ZAGADNIENIE nr 10c.

1. Rola wybitnych pisarzy epoki w rozwoju sprawności stylistycznej polszczyzny.

Wśród czynników uczestniczących w rozwoju języka należy uwzględnić te językowe

wytwory, które dzięki rozpowszechnieniu mogą w znacznym stopniu i w podobny sposób kształtować świadomość językową i kształcić sprawność oraz poprawność mówienia i pisania masowego odbiorcy. Wchodzi tu w grę przede wszystkim oddziaływanie literatury. Te czynniki uwydatniają się dopiero w dziejach nowopolszczyzny, dlatego, że dopiero w tej dobie w miarę rosnących osiągnięć kulturalnych szkoły, szerzenia się oświaty, tępienia analfabetyzmu, demokratyzacji wykształcenia i jego środków oraz propagandy książki i gazety w ramach walki o równość społeczną i niepodległość narodową, mogły produkty piśmiennictwa i czasopiśmiennictwa docierać do coraz liczniejszego, zainteresowanego czytelnika.

Związek rozwoju języka z literaturą:

- język jest tworzywem, materiałem twórczości literackiej, a jakość tworzywa stanowi jeden z czynników warunkujących twórczość literacką;

- treść twórczości literackiej, która wynika z nadbudowy ideologicznej, jest jedynym z czynników warunkujących i określających historyczny rozwój języka.

Świadoma praca pisarzy wydobywa z języka narodowego potencjalne wartości i

aktualizuje je, dzięki czemu pogłębia się językowa świadomość rozpowszechniania wśród użytkowników języka w książce, w teatrze, w szkole itd. Działalność pisarska podejmuje też pewne eksperymenty językowego kształtowania, udane i chybione, które wzbogacają kulturę języka ogólnego, stanowiąc wzory pociągające lub odstręczające.

Twórczość pisarzy doby nowopolskiej znacznie przyczyniła się do rozwoju polszczyzny. Sprawa języka stanowiła bowiem przedmiot stałego zainteresowania, prób i doświadczeń, ponieważ językowy kształt dopiero pozwalał realizować określone ideały artystyczne i społeczno-kulturowe. Chodziło o to, żeby najwięcej i najpełniej wyrazić i żeby pozyskać oraz podbić odbiorcę, ale pod tym względem zmieniały się w poszczególnych okresach doby nowopolskiej i cele, i metody pisarskiej działalności językowej.

Raz pożądaną zaletą była doskonała komunikatywność, którą można było osiągnąć dzięki dyscyplinie kierowanej rozumem i uległością normom gramatycznym i stylistycznym, naśladownictwu przekazanych z przeszłości doskonałych, klasycznych wzorów oraz dzięki starannemu doborowi słownictwa uświęconego użyciem w kołach ludzi wykształconych, estetycznie uczulonych, wytwornych. Od utworu literackiego żądano, aby był przystępny, zrozumiały, intelektualnie pożywny. Takie nakazy wzmacniały karność językową, przestrzegały umiaru, sprzyjały harmonijnemu stosunkowi myślenia i mowy. Z rozszerzeniem się w ciągu XIX w., zainteresowania różnymi przejawami życia społecznego, zjawiskami kultury i cywilizacji, pracą, gospodarką, przemysłem, techniką itd. pomnażały się i utrwalały odnośne zasoby leksykalno-frazeologiczne, takie były naczelne wytyczne rozwoju i funkcjonowania języka stylistycznego doby klasycznej i pozytywizmu.

W schyłkowej postaci języka powyższej twórczości postawy pisarskiej raziła głównie sztywność, oschłość, jałowa jednostronność intelektualistyczna, sztuczność, formułkowa poprawność gramatyczna i stylistyczna. Na fali reakcji dojrzewały prądy i kierunki literackie, które stawiały językowi zgoła inne wymagania. Miał on jak najpełniej i jak najwierniej wyrażać przeżycia osobiste, indywidualne, uczucia, nastroje, pragnienia i namiętności, marzenia i wizje, stany podświadomości i objawy psychopatyczne. Miał oddziaływać środkami impresyjno-ekspresyjnymi, a w ich rzędzie zwłaszcza swoją strukturą foniczną. W tych warunkach rozluźniała się dyscyplina gramatyczna, zwłaszcza syntaktyczna, dochodziło do głosu słownictwo mowy potocznej, prowincjonalizmy i dialektyzmy, argotyzmy i wulgaryzmy, mnożyły się neologizmy nazywające subtelne przeżycia duchowe, szukało się wymyślnych sposobów uniezwyklenia wypowiedzi, która by odbiorcę zaskoczyła i zdziwiła. Język tracił na rozumności, ale okazywała się jego zdatność wyrażania stanów uczuciowych, gry wyobraźni, jego zdolności plastycznego i barwnego przedstawienia, jego wartości muzyczne.

