Zagadnienie nr 36

Obrazy przyrody w literaturze 2 poł. XIX w. Tatry pozytywistów i modernistów.

Tatry w literaturze polskiej - początki

Zakopane 1962

I.WSTĘP
Podhale, Tatry i leżące u ich stóp Zakopane stały się pod koniec XIX wieku miejscem bardzo popularnym - letnią stolicą odwiedzaną przez przedstawicieli środowisk artystycznych z trzech zaborów oraz licznych letników i turystów, przyciągał ich tu przepiękny tatrzański krajobraz, walory klimatyczne i lecznicze odkryte przez doktora Tytusa Chałubińskiego oraz swobody galicyjskie. Do tego dołączyła się oczywiście młodopolska fascynacja podhalańskim folklorem. Zauroczenie Tatrami stało się wiec powszechne, a Zakopane okazało się idealnym miejscem dla artystów, którzy znajdowali tu spokój i natchnienie oraz wiele estetycznych i turystycznych wrażeń. Niektórzy osiedlili się tu nawet na stałe, jak Stanisław Witkiewicz i Jan Kasprowicz, inni przyjeżdżali bardzo często, by wędrować po górach lub uprawiać taternictwo tak jak Kazimierz Tetmajer, Tadeusz Żeleński, Jerzy Żuławski i Mieczysław Karłowicz. Bardzo często więc literackie i artystyczne zainteresowanie łączyło się bezpośrednio z taternicką fascynacją - dzięki temu Tatry przestały być tylko konwencjonalnym motywem, ich przedstawienia w młodopolskiej twórczości był autentyczne a jednocześnie subiektywne, co świadczyło o ich oryginalności.
Tatry pojawiały się w literaturze nie tylko jako tło czy pojedyncze motywy, ale często stanowiły temat główny. Oprócz samych gór artystów fascynował też lud podhalański, jego obyczaje, kultura, podania, obrzędy, muzyka i tańce oraz gwara. Charakterystyczne jest, że we wszystkich tych kręgach tematycznych bardzo częstym zabiegiem była mitologizacja.
Bardzo szeroko rozumiana fascynacja Tatrami, Podhalem i jego mieszkańcami była powodem, dla którego Tadeusz Boy-Żeleński podzielił żartobliwie literaturę okresu Młodej Polski na dwa odłamy: „szatański” - spod znaku Przybyszewskiego i „tatrzański” .

