Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie
poznania literackiego i statusie dyskursu literaturoznawczego –
Ryszard Nycz

1) O co chodzi: tekst stanowi wprowadzenie do tomu Kulturowa teoria literatury. Główne

pojęcia i problemy, a zatem – jak łatwo się domyślić – Nycz próbuje opisać podwaliny,

źródła i główne założenia patrzenia na literaturę z perspektywy kulturowej. Autor usiłuje

udowodnić, że współcześnie to właśnie ten sposób czytania literatury jest najbardziej

uprawniony i produktywny.

2) Definicje podstawowych terminów

a) Poznanie literackie – wiedza zarówno przynoszona przez literaturę, jak i ta, która jest

rezultatem literaturoznawczego badania tekstu (oba te znaczenia są dla Nycza istotne).

b) Przedmiot poznania literackiego (jw.)

3) Literatura jako narzędzie poznania

a) Nycz opisuje tu swego rodzaju polemikę

Czesława Miłosza (Po ziemi naszej) z

Wallace’em Stevensem (Studium dwóch

gruszek). Dwa wspomniane utwory są dla

badacza przykładem dwóch sposobów

postrzegania sztuki.

a.i) Pierwszy, reprezentowany przez

Stevensa, związany jest ze sztuką,

która usiłuje przedstawić element rzeczywistości (w tym przypadku gruszkę) sam

w sobie, uchwycić jego specyfikę. Takie podejście kończy się zaś fiaskiem –

Stevens sam zauważa, że sztuka, jeśli chodzi o mimetyczność, jest bezsilna.

a.ii)

Druga,

reprezentowana przez Miłosza, wizja sztuki niesie przekonanie, że przedmiot sam

w sobie nie istnieje, zawsze jest bowiem uwikłany w swoją kulturową naturę.

Sztuka taka utrwala wszelkie „wielowarstwowe konkretny”, z których składa się

ludzkie doświadczenie.

4) Powszechny pogląd na naturę dzieła sztuki zakłada, że posiada ono swoje obiektywne,

niezależne od kontekstu odbioru i samego odbiorcy właściwości, które należy dostrzec,

aby interpretacja była możliwa. Jest to myślenie w kategoriach scjentystycznych,

zakładające przede wszystkim poznawczy optymizm. Jednak od poł. XIX w. słychać

głosy kwestionujące to założenie, podające w wątpliwość, czy rzeczywiście

właściwości dzieła sztuki mają autonomiczny i obiektywny charakter. Tak naprawdę

odbiorca nie ma z dziełem sztuki bezpośredniego i żywego kontaktu, i to z przyczyn o

dwojakiej naturze:

a) Przyczyny leżące po stronie dzieła – dzieło ukazuje nie tylko swoje obiektywne

wartości, lecz także informacje o pochodzeniu, wartości, społecznej ocenie i

kulturowym statusie, które to informacje są ciągle obecne w procesie poznawania

dzieła sztuki i nie da się ich odseparować.

b) Przyczyny leżące po stronie odbiorcy – własne upodobania, doświadczenia,

percepcyjne nawyki, wiedza nabyta z rozmaitych źródeł.

5) Henryk Bergson zauważa, że poznanie potoczne (a odnosi się to nie tylko do obcowania z

dziełem sztuki) zawsze uwarunkowane jest przez rozmaite konteksty i w dużej mierze

zautomatyzowane – wiedza gotowa staje pomiędzy podmiotem a przedmiotem poznania.

Zadaniem filozofii i nauk szczegółowych jest zatem wypracowanie narzędzi, za

pomocą których dotrzeć można do rzeczywistości podstawowej i uchwycić ją w jej

właściwym kształcie. Sztuka jest więc modelowym przykładem takiego poznania, które

zmusza nas do odrzucenia automatyzmu (skojarzenia ze Szkłowskim zapewne słuszne –

R.D.). W ten sposób poznanie artystyczne staje się w koncepcji Bergsona modelem

ludzkiego poznania w ogóle.