Takie użycie języka widzimy w okresie romantyzmu, Młodej Polski, nowatorskich kierunków dziesięcioleci międzywojennych. I znów charakteryzowały się te tendencje zaniedbaniem normy gramatycznej i stylistycznej, lekceważeniem zawartości treściowej i jej zrozumiałości do granicy nonsensu, niejasnością, mglistością, właściwościami hieroglifu, wyrafinowaną, pretensjonalną przesadą i koturnowością, tuzinkowością zbanalizowanego rekwizytu frazeologicznego, brutalnością i dziwactwem wyrazu.

Ostatecznie kierunki i prądy literackie doby nowopolskiej przyniosły znaczne i wielostronne doskonalenie się języka piśmiennego. Ekscentryczne innowacje po niedługim, często hałaśliwym, żywocie odpadły, a ostawały się zdobycze w postaci nowych albo odnowionych środków służących komunikatywnej, ekspresyjnej i impresyjnej funkcji języka. Zwłaszcza, że czołowi pisarze poszczególnych okresów potrafili umiejętnie kojarzyć niezniszczalne elementy dobrej tradycji z prawdziwie wartościowymi osiągnięciami nowych czasów. Te funkcjonalne nabytki języka literatury zostają utrwalone w dziełach napisanych, ale także upowszechniają się w żywej mowie coraz szerszych kręgów użytkowników w miarę rozwoju czytelnictwa i przebywania ognisk przekazujących język literatury słowem mówionym radia, filmu i telewizji.

Przykłady:

OŚWIECENIE:

1. Stanisław Trembecki - największy wówczas artysta, znawca słowa polskiego w jego \

historycznym i regionalnym bogactwie, władał doskonale wykształconym językiem w swojej współczesności, ale uzupełniał jego zasoby bieżącymi neologizmami, archaizmami doby zygmuntowskiej, prowincjonalizmami i dialekty zmami, zwłaszcza zaś wyrazami mowy potocznej z jej wulgaryzmami- stąd wybredność, malowniczość, dosadność, żywość, naturalność jego słownictwa i składni.

2. Ignacy Krasicki - jego styl odznacza się prostotą i naturalnością, czystością i

gładkością, jasnością i przejrzystością języka. Całokształt jego literackiego dorobku stał się dla współczesnych i potomnych znakomitą szkołą wypowiadania się.

ROMANTYZM:

1. Adam Mickiewicz - jego stanowisko w dziejach polszczyzny, głębokie przekonanie o

konieczności powiązania języka piśmiennictwa z mową ludu. Zasadnicza zgoda na udział prowincjonalizmów w słownictwie i fleksji, a także potoczny tok syntaktyczny (bezpośredniość, bezpretensjonalność wypowiedzi, nie kształtowanej z premedytacją, z efekciarskimi zabiegami stylistycznymi, co oddala od naturalności, prostoty, prawdy, pozbawia utwory pisarskie wartości artystycznej i wzbogacającego czytelników oddziaływania estetycznego).

2. Juliusz Słowacki - jego dzieła wzbogaciły polszczyznę, ponieważ ukazał w nich

sprawność i przydatność artystycznego tworzywa językowego. Jego rola polega na dowodnym wykazaniu olśniewających możliwości polszczyzny, jej słownikowego bogactwa, melodyjności, zdatności wersyfikującej, przydatności jako tworzywa wyrafinowanej wirtuozerii słowa i kunsztu poetyckiego.

POZYTYWIZM:

1. Henryk Sienkiewicz - jasność, prostota narracji (świadczy o tym jego skłonność do

konstrukcji w budowie umiarkowanych), żywość i naturalność dialogu. Kiedy treść wymaga wypowiedzi złożonej ze zdań wieloczłonowych, wówczas pisarz okazuje pełne opanowanie tworzywa językowego, które posłusznie się nagina do wymagań powieściopisarza.

2. Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus - zapisali się nie najwyższymi osiągnięciami

językowo-stylistycznymi, ale zasługują szerzenia rodzimego, poprawnego, komunikatywnego słowa polskiego.

MŁODA POLSKA:

1. Stefan Żeromski - chęć wzbogacenia języka z dwóch źródeł: staropolszczyzny i

słownictwa ludowego. Uwielbiał czytać słownik Lindego. W swoich utworach dbał skrupulatnie o dokładność i wierność używanych wyrazów (czytelnikowi podawał ich znaczenie dawne bądź nowe w osobno dodanym słowniczku albo wplecionym w tekst objaśnieniu). Gramatykę uważał za „główną podstawę narodowej cywilizacji, która musi być jedna dla wszystkich, gdyż na niej stoi oświata, czytelnictwo ludowe, postęp ku światłu biednych mas, w analfabetyzmie pogrążonych. Podstawy poprawnego pisania muszą być niewzruszone, jak szyny kolejowe. Nie mogą być podważane i niszczone, o ile ruch nasz w kierunku krainy postępu ma istnieć”.

XX-lecie MIĘDZYWOJENNE:

Grupy poetyckie Skamander, Kwadryga, Awangarda itd.

2. Bogactwo stylistyczne współczesnego języka polskiego.

Wyjściowym pojęciem stylistyki językoznawczej, rozumianej jako pograniczna dziedzina

wiedzy, umiejscowiona na styku językoznawstwa i nauki o literaturze, jest rzecz jasna pojęcie „stylu”. Najstarsze i najpowszechniejsze do dzisiaj definicje tego pojęcia każą je rozumieć jako sposób realizowania wypowiedzi językowej, czyli konkretnego tekstu języka, tworzącego pewną całość, zamkniętą kompozycyjnie.

O powstaniu stylu decyduje nasilenie jednej z wielu różnych funkcji języka (zwiększona produktywność określonej determinacji), która zaczyna górować nad pozostałymi, doprowadzając do znaczeniowego przewartościowania wytwarzanego tekstu. Jeśli dominuje funkcja poznawcza (reprezentatywna), realizuje się styl naukowy, jeśli ekspresywna wraz z nastawieniem na wytwarzany tekst (komunikat) to realizuje się artystyczny styl. Jeśli impresywna (konatywna) - styl retoryczny, jeśli funkcja poznawcza i kontaktowa (fatyczna) - styl potocznej komunikacji, natomiast jeśli funkcja poznawcza i impresywna - styl normatywno-dydaktyczny. Różne kombinacje funkcji dominujących tworzą różne odmiany stylowe.

Stylowi zawsze towarzyszy wybór. Od dawna zwracano uwagę na to, że w wypowiedzi nacechowanej stylistycznie nie wszystkie składniki tego tekstu zdają równie nacechowane, innymi słowy - nie wszystkie posiadają określoną „wartość” stylistyczną. Tak jest np. w początkowych wersach poematu „Sofijówka” S. Trembeckiego, który brzmi: „W tych łąkach wiatronogów rżące mnóstwo hasa”. Mamy tutaj nie nacechowane stylistycznie słowo „łąka”, podczas gdy wszystkie pozostałe wyrazy wyróżniają się swoistą wartością stylową, swoistą barwą, która stanowi wskaźnik przynależności do jakiejś wewnętrznej odmiany itp.

Styl powstaje na drodze przeobrażenia się elementów systemu w tekst. Czy zatem styl nie jest jakimś rodzajem procesu tworzenia tekstów językowych? Pytanie to samo się nasuwa, gdyż teoria stylu funkcjonalnego skłania nas do rozumienia stylu jako „wytworu” działalności językowej. Problem ten jest w ostateczności ujmowany w taki sposób, iż styl to zarazem proces i wytwór językowego działania człowieka, w zależności od przyjętego przez badacza punktu widzenia. Nie ma przecież procesu bez wytworu i na odwrót.

Szczególny charakter danego stylu powstaje na wskutek tego, że wybór stylistyczny jest zawsze ograniczony, zdeterminowany przez szczególne okoliczności. Odbywa się zawsze w określonym polu możliwości wyboru i dokonuje się ze względu na określone pole możliwości doboru jednostek języka. Określony typ stylu powstaje wtedy, gdy w tekście przekroczona zostanie charakterystyczna bariera ilościowa nacechowanych stylistycznie składników.