II.Od Staszica do Asnyka

Nie zawsze jednak Zakopane było tak popularne. Jeszcze na początku XIX wieku był to teren niezagospodarowany i trudnodostępny. Nawet romantyczne tendencje gloryfikacji dzikiej i groźnej przyrody pierwotnej nie odkryły w pełni Tatr dla ówczesnej literatury. Wprowadzanie motywów tatrzańskich było powiązane z rozwojem turystyki w tym regionie. Był to jednak długotrwały proces. Dla kształtu twórczości Młodej Polski tatrzańskiej jest on niezwykle istotny. Pisarzem, który jako pierwszy okazał Tatrom głębsze zainteresowanie, był Stanisław Staszic. Chociaż jego dzieło„O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich”  napisane zostało z pobudek naukowych i miało prezentować wyniki badań z zakresu geologii, sensu stricto dziełem naukowym nie było, pod wpływem poglądów Rousseau Staszic bowiem uwzględnił element uczuciowy w opisach widoków. Tak więc już w tym pierwszym dziele o Tatrach silny nacisk został położony na doznania estetyczne z nimi związane, na ogrom i grozę gór a także na ich duchową rolę w życiu narodu polskiego - Tatry miały być według Staszica niezniszczalnym pomnikiem świetności Polaków. Motyw ten kontynuowała literatura późniejsza.
Późniejsze utwory o Tatrach: powieść Jana Rostworowskiego „Zamek na Czorsztynie, czyli Kazimierz i Bronisława” , gdzie Tatry stanowią jedynie tło oraz dwa utwory Wincentego Reklewskiego: „Wiesław” i „Górale”  - cenne jako próba stworzenia sielanki czysto polskiej w oparciu o motywy tatrzańskie oraz ze względu na pierwsze artystyczne zobrazowanie zimy w górach. W okresie nieco późniejszym tematykę tatrzańską podjął też Józef Przerwa-Tetmajer, który wprowadził nowe motywy takie jak metafizyczny lęk przed Bogiem, którego źródłem jest ogrom gór i motyw gór oglądanych z daleka. Jest on też autorem pierwszego wiersza o Morskim Oku. Jacek Kolbuszewski uważa, że utwory o tematyce tatrzańskiej i góralskiej J. Tetmajera zainicjowały dzieje poetyckiej wielkości Tatr i góralszczyzny . Warto jeszcze wspomnieć o „Widzeniu na Górach Karpatach”  Kazimierza Brodzińskiego, które obok nieco szablonowego obrazu Tatr wprowadzają do literatury polskiej idee słowianofilskie . W okresie romantyzmu dla literatury tatrzańskiej istotna jest twórczość przede wszystkim Seweryna Goszczyńskiego i Wincentego Pola. Goszczyński „stworzył” Tatry romantyczne- „Dzienniku podróży do Tatrów”  uznany notabene przez Juliana Krzyżanowskiego za najwybitniejsze dzieło tego pisarza.   Goszczyński wprowadził do swojej twórczości żywioł fantastyczny w oparciu o podania, legendy i pieśni ludu Podhala. Na plan pierwszy wysunął ludowość, nazwany„ojcem etnografii Podhala”. Ujmował Tatry jako zjawisko egzotyczne i analizował własne doznania psychiczne, jakie widok gór w nim wywoływał. Wincenty Pol Tatry odwiedził w 1934r. i opisał je w „Pieśni o ziemi naszej”  i w szeregu wierszy z cyklu „Obrazy z życia i podróży” . On również tak jak Goszczyński podkreśla egzotyczność Tatr, wyraża zaskoczenie ich widokiem, przyznaje się, że jest to dla niego zjawisko zupełnie nowe, nowy typ przeżycia, dlatego z powodu braku wypracowanych środków literackich ucieka w stronę autoanalizy psychologicznej. Tak więc również W. Pol przyczynił się do literackiego rozsławienia Tatr.
Jacek Kolbuszewski wyodrębnia w tatrzańskiej twórczości okresu romantyzmu trzy kręgi zainteresowań związane z miejscami, w których koncentrował się wtedy ruch turystyczny, a były to: Dolina Kościeliska, Morskie Oko oraz Łomnica . W ten sposób potwierdza się teza o ścisłym związku rozwoju turystyki i literatury tatrzańskiej. Doszło do literackiej nobilitacji tych miejsc, ale też do ukształtowania się pewnych stereotypów. Jest to o tyle istotne, że Młoda polska zupełnie odejdzie od takiego topograficznego wartościowania Tatr.
Kierunek rozwoju literatury tatrzańskiej w dużym stopniu zmienili pozytywiści. Odrzucili oni sposób widzenia Tatr poprzez pryzmat świata duchowego Podhala, jak u Goszczyńskiego, a wprowadzili empiryczny światopogląd, podporządkowaną mu obserwację sił przyrody, a co za tym idzie - nowy sposób widzenia i przeżywania gór. Tatry nie straciły jednak na popularności, wręcz przeciwnie działalność pozytywistów, a zwłaszcza założonego w 1873r. Towarzystwa Tatrzańskiego przyczyniła się do jej wzrostu. Towarzystwo od 1876r. wydawało rocznik „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, z którym związanych było wielu wybitnych badaczy, pisarzy i artystów m.in. Adam Asnyk. Jego cykl sonetów „Morskie Oko” stanowił ozdobę pierwszego tomu „Pamiętnika...” i można go uznać za jedno z najdoskonalszych dzieł literatury tego okresu. Tatrzańskie wiersze Asnyka weszły do kanonu poezji o Tatrach i zyskały ogromną popularność. W jego poezji znalazły odbicie tendencje realistyczne w pojmowaniu gór. Asnyk polemizował z romantykami, zwłaszcza z Goszczyńskim, argumentując, że tatrzańska literatura romantyczna nie wydała dzieł wybitnych i miała nikły stopień społecznej użyteczności. Nowym sposobem widzenia gór miał być autentyzm - naturalny i bezpośredni odbiór rzeczywistości, bez jej metafizycznej nadbudowy, czy rekwizytów świata fantastycznego.
Niemniej jednak w twórczości pozytywistów nad poezja dominowały literackie opisy wycieczek o charakterze raczej faktograficznym, które dały początek literaturze turystycznej.. Dla Asnyka Tatry były tylko epizodem w twórczości, choć nie zmienia to faktu, że w tej dziedzinie jego dokonania były znaczne. Góry potraktował on jako zjawisko podległe naukowej interpretacji, a więc zrozumiałe i nie budzące lęku. Ukazał przyrodę jako potęgę samą w sobie, niekierowaną przez siły nadprzyrodzone. Pozbawił Tatry metafizycznego sensu, ale nie pozbawił przecież piękna. Nowatorskie było przedstawianie zjawisk atmosferycznych i astronomicznych związanych z górami.
Należy też wspomnieć o wywodzącym się z tradycji romantycznej poezji Felicjana Faleńskiego. Jak pisze Jacek Kolbuszewski, wyraźnie zmieniła ona sposób widzenia Tatr: „...dobrze z nimi zżyty poeta umiał w krajobrazie dostrzec nie tylko wielkość ogromu, ale i drobne szczegóły, zaś skala emocjonalna jego wierszy rozpina się od łagodnego liryzmu po dramatyzm ciekawie stylizowanej grozy.” 
Dorobek literatury tatrzańskiej do 1889 roku uważa się za preludium do jej ogromnej eksplozji w okresie Młodej Polski. Sam K. Tetmajer twierdził, że zasadniczą linię rozwojową „szkoły Tatr” wyznaczali jego poprzednicy: J. Tetmajer, S. Goszczyński i A. Asnyk .
Sposoby przedstawiania Tatr w literaturze XIX wieku
1. Autentyzm - zachowane realia topograficzne, krajobraz istotny, często na pierwszym planie
a) obiektywizm - elementy o charakterze informacyjnym
b) subiektywizm - silne oddziaływanie krajobrazu na człowieka, przeżycia psychiczne podmiotu: estetyczne, mistyczne, religijne
2. Konwencja - stereotyp, krajobraz jako tło
3. Funkcja ideologiczna  - uczucia patriotyczne, Tatry jako symbol wolności i pomnik świetności narodu
4. Ludowość - góry postrzegane przez pryzmat ludowości, np. tłumaczenie zjawisk przyrody, oglądowi przyrody towarzyszą ludowe i pseudoludowe legendy, deformacja obrazu w kierunku fantastycznym                                              

