07 Okreslanie anatomicznych, fi Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Anna Augustyńska-Mincger

Określanie anatomicznych, fizjologicznych i użytkowych
cech zwierząt gospodarskich 321[01].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Zofia Blajer
mgr inż. Barbara Lewandowska

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Maria Majewska

Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[01].Z2.01,

„Określanie anatomicznych, fizjologicznych i u

ytkowych cech zwierz

t gospodarskich”,

zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik hodowca koni.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krążenia i oddechowego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Czynniki wpływające na rozwój, użytkowość i produkcyjność zwierząt.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik

będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i zdobywaniu umiejętności

z zakresu anatomicznych, fizjologicznych i użytkowych cech zwierząt gospodarskich.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, które są wykazem umiejętności, jakie należy opanować wcześniej,
by móc korzystać z tego poradnika,

−

cele kształcenia, czyli umiejętności jakie zdobędziesz pracując z poradnikiem,

−

materiał nauczania, który zawiera wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania
treści jednostki modułowej. Podzielono go na sześć rozdziałów, ściśle ze sobą
powiązanych i realizowanych w określonej kolejności,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy posiadłeś podstawową wiedzę konieczną
do wykonania ćwiczeń,

−

wiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,

−

sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw pytań, dzięki któremu sprawdzisz czy
nabyłeś niezbędną wiedzę i umiejętności po zrealizowaniu programu jednostki modułowej,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia powinieneś rozwiązać, prosząc

nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni i w gospodarstwie szkolnym, gdzie będziesz realizować

część ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z tych regulaminów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[321[01].Z2.01

Określanie anatomicznych, fizjologicznych

i użytkowych cech zwierząt gospodarskich

321[01].Z2.02

ywienie zwierząt gospodarskich

i wykonywanie zabiegów zoohigienicznych

321[01].Z2.03

Planowanie i organizowanie produkcji zwierzęcej

321[01].Z2

Organizacja produkcji zwierzęcej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

stosować podstawowe pojęcia z zakresu biologii,

−

rozróżniać działanie układów i narządów w organizmach zwierząt,

−

rozpoznawać gatunki zwierząt gospodarskich,

−

określać płeć osobników różnych gatunków zwierząt,

−

stosować podstawowe przepisy sanitarno-weterynaryjne i przepisy dotyczące dobrostanu
zwierząt,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony
ś

rodowiska,

−

przewidywać zagrożenia związane z pracą ze zwierzętami,

−

skutecznie komunikować się z innymi uczestnikami procesu nauczania,

−

korzystać z komputera i jego oprogramowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić znaczenie gospodarcze produkcji zwierzęcej,

−

scharakteryzować budowę anatomiczną poszczególnych gatunków zwierząt
gospodarskich,

−

określić topografię narządów i układów organizmu zwierzęcego,

−

określić rolę narządów i układów w organizmach zwierząt gospodarskich,

−

wyjaśnić przebieg procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie zwierzęcym,

−

zastosować terminologię zootechniczną dotyczącą zwierząt gospodarskich,

−

określić działanie czynników wpływających na zdrowie i produkcyjność bydła i trzody
chlewnej,

−

określić działanie czynników wpływających na zdrowie i użytkowość koni,

−

zastosować zasady humanitarnego traktowania zwierząt gospodarskich,

−

zinterpretować przepisy o ochronie zwierząt,

−

określić wpływ chowu i hodowli zwierząt gospodarskich na środowisko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego

4.1.1. Materiał nauczania

Układ kostny
Funkcje układu kostnego:

−

stanowi rusztowanie organizmu zwierzęcego,

−

określa wzajemne położenie poszczególnych narządów,

−

jest miejscem przyczepu mięśni, przekazuje ich skurcze, co pozwala na wykonywanie
ruchów,

−

chroni narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi,

−

produkuje szpik kostny, który jest narządem krwiotwórczym,

−

magazynuje składniki mineralne.
Kości zbudowane są z tkanki kostnej. Ze względu na kształt dzielą się na cztery grupy:

−

kości długie

–

w kształcie walca zwanego trzonem kości, z rozszerzonymi obydwoma

końcami. Wewnątrz trzonu mieści się jama szpikowa. Rozszerzone końce kości (bliższy
i dalszy) tworzą powierzchnię dla przyczepu ścięgien mięśni, torebki stawowej
i więzadeł. Na nich znajdują się powierzchnie stawowe, pokryte warstwą chrząstki
szklistej, tworzące połączenia stawowe z sąsiednimi kośćmi. Należą do tej grupy kości
kończyn (kość udowa, ramieniowa, żebra