Tym co przybliża nam pojęcie stylu jest konkretyzacja języka. Wywodzi się ona z inspiracji „logicznej szkoły poznańskiej” nawiązując do twierdzenia o istnieniu opozycji między tworami (typami) abstrakcyjnymi, idealnymi, skonkretyzowanymi. Konkretyzacja jest równoznaczna ze zmniejszeniem się stopnia abstrakcyjności. Odniesiona do języka oznacza większą szczegółowość zjawisk językowych i postępujące ograniczenie cech systemowych, albowiem system jest tworem idealnym (wg de Saussure'a). konkretyzacja idzie stopniowo - stadialnie w głąb systemów etnicznych i na jej następnym stadium, trzecim z kolei, pojawia się wewnątrzsystemowa odmiana funkcjonalna, czyli styl. Na czwartym stopniu jest tekst, na piątym dzieło. Stadia konkretyzacji rysują się więc następująco: 0) Język - 1) Język etniczny - 2) Styl języka - 3) Tekst języka - 4) Wypowiedź.

Na płaszczyźnie realizacji stylistycznej współczesnego języka polskiego działają trzy funkcje:

1. funkcja substancjonalna - oznacza ona determinację substancji fonicznej lub

graficznej. Realizacja tej funkcji powoduje rozszczepienie języka narodowego (etnicznego) na dwa style: mówiony i pisany.

2. f. konotacyjna (semantyczna) - oznacza determinację sytuacji komunikacji

językowej, tzn. realizacji znaku językowego. Powoduje to rozszczepienie języka etnicznego na style: potoczny, naukowy, artystyczny, retoryczny, urzędowy i in.

3. f. denotacyjna (funkcja zasięgu, zakresu) - przyczyniają się do powstawania

wewnętrznych odmian języka narodowego.

• Wyróżniki stylu potocznego:

1. Oralność, ustna droga przekazu językowego (istotną funkcję pełnią tu konstytuacja i

kontekst).

1. Nasilona ekspansywność i impresywność, pociągające za sobą skrótowość

wypowiedzi: elipsy, równoważniki, wykrzyknienie itd.

2. Wysoki stopień zmienności (wariantywności składników).

3. Stałe nastawienie na szybki kontakt językowy oraz posługiwanie się szablonami

frazeologicznymi i składniowymi.

• Wyróżniki stylu naukowego:

1. Wypracowanie składni na podstawie logicznej (liczne konstrukcje podrzędnie

złożone).

2. Liczne wskaźniki spójności tekstu.

3. Redukcja ekspresywnej funkcji języka, stąd częste formy nieosobowe.

4. Bogata terminologia specjalna, związana z przekazywaniem informacji naukowych.

• Wyróżniki stylu normatywno-dydaktycznego (utożsamiany także z

urzędowym):

1. Oficjalna, nieprywatna, instytucjonalna forma przekazu, za którą idzie nieosobowość

stylu, podobna do naukowej.

2. Schematyzm i względna nienaruszalność tekstu, zwłaszcza w wypadku ustaw i

rozporządzeń.

3. Mniej lub bardziej uwydatnione wykładniki językowe f. impresywnej.

Na tle powyższych różnych stylów, najmniej wyraziście wypada styl retoryczny, łączący niektóre cechy stylu potocznego, mówionego, z cechami stylu normatywno-dydaktycznego, a nawet artystycznego (oficjalność, nasilenie funkcji impresywnej, mówiony typ wypowiedzi, rygorystyczna kompozycja).

Wszystkie wymienione wyżej odmiany języka narodowego składają się w jego obrębie na hierarchicznie powiązany układ. Klasyfikacja nie przedstawia się jasno. W literaturze naukowej mamy do tej pory kilka różniących się między sobą propozycji: Z. Klemensiewicza, S. Urbańczyka, A. Furdala, a ostatnio także A. Wilkonia.

SCHEMAT KLASYFIKACJI DLA XX wieku

Współczesny język narodowy

nieogólnopolski styl ogólnopolski styl ogólnopolski styl

mówiony mówiony pisany

retoryczny

styl folkloru dialekty i gwary potoczny artystyczny

(artystyczny) ludowe użytkowy

(wiejskie) socjalny (praktyczny)

gwary miejskie zawodowy naukowy

(lub regionalny rodzinny normatywno-

język potoczny) biologiczny dydaktyczny

(zależny od płci, publicystyczny

wieku itp.)

inne pisane

style indywidualne

Strona 1 z 5

---