Środki artystyczne	Perspektywa	Kolorystyka	Funkcje krajobrazu
metaforyzacja animizacja antropomorfizacja urbanizacja monumentalizacja dynamizacja	- z oddali (cała panorama Tatr) - z lotu ptaka - z bliska (wybrane fragmenty krajobrazu) - pojedyncze wybrane obiekty topograficzne	- zasada kontrastu, np.: bieli śniegu i czerni głazów, zieleni lasów i szarości nagich skał - pełna gama kolorów - efekty świetlne (zachody i wschody słońca, poświata księżyca)	Krajobraz ewokuje określony nastrój: - strome szczyty, nagie skały, rwące potoki - nastrój grozy i tajemniczości; - zielone doliny, lasy, łagodne zbocza - nastrój sielankowy

Oprac. Anna Karpiel


III.MŁODA POLSKA TATRZAŃSKA

Młoda Polska Tatrzańska to określenie wprowadzone przez Boya, zjawisko to przypada na okres od ukazania się „Tatr w śniegu” Stanisława Witkiewicza (1887) po wydanie „Nietoty” Tadeusza Micińskiego (1910). Nastąpił wtedy wzrost kulturowego znaczenia Zakopanego, które stało się ważnym ośrodkiem polskiego życia intelektualnego i duchowego nabrało cech wielkiego kurortu. Zarówno same Tatry jak i kultura ludu podhalańskiego miały ogromne znaczenie dla modernistów, jako sposób na zaspokojenie pokoleniowej tęsknoty za wielkością i za przeżyciami stanowiącymi skuteczne antidotum na ich cierpienie, smutek i rozpacz. Bardzo wielu ówczesnych artystów przyjeżdżało więc do Zakopanego i niemal nie było poety, który by nie napisał wiersza o Tatrach.
Młoda Polska Tatrzańska nie była jednak zjawiskiem jednorodnym. Jacek Kolbuszewski przedstawia je jako trójobszar  - jest to koncepcja bardzo ciekawa, porządkuje ona i wyjaśnia zagadnienie. Wyróżnia więc on Młodą Polskę par excellence tatrzańską - Kazimierz Przerwa-Tetmajer ,wyrażającą stosunek do gór i ich przyrody, Młodą Polskę podhalańską -Stanisław Witkiewicz i Władysław Orkan - wpisująca się doskonale w charakterystyczną dla epoki fascynację ludowością i wreszcie - zakopiańską- Jan Grzegorzewski.
-jako osobliwy fenomen socjologiczny. U początków Młodej Polski Tatrzańskiej stoi jednak ktoś inny - Franciszek Nowicki, autor cyklu poetyckiego „Tatry”. Świadomie wykorzystał on osiągnięcia poezji romantycznej i zaproponował nową koncepcję interpretacji Tatr wprowadzając już idee dekadenckie. Był on poetą przełomu, dla nowej epoki odegrał rolę inspirująca i w tym jego największa zasługa.
Nie można też pominąć istotnego wpływu Tytusa Chałubińskiego na kształtowanie się młodopolskich zainteresowań Tatrami, a zwłaszcza wprowadzonego przez niego stylu wypraw górskich tzw. „wycieczki bez programu” . Najdoskonalszy wyraz artystyczny znalazła ona w „Na przełęczy”  S. Witkiewicza.
Natomiast pierwszą tatrzańską literacką próbą Witkiewicza był szkic „Tatry w śniegu” , który realizuje konwencję opisu impresjonistycznego ukazując zmienność pejzażu górskiego i efektów świetlnych. Podobnie jest w „Na przełęczy”. Oba te utwory łączą w sobie dwie konwencje: naturalistyczną w opisie przyrody tatrzańskiej i impresjonistyczną w sposobie operowania kolorem, światłem i cieniem oraz w uchwytywaniu chwilowych wrażeń. Wyraża też w nich Witkiewicz swój stosunek do góralszczyzny, którą, idąc w ślady romantyków, idealizuje. Tatry zajęły też ważne miejsce w jego twórczości malarskie oraz zainteresowaniu architekturą - jest on twórcą „stylu podhalańskiego”.