–

kości długie łukowate),

−

kości krótkie

–

kości nadgarstka i stępu,

−

kości płaskie

–

kości czaszki, kość biodrowa, łopatka

–

tworzą osłonę dla położonych pod

nimi narządów i stanowią dużą powierzchnię przyczepu dla mięśni,

−

kości różnokształtne

–

kości nie należące do żadnej z powyższych grup, np. kości

podstawy czaszki, kręgi.
Powierzchnia kości pokryta jest okostną, cienką błoną z tkanki łącznej zbitej. Okostna nie

występuje na powierzchniach stawowych (pokrytych chrząstką szklistą), ani w miejscach
zetknięcia kości. Okostna zawiera komórki kościotwórcze – osteoblasty. W organizmach
rosnących, osteoblasty przekształcają się stopniowo w komórki kostne – osteocyty,
powodując wzrastanie kości na grubość. Okostna zrasta się z kością szczególnie silnie
w miejscach przyczepu więzadeł i ścięgien mięśniowych. Przez nią wnikają w głąb kości ich
włókna klejodajne. Łączą one mięśnie, kości i więzadła w jednolity funkcjonalnie układ
ruchu.

W kościach długich, młodych organizmów, między końcem, a trzonem występuje

warstwa chrząstki nasadowej. Dzięki narastaniu tkanki kostnej w bezpośrednim sąsiedztwie
chrząstki nasadowej, kość wydłuża się. Proces ten kończy się po okresie dojrzewania
płciowego organizmu. Nasady zrastają się z trzonem i rozrastanie się kości na długość ustaje.
Trzon kości długiej zbudowany z istoty zbitej otacza jamę szpikową. W końcach kości
długich istota zbita tworzy cienką warstwę pokrywającą istotę gąbczastą, która przypomina
gąbkę zbudowaną z beleczek kostnych. Kości krótkie i różnokształtne zbudowane są z istoty
gąbczastej okrytej na obwodzie warstwą istoty zbitej. Kości płaskie mają dwie warstwy istoty
zbitej: wewnętrzną i zewnętrzną, między nimi znajduje się warstwa istoty gąbczastej.

Wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej

wypełnia szpik. Zawarty w kościach długich zwierząt dorosłych składa się głównie
z komórek tłuszczowych nadających mu zabarwienie żółtawe i nosi nazwę szpiku żółtego.
Szpik wypełniający jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich czaszki, mostka, żeber,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kręgów, kości miednicy oraz jamy szpikowe kości długich u młodych zwierząt, zwany jest
szpikiem czerwonym. Szpik czerwony jest właściwym narządem krwiotwórczym, powstają
w nim elementy morfotyczne krwi.

Składnikiem organicznym kości jest substancja białkowa zwana osseiną, która nadaje jej

elastyczność i stanowi 35% masy kostnej. Kości są twarde, dzięki przesyceniu solami
mineralnymi, głównie w postaci kompleksowego związku węglanu wapnia i fosforanu
wapnia, inne związki mineralne występują w niewielkiej ilości.

Połączenia kości
Połączenia pełne – zrosty

Więzozrosty – elementem spajającym kości jest tkanka łączna włóknista lub sprężysta.

Tkanka łączna włóknista występuje w postaci błon międzykostnych, (między kośćmi
podudzia czy przedramienia). Tkanka łączna sprężysta tworzy więzozrosty łączące ze sobą
łuki kręgów. Swoistym rodzajem więzozrostu są szwy, łączące u młodych zwierząt kości
czaszki. U dorosłych zwierząt szwy są skostniałe.

Chrząstkozrosty – to połączenia kości za pośrednictwem chrząstki. U osobników

niedojrzałych występują między trzonem a nasadą kości długich (chrząstki nasadowe),
w spojeniu łonowym miednicy lub między pierwszym żebrem a mostkiem.

Kościozrosty powstają z wiekiem przez skostnienie niektórych więzozrostów (szwów

czaszki) lub chrząstkozrostów (skostnienie chrząstek nasadowych). Występują też między
kręgami krzyżowymi i kośćmi miednicy.

Połączenia ruchome (stawowe)

W skład stawu wchodzą:

−

główki i panewki stawowe kości, pokryte chrząstką szklistą,

−

torebka stawowa otaczająca staw,

−

jama stawowa wypełniona mazią stawową,

−

więzadła

stawowe, wzmacniaj

ce torebk

stawow

i przechodz

ce w okostn

Torebka stawowa składa się z dwóch warstw:

−

torebki włóknistej (zewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej zbitej, zawierającej gęstą
sieć włókien klejodajnych, które przez okostną przenikają w głąb kości tworzących staw,

−

torebki maziowej (wewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej wiotkiej, pokrytej warstwą
nabłonka produkującego maź stawową.
Więzadła są to pasma tkanki łącznej, wzmacniające włóknistą torebkę stawową, biegną

od jednej kości do drugiej, spajają je i stopniowo przechodzą w okostną.

Kościec

Kręgosłup zbudowany jest z kręgów, dzieli się na 5 odcinków: szyjny, piersiowy,

lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy.

