Zagadnienie nr 23: Nauka o pamięci: prekursorzy, główne założenia, znaczenie dla literaturoznawstwa.

I. Prekursorzy i ich założenia:

4 prekursorów Nauki o pamięci:

- Zygmunt Freud

- Maurice Halbwachs

- Aby Warburg

- Walter Beniamin

Przyczyny narodzin Nauki o pamięci:

* W latach 20 XX wieku zaczęto zbiorowości przypisywać cechy charakteryzujące jednostkowe pamiętanie. Był to ważny zwrot ku zbiorowej pamięci. Kolejna przyczyna wiąże się z kryzysem XIX-wiecznego historycyzmu. Nastąpił kryzys takich wartości, jak: prawda, pamięć czy sens. Następna przyczyną są także badania ankietowe dotyczące pamięci zbiorowej, które pojawiają się w latach 60 XX wieku.

* Pierwszy ruch w kierunku instytucjonalizacji badań nad pamięcią wykonała polska badaczka Nina Assorodobraj, która w artykule pt. „Żywa historia” Świadomość historyczna: symptomy i propozycje badawcze” zaproponowała definicję świadomości historycznej, która obejmowała zarówno historię, jak i pamięć zbiorową.. Przez żywą historię uważała to, co ludzie pamiętają i przekazują sobie. To świadomość historyczna; to jak ludzie utrwalili w swej pamięci pewne fakty historyczne. Autorka podkreśliła, że owa żywa historia zawiera te treści historyczne, które są aktywne w społecznej teraźniejszości, a ich prawdziwość nie jest istotna. Badania te jednak napotkały na cenzurę - stłumiono je i zahamowano, ze względu na „drażliwe” odpowiedzi uzyskane w ankietach.

* Właściwy „memory boom” przypada na lata 80. Jest to związane z obszarem muzealnictwa i sztuką (tu niestety nie miałam zapisanej jej nazwy..sorry). Nowym sposobem na upamiętnienie przeszłości i historii stają się pomniki, projekty muzeów.

* Powrót do pamięci zbiorowej rozpoczyna się od momentu wydania książki - M. Halbwachsa pt. „Pamięć zbiorowa” w 1950 r.

* Halbwachs odróżniał pamięć zbiorową od wiedzy historycznej. Wskazywał, że pamięć zawsze obciążona jest piętnem teraźniejszości. Odróżniał także historię, wraz z pamięcią historyczną od pamięci zbiorowej

* Pierre Nora wydaje w 1984 r. dzieło „Miejsca pamięci”, które ukazywało się do 1992 r. Sława rosła z każdym kolejnym tomem, jego inspiracje były ogromne - w wielu państwach europejskich powstawały projekty na podobieństwo Nory. Autor w artykule „Miejsca pamięci” wyjaśnia, że pojmuje miejsca w sensie metaforycznym, a nie dosłownym. Miejsce jest fragmentem pamięci zbiorowej wówczas, gdy aktywnie kształtuje proces konstruowania tożsamości danej grupy społecznej, narodowej bądź innej. Pełni rolę artefaktu, jest metaforą tożsamości. Metaforycznie ujęte miejsce mające związek z topografią miejsca - to metafory, a nie konkretne punkty przestrzenne. W przedmowie mówi: miejsce, w którym krystalizuje się narodowe dziedzictwo. Miejscami pamięci mogą być wydarzenia, symbole, osoby, artefakty, czyli wszystko to, wokół czego konstytuuje się tożsamość zbiorowa. Zainicjowane przez Norę badania pamięci przez rekonstrukcję przeszłości oznaczały zerwanie z faktografią historia I-go stopnia, nie pytamy już czy coś istniało naprawdę. Nora wprowadza w tym zakresie pojęcie historii II-go stopnia. Analiza formy i funkcja przeszłości na rzecz aktualnych potrzeb.

* Badania miejsca pamięci to badanie warstw kulturowych, które się na siebie nakładają. Próba odpowiedzi, jakie były potrzeby, aby to miejsce powstało.