IV. KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER - POETA TATR

Twórczość Kazimierza Przerwy-Tetmajera, a zwłaszcza jego poezje, podniosła do najwyższej rangi tematykę tatrzańską i góralską oraz wywarła istotny wpływ na kształt z nią związanych zainteresowań epoki. Stworzona przez niego tatrzańska filozofia przyrody odzwierciedlała modernistyczne widzenie świata, ale była też koncepcją własną poety. Jego nowy sposób widzenia gór był niezwykle silny i wyrazisty, a przez to miał ogromny wpływ na twórczość innych poetów, nawet na Kasprowicza.
Niezwykle popularny był cykl nowel Tetmajera „Na Skalnym Podhalu” ,w których jako tło występują wspaniałe opisy Tatr - również tutaj, tak jak w poezji, poeta konsekwentnie realizował założenia impresjonizmu i nastrojowości.
Tetmajer jest wyjątkowym przedstawicielem Młodej Polski Tatrzańskiej, ze względu na jego ścisły związek z Podhalem. Urodził się on w 1865r. w Ludźmierzu i tam spędził swoje młode lata, a później wielokrotnie przyjeżdżał w Tatry, które znał znakomicie. W jego twórczości znalazł swoje odbicie jego indywidualny i osobisty stosunek do gór. „Tatry nie były ani epizodem, ani rozdziałem w jego życiu - były jedną z jego najistotniejszych treści, jak stały się jednym z najistotniejszych - a jak wykazał czas, najcenniejszym składnikiem jego twórczości.”  Ważne jest też, że jego droga twórcza była całkowicie odrębna, Tetmajer odciął się od twórczości Witkiewicza i od wpływów Chałubińskiego. Przeciwstawił im czysty estetyzm młodopolskiego artysty, podkreślając swoją odrębność i indywidualizm.
Poezja Tetmajera jest nastrojowo - impresjonistyczna, jej celem jest oddanie jednorazowego wrażenia, tego, co zmienne i chwilowe, pejzażu, który tylko na moment zaistniał przed oczami poety i równie ulotnego nastroju. Tak narzucające się w jego poezji poczucie doskonałości piękna górskiego krajobrazu nie dotyczyło więc wybranych tylko miejsc, lecz Tatr traktowanych jako całość. W 1912 roku, podczas jubileuszu 25-lecia pisarskiej pracy Tetmajera, nazwano go „geniuszem Tatr”.

V.INNI
Jana Kasprowicza.-Podjął on tematykę i problematykę tatrzańską stosunkowo późno. Bardzo szybko porzucił jednak tradycyjne konwencje i odnalazł swój własny język poetycki i sposób widzenia Tatr. Jego niewątpliwym osiągnięciem było połączenie symbolizmu z impresjonizmem i budowaniem nastroju. Ewolucja jego poezji przebiegała od konwencji do pełnego indywidualizmu. W ostatecznej formie jego stosunek do gór skrystalizował się w „Księdze ubogich”, gdzie wyrażał się poprzez uwielbienie ucieleśnionych w przyrodzie tatrzańskiej tajemnic bożych i poprzez koncepcję jedności człowieka z przyrodą.

T. Miciński, Był on poetą samodzielnym, odrębnym i wybitnym, jednak jego tatrzańska poezja w całej jego twórczości ma małe znaczenie. Tworzył impresjonistyczne pejzaże, charakteryzujące się dużą odwaga kolorystyczną.

W. Orkan nie miał wielkich osiągnięć.
Na czasy szczytowej fazy Młodej Polski Tatrzańskiej przypadł literacki start L. Staffa. Jego wiersze rekapitulowały jej dorobek i otwierały nowe perspektywy. Góry stały się motywem ważnym w jego systemie poetyckim, przede wszystkim jako miejsce, gdzie poznaje się przyrodę, świat i samego siebie. Miejsce radosne, pozbawione smutku, żalu i tęsknoty. Są to już Tatry inne niż młodopolskie.

---