Wszystkie kręgi są zbudowane z trzonu, łuku i wyrostków. Trzon ma kształt krótkiego

walca, którego koniec doczaszkowy – wypukły stanowi główkę kręgu, doogonowy – wklęsły,
dół kręgu. W górę od trzonu odchodzi łuk kręgowy, razem z trzonem otaczający otwór
kręgowy. Przez otwory wszystkich kręgów, w utworzonym przez nie kanale kręgowym,
przechodzi rdzeń kręgowy. Od łuku odchodzą wyrostki kręgu, ku górze wyrostek kolczysty,
na boki 2 wyrostki poprzeczne, do przodu 2 wyrostki przednie (doczaszkowe), do tyłu
2 wyrostki tylne (doogonowe) oraz parzyste wyrostki suteczkowate na wyrostkach
poprzecznych lub stawowych. Wyrostek kolczysty, a także wyrostki poprzeczne oraz
suteczkowate służą do przyczepu mięśni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

U większości gatunków ssaków odcinek szyjny kręgosłupa składa się z siedmiu kręgów.

Dwa pierwsze kręgi – szczytowy i obrotowy tworzą układ umożliwiający ruchy czaszki
w płaszczyźnie pionowej oraz płaszczyznach bocznych.

Kręgów piersiowych jest zwykle 13–19. Bydło i owce mają 13, świnie – 14, u koni

występuje 18–19. śebra (połączone z kręgami piersiowymi) łączą się z mostkiem i tworzą
klatkę piersiową. Mają wyrazisty wyrostek kolczysty i zredukowane wyrostki poprzeczne.
Kręgi piersiowe stanowią rusztowanie kłębu, szczególnie zarysowanego u konia.

Rys. 1. Odcinek szyjny kręgosłupa konia: I, II, III, IV, V,

VI, VII – kolejne kręgi szyjne [8, s. 176]

Rys. 2. Odcinek piersiowy kręgosłupa konia wraz

z żebrami [8, s. 128]

Rys. 3. Kręg lędźwiowy konia: 1) trzon, 2) dół kręgu,

3) łuk,

4) wyrostek

kolczysty,

5) wyrostek

poprzeczny, 6) wyrostek sutkowato-stawowy,
7) wyrostek stawowy, 8 powierzchnia stawowa
do połączenia ze skrzydłem kości krzyżowej
[8, s. 137]

Rys. 4. Miednica konia z kością krzyżową

i odcinkiem ogonowym oraz nasadami
kości udowych [8, s. 154]

Lędźwiowy odcinek kręgosłupa składa się z 6–7 kręgów. U bydła i owiec jest ich 6,

u świń 6–7, u koni 5–6. Kręgi tego odcinka zachowują wysokość wyrostków kolczystych
ostatnich kręgów piersiowych i posiadają mocno rozwinięte wyrostki poprzeczne.

Zrośnięte kręgi krzyżowe (4–5) tworzą kość krzyżową. Bydło, owce, konie mają 5 tych

kręgów, świnie – 4.

Odcinek ogonowy cechuje zmienność liczby kręgów od 3 do 24. Kręgi te nie posiadają

wyrazistych wyrostków jak poprzednie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kościec głowy (czaszka)

Czaszka zbudowana jest z mózgowioczaszki i trzewioczaszki.
W skład mózgowioczaszki wchodzą kości:

−

parzyste – czołowa, ciemieniowa, skroniowa,

−

nieparzyste –

potyliczna, klinowa, sitowa.

W skład trzewioczaszki wchodzą kości:

−

parzyste – nosowa, łzowa, jarzmowa, szczękowa, siekaczowa, żuchwowa, podniebienna,
skrzydłowa,

−

nieparzyste – lemiesz, kość gnykowa.

Rys. 5. Kościec

głowy

konia,

widziany

góry

zaznaczonymi

kośćmi:

1) potyliczna,

2) międzymięśniowa, 3 ciemieniowa, 4) skroniowa,
5) czołowa, 6) nosowa 7) łzowa, 8) jarzmowa,
9) szczękowa, 10) siekaczowa [8, s. 119]

Rys. 6. Kościec głowy konia, od dołu kośćmi:

1) potyliczna, 2) skroniowa, 3) klinowa,
4) skrzydłowa, 5) lemiesz, 6) podniebienna,
7) jarzmowa, 8) szczękowa, 9) czołowa,
10) siekaczowa [8, s. 121]

Rys.7. Kościec głowy z boku: 1) żuchwa, 2) kość szczękowa, 3) kość siekaczowa, 4) kość nosowa, 5) kość

łzowa, 6) kość jarzmowa, 7) kość czołowa, 8) kość skroniowa, 9) kość ciemieniowa, 10) kość potyliczna
[8, s. 114]

Kościec kończyn

W skład obręczy kończyny piersiowej (przedniej) wchodzi tylko jedna kość – łopatka.

Obojczyki, u zwierząt domowych nie występują, po kości kruczej został wyrostek kruczy
na łopatce. Obręcz piersiowa łączy się z kończyną przednią za pomocą stawu ramiennego.

