Powstawanie i wartość utworów literackich

György Lukács – Powstawanie i wartość utworów literackich (1923 rok)

W każdej marksistowskiej analizie literatury jest sprawą oczywistą, że na dzieła literackie patrzeć

należy tylko jako na „składowe ogólnego rozwoju społecznego”. Dopiero ta metoda bowiem w ogóle

umożliwia pojmowanie ich jako koniecznych wytworów określonego stopnia rozwoju społecznego. Jeśli

zaniedbać tę metodę, natychmiast popadniemy z powrotem w mitologizujące rozważania burżuazyjnej

historii literatury, która epokę pragnie wyjaśniać poprzez „wielkie osobowości”, sztukę zaś poprzez istotę

„geniuszu”, przy czym oczywiście kręci się w miejscu, ponieważ geniusz z kolei można wyjaśniać tylko

poprzez dzieła sztuki. Jest zatem absolutnie słuszne wychodzenie w historii literatury od sytuacji klas,

tworzących literaturę danej epoki, jak też doszukiwanie się za sporami różnych prądów i formacji

literackich konfliktów między warstwami społecznymi, którym owe prądy literackie służyły jako formy

wyrazu ideologicznego. Byłoby jednak złudzeniem sądzić, iż wraz z tą konstatacją (która dla marksizmu

jest jak dotąd, niestety, jedynie programem, dla którego praktycznej realizacji – poza dokonaniami

Mehringa i Rolanda Holsta – nic właściwie nie uczyniono), a zatem iż wraz z tą konstatacją, nawet gdyby

była skończona, nasze poznanie literatury mogło być absolutne.

Trudność, którą tu chcieliśmy zasygnalizować, jasno sformułował Marks w przedmowie do Krytyki

ekonomii politycznej: „Trudność jednak nie leży w tym, że sztuka grecka oraz epos są związane z pewnymi

formami rozwoju społecznego. Trudność polega na tym, że zachowują one dla nas jedynie smak sztuki oraz

w pewnym sensie służą jako norma i nieosiągalny wzór.” Tak więc nie trzeba się obawiać, że

uwzględnienie tej metodycznej wskazówki Marksa zaprowadzi nas z powrotem do „wiecznych” dzieł

starożytnej estetyki oraz, że zjawiska literackie przestaną być produktami określonego szczebla rozwoju

społecznego. Obawa to tym bardziej nieuzasadniona, że przecież wybór, jakiego określona epoka oraz

określona w niej klasa dokonują pośród zjawisk dawnej literatury, sam określony jest przez motywy

historyczne, przez klasowe położenie danej warstwy społecznej, ponieważ, jak zauważa Marks w tejże

samej rozprawie, „tak zwany rozwój burżuazyjny” polega „na tym, że ostatnia formacja widzi w

poprzedzającej ją stopień do siebie samej”, a z tego punktu widzenia – tyle, że musi to być klasowy punkt

widzenia konkretnej sytuacji historycznej – ocenia ona i hierarchizuje literaturę z przeszłości. W toku

takiego rozwoju dzieła z przeszłości zmieniają swoją pierwotną funkcję. Kiedy, powiedzmy, dzieła

literackie starożytnej Grecji spełniały rolę wzorów dla dworskiej literatury francuskiej z czasów Ludwika

XIV czy też dla Weimaru Goethego i Schillera, to w obu tych przypadkach ich treść i forma miały

całkowicie odmienne znaczenia – znaczenia z pewnością zasadniczo odbiegające od pierwotnego sensu i

pierwotnej formy tych utworów. Pierwotna klasowa treść utworu może w toku rozwoju przyjąć funkcję

dokładnie odwrotną niż sens, jaki zawierała pierwotnie. I tak na przykład dramaty Szekspira powstawały

jako utwory feudalno-reakcyjne, tak że walka „purytanów” przeciwko temu teatrowi nie była wcale oznaką

kompletnej ignorancji w sprawach sztuki – z walki tej wyrosły później utwory na przykład Miltona – lecz

walką klasową pnącej się w górę burżuazji. A już w wieku XVIII, w epoce Lessinga, młodych Goethego i

Schillera, te same utwory stały się wyrazem walki o duchową emancypację burżuazji przeciwko

francuskiemu dramatowi dworskiemu.

Lecz nawet gdybyśmy potrafili wyjaśnić metodą marksistowską oprócz powstania także

oddziaływanie utworów literackich, i tak nie wyczerpałoby to do końca poznania literatury, ponieważ nadal

pojawiałoby się pytanie: dlaczego właśnie te akurat utwory z niezliczonej liczby innych, powstałych w tych

samych stosunkach klasowych i wyrażających podobny stosunek do życia w formach pokrewnych tamtym

utworom, mają tak wielką siłę oddziaływania (wystarczy pomyśleć o Szekspirze i jego współczesnych,

wśród których było wielu znaczących poetów)? Nieodzowny staje się estetyczny podział utworów,

dokonany z punktu widzenia marksizmu. Oczywiście również taki podział ma swe źródła w konkretnej

sytuacji historycznej. Jego celem jest uchwycenie form wyrazu, zdolnych najwłaściwiej i w sposób

najsilniej oddziałujący przedstawić określone treści życiowe (będące pochodną konkretnej sytuacji

klasowej). Bowiem wśród utworów, wywodzących się z tej samej sytuacji życiowej, zróżnicowanie to

będzie koniec końców decydujące jako podstawa wspomnianej powyżej siły oddziaływania.

Życiową treść wyrazić można w różnych formach. Można ją ująć w jej surowej powierzchowności i

sportretować w powierzchownych, powszednich formach występowania (jak robi to nowsza literatura

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

György Lukács – Powstawanie i wartość utworów literackich (1923 rok)

burżuazyjna, niezależnie od tego, czy podchodzi do rzeczy „naturalistycznie”, czy też „stylizująco”, ani od

tego, czy jej przedstawiciel nazywa się Schönherr czy Hofmannstahl). Z konkretnej sytuacji życiowej

wydobyć można jednak te najgłębsze ludzkie myśli i uczucia, które nawet ludziom nie mającym nigdy

styczności z tą sytuacją umożliwią jej przeżycie jako namiętności i cierpienia, rozpaczy i szaleństwa, gdyż

zasadnicze odczucia ludzi zmieniają się wolniej niż społeczne formy życia. Wielką rewolucję, jakiej

dokonała ludzkość przechodząc od prawa macierzystego do rodziny patriarchalnej, nauczyliśmy się

rozumieć dopiero po opublikowaniu badań Bachofena, Morgana i Engelsa, lecz wielkie literacko

przedstawienie tych zagadnień, jak Oresteja Ajschylosa, mimo wszystko głęboko poruszało i porusza do

dziś wielu ludzi, nawet tych nie mających pojęcia o rzeczywistej treści utworu.

Stawianie kwestii, czy dla ludzi społeczeństwa bezklasowego otchłań dzieląca ich od „prehistorii

ludzkości” nie będzie zbyt duża, by mogli jeszcze współprzeżywać dawne utwory, jest dziś bezcelowe. Dziś

kwestią jest to, że musimy dążyć do wypracowania właściwego i metodycznie spójnego, pełnego i

historycznego spojrzenia na literaturę pod kątem marksistowskim. W jego zakresie nie będziemy też

oczywiście ignorować i takich kwestii.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl