ZAGADNIENIE 8
- Kategoria mimesis w perspektywie antropologicznej, estetycznej
literaturoznawczej; uwikłanie kulturowe imitacji; (kat. pożądania mimetycznego - teoria Girarda)
Zofia MITOSEK „Teorie. Mimesis.”
ETYMOLOGIA
Pochodzenie terminu mimesis:
mimos – krótkie, żartobliwe przedstawienie, w którym intryga przedstawiana była za pomocą
gestów i mimiki aktorów (rodzaj dzisiejszej pantomimy); mim
↓
mimeisthai – czynność naśladowania, odgrywania kogoś innego, bycia podobnym
↓
mimesis – obraz, wyobrażenie, naśladowanie, reprodukcja
Użycia grupy semantycznej mimeisthai - mimesis w antycznej Grecji:
1. Pokazywanie za pomocą gestów, tańców, słów wyglądu i zachowań zwierząt lub ludzi.
2. Naśladowanie jednej osoby przez drugą.
3. Podobizna, wygląd jakiejś osoby lub rzeczy wyrażone w formie materialnej.
4. W muzyce (→ wg Kollera mimesis wywodzi się w łaśnie z tańca i muzyki – chodziło o
ekspresję w ruchach ciała i melodiach wygrywanych na różnych instrumentach).
SEMANTYKA
mimesis – czynność lub zabieg, w wyniku którego jakoś przedmiot czy zachowanie zawiera w
swojej materii pewne aspekty formy innego przedmiotu czy zachowania, istniejącego wcześniej i w
innej materii; obecne w całej działalności człowieka (nauka języka, nauka, życie codzienne, gry,
święta, magia, religia, sztuka) → mimesis w wymiarze filogenetycznym, antropologicznym,
estetycznym.
Mimesis w sztuce – kreacja dzieła, którego aspekty są podobne do formy przedmiotów
zewnętrznych wobec tegoż dzieła; mimesis czynnością kształtowania przedmiotu ze względu na
pewien inny przedmiot; mimesis jako rezultat czynności kształtowania, jest relacją bycia obrazem
czy reprezentowania.
Mimesis poetycka (literacka) – polega na reprezentacji przedmiotów, czy działań w materii
werbalnej.
→ wypowiedź literacka ewokuje w świadomości odbiorcy obrazy, które są podobne do
przedmiotów naśladowanych.
Mimesis w retoryce: łac. imitatio; naśladowanie mistrza i jego modeli przez uczniów, naśladowanie
dzieł znanych autorów przez następne pokolenia, naśladowanie technik dyskursywnych
(retorycznych i poetyckich) składających się na tradycję.
KOMENTARZ HISTORYCZNY
Platon a mimesis:
naśladowca (mimetes) jako wytwórca obrazów (eidolon poietes) przeciwstawiony wytwórcy
przedmiotów rzeczywistych → ponieważ przedmioty materialne stanowią tylko odbicie jedynych
przedmiotów realnych, jakimi są idee, zatem wizerunki tych przedmiotów stworzone przez artystów
stają się naśladownictwem tego, co już samo w sobie naśladuje → sztuka oddala człowieka od
prawdy i pogrąża go w świecie pozorów
Mimesis poetycka u Platona:
występuje w dramacie (gesty i wypowiedzi aktorów naśladują zachowania i wypowiedzi
postaci);
występuje w epopei w wypowiedziach bohaterów – w mowie niezależnej (opowiadanie
proste NIE MA charakteru mimetycznego);
ograniczenie jej znaczenia do planu wysłowienia (lexis).
Arystoteles a mimesis:
Mimesis poetycka – naśladowanie rzeczywistości za pomocą mowy i rytmu.
Pojęcie mimesis w zakresie planu wysłowienia (lexis) i planu treści (logos).
Platońska mimesis wyglądów zmysłowych zamieniona u Arystotelesa na mimesis działań.
!!! Poezja nie naśladuje tego, co jest, ale reprezentuje to, co być może lub powinno.
Reprezentacja poetycka odnosi się nie do realnych zachowań, ale do zachowań
prawdopodobnych, fikcyjnych, zorganizowanych w artystycznej fabule. → Arystoteles
stworzył koncepcję fikcji literackiej choć sam nie posługiwał się tym terminem.
Czasy nowożytne (i kontynuatorzy w XIX i XX wieku):
Przemieszanie przekonań Platona o iluzji mimetycznej oraz zobowiązań poznawczych i moralnych
poezji z jej pikturalną koncepcją (np. badania dokumentalnych wartości opisów Paryża w
powieściach Balzaka, imperatywy artystyczne naturalistów, poszukiwania realnych odpowiedników
przedstawionych przedmiotów) → badacze zdają się zapominać o twierdzeniu Arystotelesa, że
poezja naśladuje działania ludzkie za pomocą mowy i rytmu, zatem, że istnieje naturalny dysonans
między tym, co naśladuje a tym, co jest naśladowane.
Zmiana znaczeń mimesis:
- Isokrates, Cyceron, Kwintylian: mimesis jako naśladowanie zachowań i dzieł mistrza (imitatio);
- poetyki renesansowe: reprodukcja modeli artystycznych, nie świata, naśladownictwo modeli
stworzonych w antycznej Grecji;
- klasycy francuscy: natura kopiowana według recept łacińskich.
→ konfuzja dwóch sensów mimesis: naśladowania świata i naśladowania modeli artystycznych
Bunt romantyków: walka ze sztuką naśladowczą na rzecz swobodnej ekspresji.
Kant: stwórca jako naśladowca aktu stworzenia.
Realiści: przedstawienie czystej realności, empirii niezależnej od modeli i norm
narzuconych przez tradycję.
Współcześnie badacze nawiązują do greckiego znaczenia mimesis, dwa podstawowe problemy:
I. Na czym polega proceder naśladowania:
1. Przedmiot badań fenomenologów, formalistów, strukturalistów; Ingardena, Szkłowskiego,
Wygotskiego, Jakobsona, Barthesa, Genett'a, Hamona.
II. Jaką rzeczywistość naśladuje dzieło sztuki?:
1. E. Auerbach: Mimesis jako przedstawienie; uniwersalne motywy przedstawienia świata w
powieści: a) indywidualne przeżycie historii, b) przemieszanie stylu wzniosłego i języka
potocznego, c) tragizm zawarty w egzystencji ludzkiej. → Mimesis jako poważne przedstawienie
wydarzeń codziennych w ich istotnych powiązaniach. Literatura jest bardziej filozoficzna niż
historia.
2. G. Lukács (marksistowski teoretyk realizmu): mimesis jako reprezentacja typowa; symptomy
mimesis także w malarstwie abstrakcyjnym, architekturze, sztuce ogrodów – mimesis pośrednia
(gedoppelte mimesis) w sztuce niefiguratywnej polega na eksterioryzacji typowej wewnętrznego
życia artysty (jest ono odbiciem życia zbiorowego i rodzajem odpowiedzi na potrzeby społeczne.
ALE: Lukacs miesza pojęcie mimesis z kategorią ekspresji.
3. H. G. Gadamer: nawiązuje do filozofii Pitagorasa, według którego świat realny naśladuje
porządek i stosunki liczbowe panujące w kosmosie → sztuka jest typem aktywności, który narzuca
rzeczywistości ludzkiej harmonię kosmiczną.
4. R. Girard: człowiek jest zdominowany przez pragnienie mimetyczne, czyli pragnienie
posiadania przedmiotów, które należą (lub mogłyby należeć) do innego człowieka, rywalizacja
powoduje, że ten, który pożąda danego obiektu, zaczyna naśladować swojego rywala. → Mimesis
jest efektem mediacji pragnienia: naśladujemy mediatora. Wyrazem pragnienia mimetycznego jest
także naśladowanie literatury w życiu. → popęd mimetyczny obecny we wszystkich
społeczeństwach i powoduje nieustanną wojnę między ludźmi.
5. S. Żółkiewski: sztuka mimetyczna nie pokrywa się z historycznym doświadczeniem realizmu;
każdy znak artystyczny odsłania strukturę odtwarzanych wydarzeń, a literatura tworzy
ustrukturowane modele podstawowych sytuacji człowieka.
Sztuka jako aktywność modelująca rzeczywistość → izomorfizm: strukturalne odpowiedniość
między odtwarzanym światem a odtwarzającym go literackim modelem → nie odtwarzanie
rzeczywistości, a jej oznaczanie, mimesis o charakterze twórczym.
J. Łotman: artystyczne modelowanie rzeczywistości to przekodowywanie rozmaitych
podsystemów kultury; model świata niesiony przez dane dzieło jako homologiczny wobec modeli
świata występujących w obyczajowości, zabawie, nauce i ideologii.
6. Mimesis językowa i mimetyzm formalny:
Dzieło literackie reprezentuje świat na dwóch poziomach – przedstawia przedmioty niezależne od
niego samego i naśladuje równocześnie sposoby przedstawiania tego świata istniejące w języku.
- Przedmiotem naśladowania może być zatem MOWA.
M. Bachtin: pisarz tworzy obraz świata , imitując wyrażenia języka potocznego, takie jak kilsze,
idimy, gwary.
- Mimesis językowa jako parodia, ironia czy stylizacja, obecna też w czystej narracji powieściowej.
- Mimetyzm formalny: literatura imituje potoczne formy komunikacji (listy, wywiady,
przemówienia).
7. Tekst jako naśladowanie aktywności językowej:
Mimesis jako przedstawienie w literaturze typowych zachowań językowych (aktów mowy), które w
tej koncepcji zyskują rangę równą zdarzeniom historycznym.
Ohmann: utwór naśladuje rzekome akty mowy i wypowiedzi, które w istocie nie istnieją.
WNIOSKI → Typologia mimesis:
1. Mimesis jako przedstawienie (reprezentacja) obiektywnego świata w utworach literackich
(Auerbach, Lukács, Girard).
2. Mimesis jako literackie naśladowanie języka:
a) mimseis językowa – literackie naśladowanie zastanego doświadczenia językowego,
utrwalonego w tekstach, gatunkach, kliszach językowych;
b) mimesis jako mechanizm wyróżniający fikcję literacką - literatura jako reprezentacja
zachowań językowych (aktów mowy) znanych z języka naturalnego → literacki akt mowy ma
odmienny od naturalnego status logiczny.
3. We współczesnych badaniach kategoria mimesis bywa zastępowana i reinterpretowana praz
pojęcie ikoniczności literatury (motywacja znaku literackiego, problem podobieństwa między
znakiem a przedmiotem oznaczanym).
Zofia MITOSEK: „Antropologia mimesis”
Arystoteles: istnieje typowy dla człowieka „instynkt naśladowczy” .
Instynktem naśladowczym zajmują się badacze różnych dziedzin naukowych: etnolodzy,
socjolodzy, psychoanalitycy, genetycy (dostrzeżenie procesów produkcji i imitacji w fazach
filogenetycznych rozwoju organizmów żywych).
Mimesis w skali gatunku: reprodukcja.
Mimesis w skali czasu: powtórzenie.
Mimesis w odniesieniu do przestrzeni: imitacja jako proces wytwarzania wizerunków. → Tylko
człowiek potrafi nadać owym wizerunkom funkcję reprezentacji i traktować je jako nośniki
informacji o przedmiotach (odróżnia go to od zwierząt).
Naśladowanie jako zjawisko społeczne: zdolność do zastępowania przedmiotów nieobecnych przez
ich znakowe substytucje jest tą właściwością człowieka, która umożliwia komunikację i tworzy
kulturę.
Podział odmian przedstawiania zw względu na motywację:
a) naturalna – znaki ikoniczne (obrazy) oparte na podobieństwie elementu oznaczanego i
oznaczającego,
b) konwencjonalna – znaki symboliczne, w których element oznaczany jest reprezentowany w
sposób konwencjonalny.
Reprezentacja mimetyczna nie zawsze kończy się wytwarzaniem wizerunków – mimesis to także
procesy i zachowania istniejące w w konkretnym tu i teraz, zachowania bez tendencji do utrwalania
(zabawy, gry, moda, powielanie wzorów osobowych, teatr). → Materiałem w którym artykułuje się
mimesis są znaczące gesty człowieka.
Naśladowanie leży u podłoża adaptacji społecznej, uczenia się, zachowań ekspresyjnych i gestów
magicznych.
FUNKCJE REPREZENTACJI:
1. Magiczna.
2. Ekspresyjna.
3. Adaptacyjna.
4. Ludyczna.
5. Estetyczna.
Ad 1. Funkcja magiczna – łączy naśladowanie z kultem.
a) Przekonanie o magicznej mocy wizerunku
b) Mimetyczny substytut podtrzymuje działanie oryginału.
c) „Podobne wywołuje podobne”.
Przykład z książki Sztuka i złudzenie E. Gombricha: legenda głosi, że babka jednego z Eskimosów
była czarownicą, po jej śmierci rybak zdarł z niej skórę i przytwierdził do kajaka, dzięki temu kajak
utrzymywał się w równowadze, gdy skóra uległa rozkładowi namalował na kajaku jej podobiznę,
Eskimosi umieszczają wizerunki ludzi na kajakach do dziś.
Przykład z książki Myśli nieoswojone C. Lévi-Straussa: maczuga do zabijania ryb, której kształt i
kolor przypomina głowę potwora morskiego (funkcja NIE estetyczna, ale praktyczna).
Antropologia strukturalna C. Lévi-Straussa: zachowania położnej przy porodzie powtarzającej
inkantacje o pięknym rodzeniu przyspieszając w ten sposób rozwiązanie.
Gra w klasy J. Cortazara: zazdrosna kobieta nakłuwa szpilkami lalkę stanowiącą wyobrażenie
rywalki (rywalka rzeczywiście umiera).
Myśl pierwotna pokazuje, że zachowania naśladowcze i ich wytwory wykraczają daleko poza
przyjemność odtwarzania czy rozpoznawania – liczy się oddziaływanie wytworzonego
przedmiotu, oddziaływanie „analogiczne”.
Funkcja magiczna łączy naśladowanie z kultem.