Szkielet kończyny piersiowej utworzony jest przez:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kość ramienną,

−

kości podramienia – łokciową i promieniową,

−

kości odcinka wolnego – nadgarstka, śródręcza i kości palców.
U konia są to kości trzeciego palca, u bydła trzeciego i czwartego, a u świń podporowego

trzeciego i czwartego oraz zwisające drugi i czwarty. Kości palców, to: pęcinowa, koronowa
i raciczna (u koni kopytowa).

Kości kończyny piersiowej połączone są stawami:

−

ramiennym,

−

łokciowym,

−

nadgarstkowym,

−

pęcinowym,

−

koronowym i racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie pęcinowym występują dwie dodatkowe kostki – trzeszczki bliższe, a w stawie

racicznym (kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.

Rys. 8. Kościec

kończyny

piersiowej

konia:

1–4) łopatka,

5–10)

kość

ramieniowa,

11–13) kość promieniowa, 14, 15, 17, 18) kości
nadgarstka, 16) kość dodatkowa nadgarstka,
19) kość łokciowa, 20) kość śródręcza II
(kość rysikowa), 21) kość śródręcza III,
22) trzeszczka bliższa, 23) kość pęcinowa,
24) kość koronowa, 25) kość kopytowa,
26) trzeszczka dalsza [8, s. 126]

Rys. 9. Kościec kończyny miednicznej konia: 1–3) kość

biodrowa, 4) łonowa, 6, 7) kość kulszowa,
8–12,

14–16) kość

udowa,

13) rzepka,

17,

19–21) kość

piszczelowa

18) kość

strzałkowa, 22) kość piętowa, 23–26) kości
stępu,

27) kość

ródstopia

III,

28) kość

ródstopia II (kość rysikowa), 29) trzeszczka

bliższa, 30) kość pęcinowa, 31) kość koronowa,
32) kość kopytowa [8, s. 147]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obręcz kończyny miednicznej (tylnej) składa się z trzech par zrośniętych ze sobą kości:

−

biodrowej,

−

kulszowej,

−

łonowej.
W miejscu zrośnięcia tych kości znajdują się panewki stawów biodrowych.
Szkielet kończyny miednicznej tworzą:

−

kość udowa,

−

kości podudzia (piszczelowa i strzałkowa),

−

kości odcinka wolnego – stępu, śródstopia oraz palców, analogicznie jak w kończynie
piersiowej: pęcinowa, koronowa, raciczna (u konia kopytowa).
Kości kończyny miednicznej połączone są stawami:

−

biodrowym,

−

kolanowym,

−

skokowym,

−

pęcinowym,

−

koronowym,

−

racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie kolanowym występuje trzeszczka – rzepka, w stawie pęcinowym podobnie jak

w kończynie piersiowej występują dwie trzeszczki bliższe, a w stawie racicznym
(kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.

Rys. 10. Szkielet konia:

1) kość skroniowa, 2) kość ciemieniowa, 3) oczodół, kość czołowa, 4) łuk jarzmowy,

grzebień twarzowy, 5) kość nosowa, 6) kość szczękowa, 7) żuchwa, 8) zęby, 9) grzebień łopatki,
10) łopatka, 11) staw ramieniowy, 12) mostek, 13) kość ramieniowa, 14) staw łokciowy, 15) kość
promieniowa, 16) kość łokciowa, 17) kości nadgarstka, 18) kość śródręcza II (kość rysikowa), 19) kość
ś

ródręcza IV (kość rysikowa), 20) kość śródręcza III, 21) staw pęcinowy, 22) kość kopytowa, 23) kość

koronowa, 24) staw kopytowy, 25) staw koronowy, 26) kość pęcinowa, 27) trzeszczka bliższa, 29) kość
dodatkowa nadgarstka, 30) żebra, 31) żebra rzekome, 32) kość biodrowa, 33) kość łonowa, 34) kość
udowa, 35) rzepka kolanowa, 36) staw kolanowy, 37) kość piszczelowa, 38) kości stępu, 39) kość
ś

ródstopia III, 40) kość śródstopia II i IV, 41) guz piętowy, 42) kość strzałkowa, 43) staw biodrowy,

44) kość kulszowa, 45) kręgi ogonowe, 46) kość krzyżowa, 47) guz krzyżowy, 48) guz biodrowy,
49) kręgi lędźwiowe, 50) kręgi piersiowe, 51) część chrzęstna łopatki, 52) kręgi szyjne.

[materiały AFASEC Francja]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ mięśniowy

Układ mięśniowy to zespół mięśni szkieletowych zbudowanych z tkanki mięśniowej

poprzecznie prążkowanej. Układ ten, to czynny narząd ruchu, skurcze i rozkurcze mięśni
szkieletowych zmieniają położenie kości wchodzących w skład biernego układu ruchu –
układu kostnego.

W każdym mięśniu szkieletowym wyróżnić można część mięśniową i część ścięgnistą.