* W 1989 r. dochodzi do odblokowania społecznych archiwów pamięci. Archiwa możemy rozpatrywać tu dwojako:

1. Odblokowanie magazynów, archiwów, akt, teczek. Toczyła się wtedy debata nad udostępnieniem tymczasowej wiedzy. Wiedzy zakazanej do roku 1989.

2. Ma charakter mniej oficjalny. Pamięć grup społecznych wcześniej pozbawionych obywatelstwa. Zaczęto upominać się o tożsamość zbiorowości pod względem religijnym, etnicznym, seksualnym, płciowy, etc.

* Po 1989 roku nastąpił kryzys wymyślania przyszłości, co doprowadziło do zwrotu ku przeszłości w celu inspiracji oraz pomysłu na władzę. Założenia te potwierdza B. Szwabska i jej książka „Czas przeszły. Mit”, w której autorka mówi o niepewnej przyszłości i fakcie gromadzenia przez ludzi wszystkiego, co się da, ze względu na brak pewności tego, co będzie.

* Wzrasta zainteresowanie zagładą i II wojną światową. Jest to związane z tym, że umierają świadkowie zagłady. Według Nory to ostatni moment zbierania świadectw zagłady od osób, które to same doświadczyły.

* Pamięć określana jest jako zdolność społeczna, a nie indywidualna.

II. Główne założenia:

* Magdalena Sarjusz - Wolska w książce „Spotkania czasu z miejscem” proponuje 3 perspektywy ujmowania badań nad pamięcią:

1. Społeczna - prekursorem jest M. Halbwachs, który w książce „Społeczne ramy pamięci”, zaprezentował następujące tezy:

- Ukazał relacje między pamięcią jednostkową a zbiorową.

- Tylko w społeczeństwie człowieka nabywa wspomnień. Żyjąc poza nim - jesteśmy pozbawieni wspomnień. Wspomnienie to z kolej czynność społeczna, osadzona w pamięci. Ramę jednostkowej pamięci określają: rodzina, klasa, wspólnota społeczna itp.

- Struktury społeczne jednoczą pamięć i rekonstruują przeszłość.

- Warunkiem wspominani jest współżycie w grupach społecznych. Pamiętamy nie sami z siebie, lecz dzięki rocznicowym formom wspominania.

- Zakładała, że pamięć jest transmitowana na poziomie relacji międzyludzkich. Jest przekazywana ustnie. W swych badaniach nie uwzględniał mediów oraz manipulowania pamięcią.

- Pamiętamy to, co jest funkcjonalne ze względu na przynależność do danej grupy społecznej. Zmieniając grupę, nabywamy nowych zwyczajów, zapominając o poprzednich.

2. Filozoficzno - historyczna:

- Tu dominują założenia P. Nora, który uważał, że pamięć i historia są przeciwnościami. Pamięć jest magiczna. Natomiast historia jest wytworem intelektualnym, wiedzą należącą do tworu dominującego.

- Pamięć zbiorowa dokonywana jest przez rewindykację osób wcześniej przez historię pominiętych.

3. Kulturowa - prekursorzy to W. Benjamin i A. Warburg

Tezy Benjamina:

- Pamięć mimowolna - to, co przypomniane nigdy nie jest tożsame z przywołanym przedmiotem.

- Główne dawne media to mierniki przekazywanego doświadczenia - wskazują najważniejsze elementy dawnego społeczeństwa.

- Pamięć jest fragmentaryczna oraz nie gromadzi wszystkiego, co się wydarzyło w przeszłości.

3 poziomy pamięci w ujęciu A. Assmann:

1. Pamięć jednostkowa - zakorzeniona w doświadczeniu biograficznym.

2. Pamięć komunikacyjna bądź komunikatywna:

a) pamięć komunikacyjna - pamięć, która kształtuje się w procesie komunikacji, czyli ustnego przekazywania indywidualnych doświadczeń. Ma charakter procesualny. Swym zakresem obejmuje od 3 do 4 pokoleń. Odpowiedzialna jest za budowanie więzi między starszymi a młodszymi pokoleniami. Miedzy pokoleniami tworzą się struktury konektywne, odpowiedzialne za wytwarzanie połączeń.

