dramaty Szekspira powstawa y jako utwory feudalno-reakcyjne, tak e walka „purytanów”

przeciwko temu teatrowi nie by a wcale oznak kompletnej ignorancji w sprawach sztuki – z

walki tej wyros y pó niej utwory na przyk ad Miltona – lecz walk klasow pn cej si w gór

bur uazji. A ju w wieku XVIII, w epoce Lessinga, m odych Goethego i Schillera, te same

utwory sta y si wyrazem walki o duchow emancypacj bur uazji przeciwko francuskiemu

dramatowi dworskiemu.

Lecz nawet gdyby my potrafili wyja ni metod marksistowsk oprócz powstania

ś ć

tak e oddzia ywanie utworów literackich, i tak nie wyczerpa oby to do ko ca poznania

literatury, poniewa nadal pojawia oby si pytanie: dlaczego w a nie te akurat utwory z

ł ś

niezliczonej liczby innych, powsta ych w tych samych stosunkach klasowych i wyra aj cych

ż ą

podobny stosunek do ycia w formach pokrewnych tamtym utworom, maj tak wielk si

ą łę

oddzia ywania (wystarczy pomy le o Szekspirze i jego wspó czesnych, w ród których by o

ś ć

wielu znacz cych poetów)? Nieodzowny staje si estetyczny podzia utworów, dokonany z

punktu widzenia marksizmu. Oczywi cie równie taki podzia ma swe ród a w konkretnej

sytuacji historycznej. Jego celem jest uchwycenie form wyrazu, zdolnych najw a ciwiej i w

ł ś

sposób najsilniej oddzia uj cy przedstawi okre lone tre ci yciowe (b d ce pochodn

ł ą

ę ą

konkretnej sytuacji klasowej). Bowiem w ród utworów, wywodz cych si z tej samej sytuacji

yciowej, zró nicowanie to b dzie koniec ko ców decyduj ce jako podstawa wspomnianej

powy ej si y oddzia ywania. yciow tre

wyrazi mo na w ró nych formach. Mo na j

ść

w jej surowej powierzchowno ci i sportretowa w powierzchownych, powszednich

ąć

formach wyst powania (jak robi to nowsza literatura bur uazyjna, niezale nie od tego, czy

podchodzi do rzeczy „naturalistycznie”, czy te „stylizuj co”, ani od tego, czy jej

przedstawiciel nazywa si Schönherr czy Hofmannstahl). Z konkretnej sytuacji yciowej

wydoby mo na jednak te najg bsze ludzkie my li i uczucia, które nawet ludziom nie

łę

maj cym nigdy styczno ci z t sytuacj umo liwi jej prze ycie jako nami tno ci i cierpienia,

rozpaczy i szale stwa, gdy zasadnicze odczucia ludzi zmieniaj si wolniej ni spo eczne

formy ycia. Wielk rewolucj , jakiej dokona a ludzko

przechodz c od prawa

ść

macierzystego do rodziny patriarchalnej, nauczyli my si rozumie dopiero po opublikowaniu

bada Bachofena, Morgana i Engelsa, lecz wielkie literacko przedstawienie tych zagadnie ,

jak Oresteja Ajschylosa, mimo wszystko g boko porusza o i porusza do dzi wielu ludzi,

łę

nawet tych nie maj cych poj cia o rzeczywistej tre ci utworu.

Stawianie kwestii, czy dla ludzi spo ecze stwa bezklasowego otch a dziel ca ich od

ł ń

„prehistorii ludzko ci” nie b dzie zbyt du a, by mogli jeszcze wspó prze ywa dawne

utwory, jest dzi bezcelowe. Dzi kwesti jest to, e musimy d

y do wypracowania

ąż ć

w a ciwego i metodycznie spójnego, pe nego i historycznego spojrzenia na literatur pod

ł ś

k tem marksistowskim. W jego zakresie nie b dziemy te oczywi cie ignorowa i takich

kwestii.

Prze o y z j zyka niemieckiego Ryszard Turczyn

ł ż ł ę