Część mięśniowa (brzusiec), zbudowana jest z włókien mięśniowych osłoniętych błoną
łącznotkankową – omięsną własną (śródmięsną). Włókna zebrane są w pęczki mięśniowe,
a otacza je omięsna wewnętrzna (omięsna). Pęczki mięśniowe wchodzą w skład mięśnia,
który jest otoczony błoną – omięsną zewnętrzną (namięsną). W omięsnej znajdują się liczne
naczynia krwionośne, dostarczające składniki odżywcze komórkom mięśniowym oraz nerwy
czuciowe i ruchowe. Mięśnie oddzielone są od siebie powięziami.
Część ścięgnista zbudowana jest z pęczków włókien kolagenowych (tkanki łącznej
włóknistej zbitej) i otoczona jest cienką błoną, noszącą nazwę ościęgnej. W błonie tej,
znajdują się naczynia krwionośne i nerwy. Włókna kolagenowe wnikają do okostnej, a część
z nich wchodzi w głąb tkanki kostnej.

W zależności od położenia, mięśnie szkieletowe mają różne kształty. Wyróżnia się

mięśnie szkieletowe: wrzecionowate, płaskie oraz okrężne.
Mięśnie płaskie tworzą umięśnienie ściany jamy brzusznej i klatki piersiowej oraz
umięśnienie głowy i szyi. W mięśniach tych część ścięgnista jest szeroka, cienka i nosi nazwę
rozścięgna.
Mięśnie wrzecionowate występują na kończynach i częściowo tworzą umięśnienie głowy.
W mięśniach tych można wyróżnić brzusiec (najgrubszą część mięśnia), głowę mięśnia (część
mięśniową przyczepiającą się do kości), przyczep początkowy i przyczep końcowy.
W zależności od przebiegu włókien mięśnie dzielą się na proste i złożone.
W mięśniach prostych, włókna mięśniowe ułożone są równolegle do osi długiej mięśnia.
Mięśnie złożone charakteryzują się ukośnym układem włókien mięśniowych. Mięśnie te
można podzielić na jednopierzaste, dwupierzaste oraz wielopierzaste. Mięśnie złożone kurczą
się z większą siłą niż mięśnie proste.
Mięśnie okrężne występują w okolicach warg, powiek, odbytu.

Wiele mięśni szkieletowych ma kilka przyczepów początkowych, a w związku z tym

brzuśców i głów. Oznacza to, że mięśnie te przyczepiają się do kilku części szkieletu.
W zależności od liczby przyczepów początkowych rozróżniamy mięśnie dwugłowe,
trójgłowe i czterogłowe. W każdym z tych mięśni występuje jednak zawsze jeden przyczep
końcowy. W mięśniach wrzecionowatych część ścięgnista wydłuża się i tworzy ścięgno.
Odznacza się ono dużą wytrzymałością na rozciąganie.

Obok mięśni, w skład układu mięśniowego wchodzą narządy pomocnicze, zbudowane

z różnego rodzaju tkanek łącznych, należą do nich: powięzie, kaletki maziowe, pochewki
ś

cięgniste, trzeszczki.

Powięzie, są to błony łącznotkankowe, otaczające poszczególne mięśnie lub zespoły mięśni.
Kaletki maziowe – poduszeczkowate, łącznotkankowe, podobne są pod względem
anatomicznym do torebek stawowych. Kaletki maziowe pełnią rolę ochronną, występują pod
mięśniami, ścięgnami i więzadłami w miejscach, nad ostrymi krawędziami lub wyrostkami kości.
Pochewki ścięgniste podobne są pod względem budowy i pełnionej funkcji do kaletek
maziowych. Są bardziej wydłużone, otaczają niemal całe ścięgna.
Trzeszczki zbudowane są z tkanki kostnej, a ich powierzchnie pokryte są tkanką chrzestną
szklistą. Trzeszczki występują w tych stawach, w których ścięgna mięśniowe mogłyby być
narażone na uszkodzenia z uwagi na nierówne powierzchnie stawowe kości: kolanowym,
pęcinowym i kopytowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięśnie szkieletowe można podzielić na mięśnie głowy, tułowia i szyi, kończyn

przednich oraz kończyn tylnych.
Mięśnie głowy

Są one słabo rozwinięte, wśród nich rozróżnia się najważniejsze mięśnie – wyrazowe

i żuciowe. Od działania tych pierwszych zależą takie funkcje jak picie, ssanie, otwieranie
i zamykanie oczu. Mięśnie żuciowe, umożliwiają odgryzanie i żucie pokarmu. Należy do nich
mięsień żwacz, mięśnie skrzydłowe oraz mięsień skroniowy.
Mięśnie tułowia i szyi

Mięśnie tułowia i szyi podzielić można na następujące grupy: mięśnie kręgosłupa,

mięśnie ścian klatki piersiowej oraz mięśnie ścian jamy brzusznej.
Mięśnie kręgosłupa leżą nad i pod jego długą osią.