– M. Foucault wykazał, że takie prawa dominowały w nauce aż do końca XVI wieku (rośliny, które
przedstawiają głowę, oczy, serce, czy wątrobę, są skuteczne w leczeniu tych organów).
– Z. Freud i R. Girard: u źródeł kształtowania się grupy leży mord na ojcu, synowie zabili go i
zjedli → wytwarza się społeczeństwo braci stąd reguły totemizmu i zakaz kazirodztwa → rytualnie
naśladowana pierwsza zbrodnia jest oddaniem czci nieżyjącemu przodkowi, uczta ofiarna prowadzi
do wzmocnienia współplemieńców siłami mitycznego ojca, symbolicznie wcielonymi w totemiczne
zwierzę.
- Kapłani Dionizosa jedząc ofiarnego kozła napełniali się boską mocą, którą on symbolizował
(przekształcenie w tragedię antyczną – to bohater tragedii staje się symbolicznym kozłem
ofiarnym).
↓
Reprezentacja nie w porządku ciała, ale w porządku ZNAKU.
Ad 2. Funkcja ekspresyjna.
W literaturze pięknej:
Don Kichote, Emma Bovary, Marcel (bohater powieści Prousta – pożąda aktorki, o której
opowiadał mu jego przyjaciel, Człowiek próżny z powieści Stendhala naśladujący zachowania
konkurenta. → Naśladowanie Innego.
– Zachowanie mimetyczne stanowi ekspresję pragnień, to pożądanie ma charakter czysto społeczny,
powstaje pod wpływem Innego.
– Absolutna ekspresja kończy się absolutną imitacją (naśladowanie sąsiadów, wrogów, gwiazd
ekranu).
– Paradoks: pożądając, wbrew sobie, kopiuje się to, co powszechne, powtarzalne, nieautentyczne;
zawiść, pragnienie wyróżnienia się i pokonania rywala prowadzą do nieświadomej zgody na to, co
rywal ten w formie wzoru zachowania narzuca.
Ad 3. Funkcja adaptacyjna
Zjawisko przystosowania – w socjologii mimesis jest koniecznością gwarantującą przetrwanie
kulturze. Inicjacja i akulturacja opierają się na procesie powtarzania (dziecko zdobywa
doświadczenie społeczne, język, obyczaje naśladując zachowania dorosłych).
W teatrze życia codziennego człowiek gra zawsze jakąś postać wiążącą się na ogół z pewnym
wzorcem moralnym.
Goffman: życie społeczne jest rdzennie nieautentyczne.
Np. kobiety nie są wiernymi małżonkami dlatego, że zobowiązuje do tego dekalog, ale dla tego, że
jest to postawa gwarantująca osiągnięcie sukcesu w danym środowisku.
Niemożność odegrania wymarzonej przez siebie roli prowadzi do opowiadania o niej – jest to
przedstawienie epickie przeciwne mimetycznej grze → wykonawca nie gra, tylko opowiada o
sobie.
Jest to mechanizm z gruntu literacki, działanie oparte nie na faktach, ale na fikcji. Mowa stanowi
symboliczny substytut naśladowczego zachowania.
Z. Freud (Pisarz i fantazjowanie):Przedstawienie epickie jako impuls dla twórczości artystycznej.
Fantazjowanie na własny temat ma na celu wypełnienie braków w realizacji rzeczywistych potrzeb.
Kultura jako źródło cierpień: adaptacja mimetyczna i uznanie powszechnych norm współżycia
stanowią warunek przetrwania jednostki w grupie.
Girard: mimesis jako klęska – naśladujący się wzajemnie osobnicy stają się wrogami, ich
marzeniem nie jest zdobycie pożądanego przedmiotu, ale pozbawienie godności, usunięcie, zabicie
rywala-mediatora.
Mimesis przystosowania przeciwstawia się mimesis pożądania. Obydwie zakładają rdzenną
nieautentyczność zachowań ludzkich, świadome lub nieświadome powielanie wzorów,
imaginacyjną kreację idoli.
Antropologia Freuda:
Czynności omyłkowe, przejęzyczenia, sny – momenty z życia jednostki w których jest naprawdę
sobą, a nie maską, personą, rolą.
Związek między omyłką i całością osobowości jest motywowany przyczynowo, a nie mimetycznie.
Większość nerwic, histerii i manii wypływa z nieustannego napięcia między świadomie
wybieranymi i naśladowanymi rolami w popędową naturą człowieka, domagającą się
niemimetycznej realizacji. → Mimesis społeczna jest tylko pryzmatem, w którym załamuje się
autentyczne pragnienie. Libido chce ów pryzmat zniszczyć, kultura mu na to nie pozwala.
Dzieło sztuki jest dla Freuda symbolem, znakiem o dwóch sensach: literalnym, powierzchniowym i
głębokim. Związek obrazu z jego właściwym znaczeniem nie jest motywowany mimetycznie,
mimo że istnieje tu swego rodzaju powiązanie naturalne, typu oznaki czy symptomu.