6) Stanley Fish (Jak rozpoznać wiersz, gdy się go widzi? – a więc stare/było, każdy czytał

albo słuchał Małeckiego, jak opowiadał, ale dla porządku dwa zdania o tym) prezentuje

podejście anty-heurstyczne i antyesencjonalistyczne, zakładając, że znaczenie tekstu jest

konstruowane przez czytelników, a nie zawiera się w nim samym. Literatura zostaje

usytuowana w ramach instytucjonalnych praktyk kulturowych, a literaturoznawczy

dyskurs staje się nie tylko sposobem poznawania dzieła literackiego, lecz także jego

identyfikowania.

7) Literatura mówi o przedmiocie, który nie jest ani przedmiotem idealnym, ani

rzeczywistym, ale o kulturowym konstrukcie wpisanym w ludzką historię i kulturę.

To sprawia, że przedmiot ten przeniknięty jest znaczeniami i wartościami świadczącymi o

jego kulturowej naturze. Stwierdzenie takie pociąga za sobą kilka ważnych faktów.

a) Literacka forma jest nie tylko narzędziem poznania przedmiotu, lecz także istotnym

składnikiem jego „przedmiotowości”, gdyż przedmiot ten dopiero za sprawą języka

literackiego istnieje w pełnej postaci.

b) Nie jesteśmy w stanie oddzielić obiektywnych cech dzieła literackiego od uprzedniej

wiedzy podmiotu o dziele i jego zbiorowej, kulturowej ocenie. Wszystkie te elementy

w równym stopniu tworzą naturę dzieła. Nie potrafimy oddzielić tego, co poznajemy,

od sposobu, okoliczności i medium poznania. Nawet w wypadku poznania

literaturoznawczego nie potrafimy odróżnić, czy to, co opisujemy, jest odkrywane w

tekstach, czy konstruowane przez nas.

c) Kultura stanowi nie tyle kontekst dzieła i przedstawianego w nim przedmiotu, co

raczej ich nieodłączony, ontologiczny składnik

8) Zwiększająca się od poł. XIX w. świadomość kulturowego uwarunkowania wszelkiego

poznania nieprzypadkowo zbiega się w czasie z profesjonalizacją wiedzy – w tym wiedzy

humanistycznych. Poszczególne dyscypliny starają się wypracować narzędzia zdolne do

uwolnienia przedmiotów poznania od tych ograniczeń. Sprawia to, że „nowoczesna teoria

literatury zakłada konieczność profesjonalizacji dyskursu o literaturze”. Nowoczesny (w

znaczeniu „modernistyczny” ofc) dyskurs teoretycznoliteracki posiada następujące

założenia:

a) Nie możemy oddzielić treści doświadczenia od warunków jej przejawiania się w tym

doświadczeniu. Ludzka wiedza ma charakter subiektywny, a więc nieprawomocny

poznawczo.

b) Metody literaturoznawcze zapewniają dostęp do nieuwarunkowanej, obiektywnej

rzeczywistości. Tak jak literatura nowoczesna rości on sobie prawo do posiadania

uprzywilejowanego statusu oraz dostępu do określonych obszarów wiedzy. To zaś

sprawia, że:

b.i) Znika problem z brakiem obiektywizmu.

b.ii)

Legitymizacji

podlega teoria literatury jako sposób wyjścia z powyższego impasu.

b.iii)

Zapewnione

zostają standardy naukowości.

b.iv)

Dyskurs

teoretyczny zostaje uprzywilejowany względem praktycznego.

c) Profesjonalizacja gwarantuje zachowanie przez literaturoznawstwo charakteru

autonomicznej dyscypliny, zapewnia bowiem odrębność przedmiotu i metody.