Z mięśni tych najważniejszy jest mięsień najdłuższy grzbietu, przebiegający od kości

krzyżowej do kości potylicznej czaszki, a bocznie od niego mięsień biodrowo – żebrowy.
Mają za zadanie prostowanie kręgosłupa, ustalanie go i unieruchamianie. Ma to szczególne
znaczenie u koni wierzchowych noszących ciężar jeźdźca i koni pociągowych przy ciągnięciu
zaprzęgu. Do najważniejszych mięśni leżących pod kręgosłupem zalicza się mięsień długi
szyi, mięsień długi głowy oraz zespół mięśni działających na krtań i kość gnykową.
Bezpośrednio pod kręgami lędźwiowymi znajduje się mięsień lędźwiowo – biodrowy.
Mięśnie ściany klatki piersiowej tworzą zespół mięśni wdechowych (mięsień zębaty
grzbietowy przedni, mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne oraz przepona – duży, płaski
mięsień oddzielający jamę piersiową od jamy brzusznej pełniący ważną funkcję przy
oddychaniu zwierzęcia) oraz zespół mięśni wydechowych (mięsień zębaty dogrzbietowy
tylny, mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne).
Mięśnie ściany jamy brzusznej. Są to mięśnie płaskie, przechodzące w końcowej części
w silne rozścięgna. Do najważniejszych mięśni tworzących ściany jamy brzusznej zaliczamy
mięsień skośny brzucha zewnętrzny i wewnętrzny, mięsień prosty brzucha oraz mięsień
poprzeczny brzucha. Rozścięgna prawego i lewego mięśnia skośnego brzucha zewnętrznego
łączą się ze sobą na dolnej powierzchni brzucha, wzdłuż linii białej. U konia i krowy ściany
brzucha wzmacnia powieź głęboka. Mięśnie brzuszne wraz z przeponą tworzą tłocznię
brzuszną, która przy skurczu mięśni pomaga w wydalaniu kału, a u samic wypieraniu płodu.

Mięśnie kończyn

Mięśnie kończyn charakteryzują się bardzo długimi ścięgnami przyczepionymi w dużej

odległości od brzuśców, dlatego mięśnie te mogą zginać jeden staw, a prostować drugi. Pod
względem czynnościowym rozróżnia się 4 rodzaje mięśni kończyn:

−

zginacze i prostowniki,

−

przywodziciele i odwodziciele

Zginacze działają przeciwstawnie do prostowników, a przywodziciele do odwodzicieli.

Mięśnie kończyny przedniej

Wśród mięśni tych wyróżnia się:

−

łączące tułów z kończyną,

−

leżące na kończynie.

Mięśnie tułowiowo-kończynowe składają się z mięśni zespalających staw barkowy. W skład
omawianego zespołu mięśni wchodzą:

−

przytwierdzające łopatkę do tułowia – mięsień zębaty dobrzuszny łączący kończynę
przednią z tułowiem, mięsień czworoboczny i mięsień równoległoboczny,

−

mięśnie łączące kość ramieniową z tułowiem i głową, a wśród nich:
mięsień ramienno

–

głowowy, mięsień najszerszy grzbietu oraz mięsień piersiowy

powierzchniowy i głęboki. Mięśnie łopatki i ramienia działają na staw barkowy
i łokciowy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

mięśnie zginające staw łokciowy – mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramieniowy,

−

mięśnie prostujące staw łokciowy – mięsień napinacz powięzi przedramienia i mięsień
trójgłowy ramienia – największy w tej grupie.

Rys. 11. Mięśnie kończyny przedniej konia: 1) wyrostek

łokciowy, 2) mięsień łokciowy, 3) mięsień
ramieniowy, 4) mięsień dwugłowy ramienia,
5, 15) prostownik

promieniowy

nadgarstka,

6) więzadło,

7, 16) prostownik

wspólny

palców,

8) zginacz

łokciowy

nadgarstka,

9) prostownik

łokciowy

nadgarstka,

10) prostownik

boczny

palców,

11) odwodziciel długi palca, 12, 19) zginacz
głęboki palców, 13, 14) prostownik łokciowy
nadgarstka, 17, 25) zginacz powierzchowny
palców, 18) kość śródręcza IV, 20) kość
ś

ródręcza,

21)

mięsień

międzykostny,

22) prostownik boczny palców, 23) powięź
pęcinowa, 24) gałąź mięśnia międzykostnego
do mięśnia prostownika wspólnego palców,
26) chrząstka kopytowa [12, s. 123]

Rys. 12. Mięśnie kończyny tylniej konia: 1) guz

biodrowy, 2) napinacz powięzi szerokiej,
3) prosty uda, 4) szeroki boczny, 5) powięź
podudzia, 6) pośladkowy szeroki, 7) pośladkowy
powierzchowny,

półścięgnisty,

9) półbłoniasty,

10) dwugłowy

uda,

11) prostownik długi palców, 12) prostownik
boczny palców, 13) zginacz długi palca I,
14) ścięgno

mięśnia

trójgłowego

łydki,

15, 25) ścięgno

mięśnia

zginacza

powierzchownego

palców,

16) więzadło,

17) więzadło, 18) mięśniowy prostownik krótki
palca, 19) więzadło śródstopowe poprzeczne,
20) prostownik długi palców, 21, 22) zginacz
głęboki palców, 23) mięśień międzykostny,
24) więzadło [12, s. 124]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięśnie podramienia tworzą zespół mięśni zginaczy i prostowników stawu nadgarstkowego
i stawów palcowych. Zginacze stawu nadgarstkowego i palców, które leżą na tylno-bocznej
stronie, a prostowniki na przednio-bocznej stronie przedramienia.