Ad 4. Funkcja ludyczna
Bachtin i Caillois: zachowania karnawałowe nie wyczerpywały się w prostym naśladowaniu
wybranych ról. Tworzyły one określone scenariusze, których związek z rzeczywistością był
najzupełniej dowolny, były to fabuły oparte na fikcji, pełne symbolicznych znaczeń, wprowadzające
w codzienne życie elementy utopii. Tak odgrywane postacie były schematyczne, pozbawiały swoje
modele wielu atrybutów. Stanowiły projekcję wyobrażeń religijnych (diabły, czarownice) i bardziej
odsyłały do baśni aniżeli do faktycznego, strawestowanego tylko komicznie świata.
Związek zabawy z naśladowaniem:
Mimikry – naśladowanie kogoś innego według określonego wzoru (podczas karnawałów,
jarmarków, odpustów, w cyrku, pantomimie, w sztuce dramatycznej i teatrze).
Trudno jest wyznaczyć ściśłą granicę pomiędzy np. szamanem udającym wilka, a chłopcem
bawiącym się w wilka.
Funkcja ludyczna mimesis wywodzi się z funkcji magicznej → ujęcie zachowań naśladowczych
jako samocelowych (czystą realizacją f. ludycznej są zapasy i gry hazardowe, wyróżniającą ich
cechą jest autoteliczność, „celowość bez celu”)dowodzi przemian w mentalnej strukturze ludzkości,
która jednolite, pierwotne nastawienie magiczne zastąpiła przez prawa nauki i reguły zabawy.
Granica między ludyczną a magiczną funkcją naśladowania nie zawsze są wyraźne. Pojawiają się
w momencie, kiedy uczestnik zabawy zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że postać, czy
sytuacja, którą naśladuje, nie wykracza poza granice gry, że istnieje egzystencjalny dystans między
naśladującym i naśladowanym i że sam fakt naśladowania zależy od świadomości tego dystansu.
Podmiot maskarady zna granice świata, który w sposób sztuczny wytwarza.
Koncepcja ludyczna w ogóle zdaje się zwalniać sztukę z jakichkolwiek serio zobowiązań.
5. Funkcja estetyczna:
(patrz: tekst Z. Mitosek Teorie. Mimesis.)
– Funkcja krytyczna mimesis artystycznej
Warunkiem postawy krytycznej jest dystans wobec naśladowanego świata.
Sztuka umożliwia nam poznanie świata, ale poznając ów świat, powinniśmy go zakwestionować.
Odbiorca krytyczny- percepując dzieło sztuki traktuje świat w nim przedstawiony jako wierne
odbicie świata rzeczywistego – pewne szczegóły tego świat stają się widoczne, są oznaczone i
nazwane → w ten sposób sztuka naśladująca zmusza człowieka do zastanowienia się nad całą
bliską mu rzeczywistością,
B. Brecht: nisko ocenia katharsis w pojęciu Arystotelesa – uważa, że stan utożsamienia się z
naśladowanym światem zależy w równej mierze od postawy odbiorcy (biernego, „uczuciowego”),
jaki i od sposobu przedstawienia tego świata w sztuce. Postuluje skontruowanie takiego dramatu i
takiej sztuki, która zamiast iluzji dostarczyłaby widzowi poznanie na miarę nauki, wytwarzając w
ten sposób świadomość krytyczną → teatr epicki Brechta: eliminuje mimesis dramatyczną na
korzyść zdystansowanego przedstawienia fabuły, teatr z narratorem, który wnosi do scenicznej akcji
swój (rewolucyjny) system wartości i kwestionuje, pełen sceptycyzmu, działania postaci. →
Mimesis teatralna byłaby zarazem odtwarzaniem świata i jego demaskacją.
Barthes: wiąże funkcję krytyczną z kryzysem naśladowania (charakterystycznym dla sztuki
awangardowej); związek zachowań mimetycznych z działaniami symbolicznymi.
– Mimesis jest współcześnie obiektem zainteresowań nauki o znakach – semiologii.
– Odtwarzając przedmioty, jednocześnie je interpretujemy i oznaczamy, nadajemy im sensy
humanistyczne, uniwersalizujemy to, co chwilowe, zmienne, anegdotyczne.
– „Sensy humanistyczne” wiążą się zawsze z wpisaniem naśladowanej rzeczywistości w obręb
kultury przedmiotu naśladującego.
– Wszystkie odmiany mimesis łączy to, że naśladując schematycznie jakiś świat komunikująnam
prawdy świata „naszego”.
– Podobieństwo jest trudne do uchwycenia, sztuka przełamuje naturalistyczne nawyki percepcyjne.