2 cechy pamięci komunikacyjnej:

1. Dąży do kompletności - spójności przekazu, na wypadek pewnych pytań. Kształtuje się pod presją wymogu spójności. Implikuje obrazy, schematy narracyjne. Pociąga za sobą importy, czyli opowieści dzięki historiom zasłyszanym.

2. Jest włączana w walkę o uznanie. Wykorzystujemy tą pamięć by ustalić własną pozycję w społeczeństwie, poprzez opowieść o tym, co zrobiliśmy. Pojawiają się tu takie cechy, jak: przemilczenie, usuwanie zła czy neutralizacja.

b) pamięć komunikatywna - to, co w pamięci jest komunikatywalne.

3.Pamięc kulturowa - powstaje w obliczu świadków, bez względu na to, co zawiera pamięć. Odchodzenie świadków pamięci wyzwala chęć utrwalenia przeszłości w obrębie pamięci zewnętrznej. Zewnętrzny magazyn tradycji i komunikacji społecznej. Uzewnętrznienie pamięci to np. stawianie pomników. Pamięć ta reprezentowana jest przez artefakty, a wytwarzają je instytucje. Instytucje, czyli wszystko to, co zapośrednicza relacje międzyludzkie.

Założenia Assmanna w artykule „Pamięć zbiorowa i tożsamość kulturowa”:

1. Wszystkie pamięci, czyli jednostkowa, komunikacyjna oraz kulturowa biorą udział w budowaniu tożsamości zbiorowej. Dużą rolę odgrywają tu punkty krystalizacji wokół wybranych punktów symbolicznych. Krystalizacje tworzą miejsca pamięci.

2. Relacja zwrotna między pamięcią a tożsamością zbiorową: przeszłość i to, co wywiera na nas wpływ obecnie. Przeszłość kulturowa staje się teraźniejszością i wpływa na naszą rzeczywistość.

III. Znaczenie Nauki o pamięci dla literaturoznawstwa:

1. 1997 r. to data wydania książki Haralda Weinricha pt „Sztuka/krytyka zapominania”.

2. Literatura ujęta z perspektywy historii zapominania tego, co zostaje usunięte ze społecznej pamięci.

3. W ujęciu komplementarnym - literatura jako historia odpominania. Jest to nagłe uświadomienie sobie, że zapomnieliśmy o czymś, co kiedyś pamiętaliśmy. Są to procesy sięgające głębiej niż proces przypominania.

* Literatura w perspektywie Nauki o pamięci:

1) Pamięć literatury - badamy to, co w samej literaturze istnieje jako pamięć o innych dziełach. To, co w danym dziele odsyła nas do innych lektur. Mamy tu do czynienia z intertekstualnością i intratekstualnością.

2) Literatura jako medium pamięci - ważne jest tu pojęcie kanonu, który jest świadectwem myślenia selekcjonującego, retrospektywnego. To zbiór najdoskonalszych dla przyszłości tworów kulturowych, co pozwala na zachowanie ciągłości komunikacyjnej i tożsamości zbiorowej. Pamięć określana jest tu jako fundament tożsamości.

Pamięć służy:

a) magazynowaniu - apel do pamiętania. Treści dla przyszłych pokoleń. Literatura przechowuje swoiste obrazy dla następnych pokoleń.

b) cyrkulacji - wciąganie do dialogu różnych pamięci.

c) stymulacji - wezwanie do pamięci indywidualnej.

W ujęciu konstruktywistycznym literatura może być:

- nośnikiem pamięci o innych mediach

- sposobem na utrwalenie innego medium

- pojawia się tu pojęcie mimetyzmu medialnego - jest to pamięć o innych mediach niż literatura występujących w literaturze.

Z perspektywy socjologii ukazane mamy jak literatura w danych społecznościach jest przekazywana pamięć o literaturze.

* Wysoka pamięć o literaturze jako jeden z największych nośników zbiorowej tożsamości. Przekazywana jako doświadczenie, kanon, zbiorowa tożsamość.

---