Mięśnie kończyny tylnej

Są to mięśnie znacznie mocniej rozwinięte niż mięśnie kończyny przedniej. Ze względu

na miejsce występowania i pełnione funkcje, można wyróżnić następujące zespoły:

−

mięśnie miednicy, zadu i uda,

−

mięśnie leżące

w okolicy podudzia.

Mięśnie miednicy i uda składają się z mięśni działających na staw biodrowy i kolanowy
i wzmacniających połączenie stawowe kości udowej z miednicą.
Mięśnie podudzia składają się z:

−

zespołu zginaczy stawu skokowego,

−

zespołu prostowników stawu skokowego.

−

zespołu zginaczy i prostowników stawów palcowych.

Mięśnie stopy podobnie jak w przypadku kończyny przedniej, utworzone są przez silne
mięśnie międzykostne.

Układ ustawieniowy kończyn umożliwia odpoczywanie i sen koniom na stojąco. W skład

tego układu wchodzą:

−

zespół scięgien,

−

wiązadło,

−

rozcięgna,

−

powiązadła.
Zastępują one pracę mięśni i odznaczają się powolną przemianę materii, dlatego nie

powodujązmęczenia.

Układ ustawieniowy dzielimy na:

−

kończyny przednie (piersiowe) – wieloukładowa struktura ścięgien po stronie zginacza,
działająca aż po staw nadgarstkowy,

−

kończyny tylne (miednicze) – staw biodrowy nie wymaga dodatkowego systemu
stabilizacyjnego, większy udział biorą w nim mięśnie.

Układ powłokowy

W jego skład wchodzi skóra i narządy pochodne skóry.

Skóra zbudowana jest z 3 warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.
Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, pokrytego na zewnątrz
zrogowaciałymi komórkami. W naskórku leżą komórki barwnikowe, które przez odpowiednie
zabarwienie skóry chronią ją przed promieniowaniem słonecznym.

Skóra właściwa zbudowana z tkanki łącznej zbitej i włókien kolagenowych oraz

niewielkiej ilości włókien sprężystych.

Gęsta sieć naczyń krwionośnych zapewnia wymianę składników pokarmowych, a sieć

splotów nerwowych przyjmowanie podniet nerwowych. W warstwie tej występują gruczoły
potowe, łojowe, brodawki włosowe.

Warstwa podskórna zbudowana z tkanki łącznej luźnej, w której, może odkładać się

zapasowa tkanka tłuszczowa.

Do wytworów skóry, będących pochodnymi naskórka zalicza się: włosy, gruczoły

potowe, łojowe, mlekowe oraz wytwory rogowe: kopyta i racice oraz rogi.

Włosy są zbudowane z trzonu i korzenia. Trzon i korzeń ustawione są w skórze ukośnie

podobnie jak włókna gładkie mięśnia stroszyciela włosa, który pod wpływem zimna i skurczu
powoduje ustawienie włosa prostopadle do skóry oraz wyciskanie łoju z gruczołów łojowych
i zamykanie gruczołów potowych. W efekcie chroni przed utratą ciepła.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Włosy u zwierząt (z wyjątkiem owiec) przechodzą linienie okresowe, wiosną i jesienią,

zmieniając okrywę.
Gruczoły potowe – wytwory naskórka wgłębionego w skórę właściwą, szczególnie
rozwinięte u konia. Gruczoły potowe wydzielają pot, zawierający do 99% wody, produkty
przemiany materii i sole mineralne.
Gruczoły łojowe, powstały w podobny sposób jak gruczoły potowe, produkują łój chroniący
skórę i włosy przed wysychaniem i nasiąkaniem wodą.

Kopyta

W skład kopyta wchodzą:

−

pochodne naskórka – puszka kopytowa, tworzywo kopytowe, strzałka gąbczasta (opuszka
palcowa),

−

inne: kość kopytowa, nasada dolna kości koronowej, trzeszczka kopytowa, chrząstki
kopytowe, więzadła, ścięgna, naczynia krwionośne i nerwy.
Puszka kopytowa zbudowana jest ze ściany kopytowej i zrośniętej z nią podeszwy

rogowej, w miejscu zrośnięcia powstaje linia biała. Ściana ograniczająca od przodu i z boków
kopyto, zagina się w kierunku podeszwy tworząc wspory. W podeszwę wchodzi od tyłu
strzałka rogowa, pod nią znajduje się strzałka gąbczasta, a pod puszką rogową tworzywo
kopytowe. Ściana kopyta, róg podeszwy i strzałki narasta 8–9 mm na miesiąc.
Racice. Występują u zwierząt parzystokopytnych, składają się z dwóch wydłużonych,
symetrycznych, połączonych części. Każda z nich obudowana jest puszką rogową,
przechodzącą do tyłu w opuszkę palcową – piętkę raciczną.