Żeby zrozumieć sens przedmiotów mimetycznych trzeba opanować kod przedstawienia, umieć
wpisać je w dany system semiologiczny (ikonograficzny), za każdym razem inny, zrelatywizowany
do epoki.
René GIRARD: „Teoria w oparciu o którą
można dalej pracować: mechanizm mimetyczny”
MECHANIZM MIMETYCZNY:
pragnienie mimetyczne → wrzenie w kryzysie mimetycznym lub ofiarniczym → rozwiązanie:
kozioł ofiarny
Pragnienie ma charakter mimetyczny (naśladowczy); podmiot pragnie przedmiotu, który posiada
lub którego pragnie jego wzorzec.
Podmiot jest zanurzony w tym samym świecie co jego wzorzec albo też w innym świecie, stąd dwa
rodzaje pośrednictwa:
1)
Pośrednictwo zewnętrzne – wzorzec zanurzony w innym świecie (np. aktor) → podmiot nie
może posiadać tego samego przedmiotu co wzorzec, nawiązuje z nim tylko relację pośrednictwa
zewnętrznego → powstanie konfliktu jest niemożliwe.
2)
Pośrednictwo wewnętrzne – wzorzec zanurzony w tym samym świecie co podmiot,
posiadanie przedmiotu, które posiada lub których pragnie wzorzec jest możliwe → nieustannie
wzmagająca się rywalizacja → podmiot ma tym większa skłonność do naśladowania swojego
wzorca, im bardziej on sam go naśladuje → podmiot staje się wzorcem dla własnego wzorca, a
naśladowca staje się naśladowcą swojego naśladowcy → ciągły rozwój w kierunku coraz większej
wzajemności i coraz ostrzejszemu konfliktowi (relacja SOBOWTÓRÓW).
W ogniu rywalizacji znika sam przedmiot → obsesją rywali staje się zwyciężenie przeciwnika.
Kryzys mimetyczny to zawsze kryzys zacierania się różnic w wyniku którego dochodzi do
zniknięcia przedmiotu pragnienia.
(Np. dziecko znajduje się w stosunku do dorosłych w relacji pośrednictwa zewnętrznego, tzn.
pozytywnego naśladownictwa, w stosunku zaś do innych dzieci – w relacji pośrednictwa
wewnętrznego, a zatem rywalizacji.)
Pragnienie mimetyczne jest tym, dzięki czemu jesteśmy ludźmi, jest tym, co pozwala nam wyjść
poza z góry ustalone, zwierzęce, instynktowne potrzeby i budować własną tożsamość, która nie
mogłaby być czystym stworzeniem z niczego.
Mimetyczny charakter pragnienia uzdalnia nas do przystosowania się i umożliwia człowiekowi
uczenie się wszystkiego, co musi umieć robić, by być uczestnikiem własnej kultury.
↓
Człowiek nie jest wynalazcą kultury, jest jej naśladowcą.
W naśladowaniu zawsze jest element nieświadomości, a w dorosłym życiu nie potrafimy przyznać,
że podziwiamy tych, których naśladujemy.
PLATON: obraz zwierciadła jako jeden ze znaków kryzysu mimetycznego, przeczucie
niebezpieczeństwa konfliktu czającego się za pewnymi praktykami naśladowczymi.
– Pragnienie mimetyczne i rywalizacja mimetyczna były obecne już od dawna, np. w hinduskich
Wedach, czy Biblii.
Wedy: Rywalizacja Dewów i Asurów, sprowadza się do tego, że: następuje rozdzielenie dwóch
grup, które jednak nie przestają się obserwować, i kiedy tylko jedna z nich czegoś pragnie, druga
natychmiast zaczyna ją naśladować (powstają dwa pragnienia rywalizujące ze sobą o ten sam
przedmiot) → naśladowanie jest siłą napędową rywalizacji.
Biblia: wąż namawia Ewę, by zjadła owoc i Adam pragnie tego samego przedmiotu, za
pośrednictwem Ewy (pragnienie mimetyczne); zabicie Abla przez Kaina powodowane przez
zazdrość (zazdrość to mimetyczna rywalizacja); X przykazanie dekalogu b. wyraźnie zakazuje
pragnienia mimetycznego; wątek naśladownictwa w Ewangeliach (Jezus jako wzór).
Kozioł ofiarny a porządek społeczny:
Pragnienie mimetyczne
Jeśli dwie osoby walczą o ten sam przedmiot, jego wartość rośnie w oczach osób trzecich, które
przyglądają się tej rywalizacji; w ten sposób gromadzi on wokół siebie więcej jednostek. → Wraz
ze wzrostem mimetycznej atrakcyjności rywala zaznacza się tendencja do stopniowego zanikania
samego konfliktu → w ogniu walki wszystkich rywali dokonuje się rozerwanie przedmiotu, jego
rokawałkowanie, unicestwienie.
