2a) Onomastyka jako dziedzina językoznawcza i jej znaczenie w interpretacji najstarszych dziejów polszczyzny

Onomastyka- to dział językoznawstwa, który zajmuje się zbieraniem, klasyfikacją i badaniem pochodzenia nazw własnych oraz ich budową. Przedmiotem onomastyki jest więc nazwa własna ( badanie właściwości morfologicznych, słowotwórczych, fonologicznych i słownikowych ). Nazwy własne to takie leksykalne znaki językowe, które w konkretnej komunikacji językowej mają tylko jeden desygnat, są rzeczownikami, które posiadają referencję jednostkową, tzn. zdolność wyznaczania, wskazywania indywidualnego, niepowtarzalnego obiektu w celu wyróżnienia go od innych, w realnej lub wyobrażonej rzeczywistości pozajęzykowej, współczesnej lub minionej. Tu również ważne jest pojęcie antroponomastyki czyli nauki o nazwach osobowych (imionach i nazwiskach) Można dzięki niej badać staropolskie imiona osobowe.

1. IMIONA

• Imiona osobowe zamykają się w dwóch warstwach: starej, rodzimej i nowszej, chrześcijańskiej, zapożyczonej. Wśród imion rodzimych wybijają się na plan pierwszy formacje dwuczłonowe rozmaitego w szczegółach składu słowotwórczego np.: Bronisław, Chwalibóg, Sędzimir, Stanisław, Zbysław, Zdzisław, Bogodan, Sławomir, Wojciech, Radosław.

• Imiona dwuczłonowe zaś to rzeczowniki pospolite i przymiotniki, których znaczenie jakoś się kojarzyło z dostrzegalnymi przez otoczenie właściwościami nazwanego osobnika: Broda, Żyła, Uchacz, łopata, Szydło, Baran, Żaba, Kąkol, Cich, Rus. Są tu w użyciu także formy imiesłowowe: Kochan, Poznan, Wygnan, Goszczon.

• Oprócz pełnych były w użyciu także imiona skrócone często z odcieniem pieszczotliwości. Skróceniu ( z związku z przyczynami akcentowymi ) ulegał człon pierwszy np Kaźmir z Kazimir, Ludmił z Ludzimił, człon drugi np. Cieszyn z Cieszymysł, Sulim z Sulimir. Jeden z członów mógł zostać całkowicie usunięty - Bliz z Blizbor, Kraj z Dzirżykraj. Człon skrócony rozszerzano przeważnie formantem o wygłosie -ch lub -sz np. Bolech, Częstoch, Milich, Gniewosz, Budzisz, Bogusz, Przybysz. Albo formatami -ek, -ko, -ik, -yk, -ina, -yna, -on, -ęta, -ota np. Godek, Sławek, Chwałko, Milik, Dobrzyk, Męcina, Borzyna, Miron, Jarota.

• Imiona zapożyczone przychodzą z chrześcijaństwem, kiedy to powstaje zwyczaj nadawania imienia patrona przy chrzcie. Znaczniejszy przyrost tych imion zaczyna się od XIII wieku; ich olbrzymia przewaga to wiek XVI. Przyjęcie chrześcijaństwa przyniosło ze sobą radykalne zmiany w dziedzinie imiennictwa osobowego. Zagraniczni księża, którzy przeprowadzili masowe chrzty plemion polskich, przynieśli imiona chrześcijańskie, które były głównie pochodzenia hebrajskiego, greckiego, łacińskiego i germańskiego. Powstało kilka typów spolszczenia imion chrześcijańskich:

- substytucje fonetyczne: dźwiękowe (brzmieniowe) przyswojenie nazwy polskiej obcemu systemowi fonetycznemu. Dokonywano tego poprzez zastępowanie jednych głosek innymi, opuszczanie lub dodawanie spółgłosek, a zwłaszcza samogłosek. Np. imię greckie zapożyczone przez łacinę jako Pectrus spolszczono na Piotr.

- substytucje morfologiczne: rozszerzenie obcego imienia jakimś rodzimym formantem słowotwórczym np. Thomas - Tomisław.

- kalki: dosłowne tłumaczenia imion obcych, np. Feliks przetłumaczono na Szczęsny.

- kalki rozszerzone słowotwórczo

- hybrydy: połączenia substytucji z kalkami w tworach złożonych.

2. NAZWISKA

• Oprócz i obok imienia używana była druga nazwa własna, odróżniająca danego osobnika. Pojawia się ona stosunkowo późno. Jest to nazwisko.