Rzeczywistość tekstowa lub relacje tekstu do czegoś poza nim (a więc przedmioty

poznania) zyskują charakter obiektywny i są niesprowadzalne do innej sfery

rzeczywistości. Metoda zaś służyć ma pełnemu, wiarygodnemu i poprawnemu

opisowi tej pierwszej sfery. W warunkach polskich tę rolę odegrał strukturalizm, który

stworzył nie tylko określone koncepcje, lecz także szereg elementów o charakterze

instytucjonalnym (podręczniki, słowniki, serie, czasopisma etc.).

9) Obiektywizmu wyrzekają się jednak orientacje poststrukturalistyczne (a więc

ponowoczesny dyskurs literaturoznawczy). Kryzys dotychczasowej formuły

profesjonalizmu ujawnił bowiem, że przedmiotu opisu nie da się już dziś oddzielić od

metody, ta bowiem go warunkuje. Istnieje dziś mnogość metod, które są na siebie

nawzajem nieprzekładalne. Rzeczywistość opisywana przez badacza jest trwale związana

ze słownikiem, którego on używa.

10) Wnioski:

a) Do czynienia mamy z dyseminacją teorii – procesem równoczesnego

rozprzestrzeniania zakresu i rozproszenia form stosowalności teoretycznego dyskursu

a.i) Rozprzestrzenienie zakresu stosowalności teoretycznego dyskursu – uznanie

„kulturowej natury” literackiego przedmiotu sprawia, że uwidaczniają się jego

właściwości wspólne z innymi dyskursami, które badać można zatem przy pomocy

narzędzi literaturoznawczych. Literaturoznawstwo traci odrębność

metodologiczno-przedmiotową, gdyż metodą staje się zbiór metod z dziedziny

całej humanistyki, a przedmiotem – „uniwersum dyskursów” w kulturowej

rzeczywistości.

a.ii)

Powyższa

kwestia prowadzi do powstania utopii interdyscyplinarości – opis

interdyscyplinarny skutkuje tylko szeregiem oddzielonych od siebie opisów,

niesprowadzalnych do jednego metajęzyka ani nieprzekładalnych na siebie

nawzajem. Nycz większą nadzieję pokłada w transdycyplinarności – w opisie

powinowactw przedmiotowow-podmiotowyh idących w poprzek istniejących

granic dyscyplinarnych i w opisie historycznych procesów kształtowania się sztuk

i nauk.

b) Kulturowa inkluzywność dyskursu teoretycznego – włączenie w obszar dociekań

literaturoznawcznych także wszelkich pozaliterackich dyskursów kulturowych. W

badaniach nad literaturą akcentuje się jej podobieństwo do pozostałych dyskursów, a

nie unikatowość czy odrębność. W związku z tym przemianie podlega też status

dyskursu literaturoznawczego, który ukierunkowany zostaje na rozpoznawanie

istotnych cech doświadczenia uwarunkowanego kulturowo, a nie tego, co przed- czy

pozadoświadczalne, nieuwarunkowane czy uniwersalne.

11) Kulturowa teoria literatury zakłada, że literackie i pozaliterackie obrazy świata kształtują

symboliczne uniwersum, dyskursywne terytorium kultury. Ma ona badać zarówno

kulturowy wymiar tekstów literackich, jak i różnorodne praktyki współtworzące

dyskursywne terytorium kultury.

12) Współczesny dyskurs literaturoznawczy narażony jest na trzy zagrożenia:

a) Mit powszechnej dostępności wiedzy humanistycznej.

b) Iluzja esencjalizmu.

c) Utopia interdyscyplinarności

d) Musi on zatem wypracować narzędzia pozwalające badać w sposób dla niego swoisty

to, co w tekstach literackich warunkujące i warunkowane.

13) Współczesne literaturoznawstwo przeżywa kryzys uprawomocnienia. Profesjonalizację w

dobie nowoczesności warunkowało bowiem przezwyciężenie kulturowych uwarunkowań

poznania. Dzisiejsze orientacje teoretyczne zaś właśnie na tych uwarunkowaniach bazują,

stąd ich profesjonalizm jest profesjonalizmem słabym, bo ograniczonym i

zrelatywizowanym.