↓
Aby mimesis przemieniła się w czysty antagonizm, jej przedmiot MUSI zniknąć albo zejść na drugi
plan.
↓
kryzys mimetyczny
Mnożą się „sobowtóry”, a kryzys mimetyczny coraz bardziej się rozprzestrzenia i wzmaga
(Hobbes: walka wszystkich przeciw wszystkim).
↓
zabicie kozła ofiarnego
W szale mimetycznej przemocy ukazuje się jeden zbieżny punkt: jest nim jeden z członków
społeczności, którego uznaje się za wyłączną przyczynę nieporządku. → Odłącza się go od grupy, a
w końcu ginie w on w akcie zbiorowego mordu (nie jest on winny bardziej niż ktokolwiek inne, ale
wspólnota jest przekonana, że tak właśnie jest).
W rytuałach powtarza się wszystkie etapy całej sekwencji, aby powtórzyć ten mechanizm w
nadziei, że wyzwoli on ponownie swą moc pojednania.
Mechanizm wyłaniania ofiary:
Aby zażegnać kryzys należy przejść od pragnienia przedmiotu, które dzieli naśladowców do
nienawidzenia rywala, które dokonuje pojednania, kiedy wszystkie nienawiści skupiają się na
jednej ofierze. → Jedyna ofiara dokonuje mimetycznego uporządkowania społeczności (mimesis
związana z rywalizacją przekształca się sama z siebie, automatycznie, w mimesis pojednania).
Mechanizm mimetyczny może sprawić, że na kozła ofiarnego zostanie wybrany dowolny członek
grupy.
„Nie należy mówić ani że ofiara jest wybierana przypadkowo, ani że nie jest.”
Dotknięcie jakąś ułomnością albo obce pochodzenie zwiększa szansę bycia wybranym. Posiadanie
jednego lub większej liczby „znaków wyróżniających selekcji ofiarniczej” zwiększa szanse na
odegranie roli kozła ofiarnego.
Tam gdzie nie ma żadnych szczególnych oznak, kto miałby być ofiarą, wybór kozła ofiarnego
dokona się w całkowicie dowolny sposób, w kluczowym momencie coś zostanie odebrane jako
sygnał, a wszyscy będą myśleli, że znaleźli winowajcę.
Mechanizm kozła ofiarnego poprzedza wszelkiego typu porządek kulturowy, a zwłaszcza język. W
rzeczywistości to właśnie ten mechanizm pozwala na rozwinięcie się kultury → do rozwinięcia się
kultury dochodzi na drodze rytuału.
↓
Próbując powstrzymać nieprzewidywalne i wciąż powracające ataki mimetycznej przemocy
społeczeństwa w fazie powstawania kultury wyznaczają ściśle określonyczas na przemoc:
zaplanowaną, kontrolowaną, opanowaną, zrytualizowaną. → Mechanizm kozła ofiarnego jest
zażegnaniem kryzysu mimetycznego.
↓
„Duchowieństwo nie mogło istnieć przed powstaniem kultury, a zatem
pierwiastek religijny jest wcześniejszy i nie będąc bynajmniej śmiechu
wart farsą, jest początkiem wszelkiej kultury, a ludzkość jest córką
religii.”
religia
↓
kultura
Biblia: z prototypicznego i rytualnego zabójstwa Abla przez Kaina wypływa kultura w rozmaitych
aspektach: instytucje prawne, hodowla zwierząt, muzyka, technika.
Mitologia: Będąc złożony w ofierze Prometeusz jest „odpowiedzialny” za stworzenie kultury,
występuje jako macierz, z której wyłaniają się język, nauki i technika.
Rosnąca wrogość doświadczana nawzajem przez ludzi z powodu coraz większych rozmiarów grup
znajdujących się w stanie rywalizacji mimetycznej osiąga szczyt w straszliwej niechęci skierowanej
przeciwko jakiejś przypadkowo wybranej części społeczeństwa (np. Żydom w Niemczech
nazistowskich, emigrantom z Afryki w dzisiejszej Europie itp.).
→ Proces wyłaniania ofiary wymaga pewnego stopnia niewiedzy. Jeśli mechanizm kozła ofiarnego
ma prowadzić do osiągnięcia społecznej spójności, to niewinność ofiary powinna pozostać ukryta –
pozwoli to całej wspólnocie złączyć się w przekonaniu, że ofiara jest winna.
!!! Gdy współtwórcy tego procesu dochodzą do zrozumienia jego mechanizmu i wiedzą, jak on
działa, mechanizm ten załamuje się i nie jest już w stanie dokonać pojednania wspólnoty.