• Najstarszą odmianą nazwiska jest nazwa miejscowości, z której osoba pochodzi. Ten typ spotykamy od wieku XIII do początków wieku XV.

• Częstym i używanym do końca XV wieku sposobem odróżniania było dodawanie do imienia wyrażenia przyimkowego, które oznacza miejscowość pochodzenia, posiadania np. Jan z Brzezia, Jan z Grabowic, Spytko z Melsztyna. W ciągu wieku XVI typ ten wychodzi z obiegu.

• Nazwiska tworzono również od nazwy miejscowej za pomocą dodania formantu -ski np. Brzeziński, Garbowski, Tarnowski. Na przełomie XV/XVI wieku ogromna większość szlachty przechodzi do formy na -ski, którą można już wtedy uważać za nazwisko.

• Istnieje także rodzaj nazwisk od rzeczowników pospolitych, ale one nic nowego nie wnoszą do charakterystyki systemu słowotwórczego, chyba że są rozszerzone formantami np. Ogorzała, Krzykała, Pirzchała, Długota.

• Innym zabiegiem było wyzyskiwanie drugiego imienia w funkcji nazwiska. Także drugie imię rodzime mogło stać się nazwiskiem, zwłaszcza kiedy ukształtuje się swoiście przy pomocy różnych formantów np. od Stanisława pochodzą Stanisz, Stach, Stachura, Staszko, Staniszko, Stanio, Stanioch, Stanoch, Staniek, Staneczek, Stańczyk, Stachnik.

• Za podstawę nazwiska może też posłużyć imię ojca, powstają wtedy formacje odojcowskie, np. Stachowicz.

Lehr-Spławiński podaje, że wśród imion osobowych wyróżnić można kilka grup o rozmaitym charakterze znaczeniowym i rozmaitej budowie słowotwórczej. Najprostszy typ stanowią imiona oparte na uderzających cechach fizycznych czy psychicznych człowieka, a więc albo pochodzące od przymiotników jak np. Darzk (=dziarski), Dułgota (=długi), Grębosz (od gręby-szorstki = gruby) albo mające charakter przezwisk, np. od części ciała - Gęba, Broda, Pępik, Żyłka, Brzucha lub też od nazw zwierząt - Jeż, Raczek, Byczek, Wilkosz.

Drugą grupę stanowią specjalnie tworzone imiona dwuczłonowe, pod względem znaczeniowym zawierające najczęściej życzenia rodziców skierowane do dziecka, np. Sulirad ( lepszy ). Są pochodne od nich zdrobnienia i skrócenia tworzone za pomocą rozmaitych przyrostków np. Sulichna ( od Sulisław ).

Dalszą grupę tworzą imiona będące imiesłowami biernymi rozmaitych czasowników oznaczających cechy nabyte dziecka np. Kochan, Miłowan, Siedlon. Są także twory z przyrostkiem -ic, -owic oznaczające czyim jest się synem ( patronimika ) - np. Rusowic, Sarbinowic, Dziurzewic.

3. NAZWY MIEJSCOWE

Rozpadają się zasadniczo na dwie grupy znaczeniowe:

1)nazwy o charakterze geograficznym ( pochodzące od właściwości terenu, fauny i flory ) tutaj - Górzyce, Chołm, Bachorza (mokradło), Czaple,

2) nazwy pochodzące od imion ludzi lub ich zajęć. Nazwy te dzielą się na:

- nazwy dzierżawcze tworzone od imion właścicieli np. za pomocą przyrostka -ow ( od imion zakończonych na spółgłoskę ) - Dankowo ( od Danek ), Chrąstów ( od chrząszcz ), Pniewo ( od pień ), za pomocą przyrostka -in ( od imion zakończonych na a ) - Myślęcino ( od Myślęta ), Ćmina ( od Ćma ), Łysinino ( od Łysina ),

- nazwy tak zwane patronimiczne tworzone za pomocą przyrostka -ic, -owic i oznaczające normalnie czyjeś potomstwo, jak np. Łochowice, Sowice, Janowice,

- trzecia grupa to nazwy wsi służebnych nazywanych od powinności i zajęć wykonywanych przez poddanych właściciela np. Rudnicy ( od ruda=kruszec, torf ).

Klemensiewicz, Historia języka polskiego tom I, Warszawa 1985.

+ zakupione notatki.

T. Lehr-Spławiński, Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1978.

---