→ Dlatego, że Jezus został ukazany jako kozioł ofiarny, fundamentem chrześcijaństwa jako religii
nie może być proces kozła ofiarnego, i waśnie dlatego chrześcijaństwo jest – przeciwnie –
obnażeniem tego procesu. → Jeśli ktoś uważa, że kozioł ofiarny jest winny, przede wszystkim nie
będzie go nazywał swoim kozłem ofiarnym.
→ Niewiedza pozwala każdemu trwać w złudnym przekonaniu, że ofiara jest naprawdę winna i już
z samego tego powodu zasługuje na karę. Chcąc znaleźć kozła ofiarnego nie można widzieć
prawdy, a zatem nie można przedstawiać ofiary jako kozła ofiarnego, lecz jako człowieka,
który został słusznie skazany.
OSOBA HIPERMIMETYCZNA:
Im bardziej ktoś jest mimetyczny, tym większa jest jego niewiedza, ale też tym większe są jego
możliwości poznawcze.
Osoba hipermimetyczna ma lepsze dane po temu, by się zorientować, że doznaje manipulacji ze
strony pragnienia, które tylko pozornie jest jej pragnieniem.
Dwa rodzaje osób hipermimetycznych:
te, które są ślepe na własny mimetyzm,
te, które są go całkowicie świadome
ochota ≠ pragnienie mimetyczne (naśladowanie)
ALE: Im społeczeństwo jest bardziej okrutne i dzikie, tym częściej przemoc wywołują zwykłe
potrzeby. Także na płaszczyźnie podstawowych potrzeb, kiedy zaczyna się rywalizacja o banalny
nawet przedmiot, siłą rzeczy będzie ona oznaczona mimesis.
(Gdyby teoria mimetyczna negowała istnienie potrzeb, byłaby fałszywa.)
Popędy mogą się przyczynić do powstawania konfliktów, a kiedy ten proces zostanie już
zainicjowany, konflikty te mogą nasiąknąć mimetyzmem.
→ Dzieje przemocy są w przeważającej mierze mimetyczne.
(Napadnięcie kogoś na ulicy nie jest czynem o bezpośrednim podłożu mimetycznym, ponieważ
między ofiarą a napastnikiem nie ma relacji mimetycznej, jednakże w tle tego przypadkowego z
punktu widzenia ofiary ataku muszą być jakieś odniesienia mimetyczne, tkwiące w osobistej
historii napastnika albo w jego relacji do społeczeństwa w ogólności)
Sandor Goodheart o prawdziwej funkcji literackiej:
prawdziwa funkcja krytyki literackiej polega na sprowadzaniu literatury do konwencjonalnego
indywidualizmu, co pozwala zamaskować pragnienie mimetyczne. Krytyka literacka ma funkcję
społeczną, która zawsze polega na sprowadzaniu loietratury do przystępnej i przyswajalnej postaci,
nigdy zaś na stawianiu czoła rozziewowi między wizją przedstawioną przez wielkich pisarzy a
wizją panującą powszechnie.
Krytyka powinna pomagać w odsłanianiu mimetycznego charakteru pragnienia, a nie skrywać go
przez powtarzanie do znudzenia tego samego magicznego i pustego refrenu o oryginalności i
nowości.
SPOŁECZEŃSTWO KONSUMPCYJNE:
→ Zapewnienie powszechnej dostępności tych samych przedmiotów, tych samych towarów
oznacza ograniczenie występowania okazji do konfliktów i rywalizacji między jednostkami. Kiedy
jednakże system ten zyskuje pewną trwałość, wówczas jednostki po jakimś czasie przestają się
interesować tymi zbyt łatwo dostępnymi i takimi samymi przedmiotami.
→ Ponieważ przedmioty stają się zbyt łatwo dostępne, społeczeństwo konsumpcyjne działa na
rzecz własnego zniszczenia. Jak w wypadku każdego mechanizmu ofiarniczego, tak i to
społeczeństwo od czasu do czasu odczuwa potrzebę odnalezienia się na nowo.
→ (Świat jest pełen przedmiotów, które nam przeszkadzają i nas nudzą. I często właśnie na tych
przedmiotach, które zostały wyprodukowane w najbardziej wymyślny sposób, by nas skusić,
najkrócej zatrzymuje się nasza uwaga.)
→ Żyjemy w świecie, w którym problemem nie jest już posiadanie przedmiotów, lecz ich
zmienianie – społeczeństwo konsumpcyjne często staje się systemem wymiany znaków zamiast
rzeczywistych przedmiotów.
→ Społeczeństwo konsumpcyjne w swej skrajnej postaci staje się mistyką – pod tym względem, że
obdarza nas przedmiotami, o których z góry wiemy, że nie mogą zaspokoić naszych pragnień.
→ Współczesny świat można określić jako serię coraz silniejszych kryzysów mimetycznych, które
nie są jednocześnie coraz bardziej podatne na przywracające porządek działanie mechanizmu
kozła ofiarniczego.