Rys. 13. Przekrój strzałkowy kopyta konia: 1) kość pęcinowa, 2) ścięgno mięśnia zginacza powierzchownego

palców, 3) ścięgno mięśnia zginacza głębokiego palców, 4) przyczep ścięgna m. zginacza głębokiego
palców do kości koronowej, 5) więzadło koronowo-trzeszczkowe, 6) kaletka maziowa kopytowa,
7) trzeszczka kopytowa, 8) więzadło kopytowo-trzeszczkowe, 9) skóra właściwa podeszwy, 10) linia
biała, 11) kość kopytowa, 12) kość koronowa, 13) ścięgno mięśnia prostownika palców [8, s. 122]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 14. Kopyto konia: 1) piętka, 2) odnoga strzałki rogowej,

3) wierzchołek strzałki rogowej, 4) rowek strzałki,
5) rowek boczny, 6) ścian rogowa, 7) podeszwa
rogowa, 8) gałąź podeszwy rogowej, 9) ściana
wsporowa (wspora), 10) kąt wsporowy kopyta, 11) linia
biała, 12) miazga twórcza graniczna, 13) miazga
twórcza koronowa, 14) miazga twórcza ścienna,
15) zarys puszki kopytowej [8, s.169]

Rys. 15. Racica krowy: 1) piętka racicy,

2) podeszwa racicy, 3) ściana
racicy, 4) linia biała, 5) miazga
rozrodcza graniczna, 6) miazga
rozrodcza koronowa, 7) miazga
podeszwowa, 8) miazga ścienna,
9) piętka palca II, 10) ściana palca
II, 11) podeszwa palca II, II–V,
palce II–V [8, s. 35]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakiej tkanki, zbudowana jest kość?
2. Jaka jest budowa zewnętrzna i wewnętrzna kości?
3. Jakie są pełne połączenia kości?
4. Z jakich elementów składa się staw?
5. Z jakich kości składa się czaszka?
6. Z jakich odcinków składa się kręgosłup?
7. Jakie kości wchodzą w skład kończyny przedniej i zadniej konia?
8. Z jakich części zbudowany jest mięsień szkieletowy?
9. Jakie znasz rodzaje mięśni?
10. W jaki sposób ułożone są antagonistyczne grupy mięśni na kończynach?
11. Co to jest układ ustawieniowy i do czego służy?
12. Jak jest zbudowana skóra i jej wytwory?
13. Jakie części wchodzą w skład kopyta i racicy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj kości konia, określ położenie tych kości oraz nazwij połączenia między nimi.

Rysunek do ćwiczenia 1 [12]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu kostnego konia,
2) rozpoznać na rysunkach części kości oraz różne ich rodzaje,
3) obejrzeć kości w postaci eksponatów naturalnych,
4) określić ich nazwy, nazwać i posortować je w grupy w zależności od położenia,
5) porównać kości różnych gatunków zwierząt,
6) rozpoznać na rysunku i na szkielecie wszystkie kości i stawy wchodzące w jego skład,
7) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
8) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

kości różnych gatunków zwierząt gospodarskich (konia, krowy, świni),

−

szkielet konia na schemacie i w postaci naturalnej.

Ćwiczenie 2

Sporządź schematyczny rysunek szkieletu konia.

Sposób wykonania ćwiczeń

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować materiały pomocnicze – z katalogu wyciąć schematy kości,
2) ułożyć wyjęte elementy szkieletu konia na kartonie i przykleić,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) pokolorować różne rodzaje kości (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne) różnymi kolorami,
4) zaznaczyć kółkami stawy,
5) określić i podpisać poszczególne kości i stawy,
6) wywiesić karton na tablicy,
7) porównać prace własnej grupy z pracami kolegów z innych grup,
8) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
9) zamieścić gwiazdkę na pracy wykonanej najstaranniej,
10) wyjaśnić swoją ocenę,
18. ocenić współpracę w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

karton, klej, nożyczki,

−

mazaki w czterech kolorach,

−

kserokopie rysunków kości,

−

szkielet konia lub plansza przedstawiająca szkielet konia.

Ćwiczenie 3

Określ położenie mięśni i grup mięśni na rysunkach i na modelach zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu ruchowego konia,
2) określić położenie najważniejszych mięśni ciała zwierząt,
3) rozpoznać położenie określonych mięśni na schematach,
4) nazwać wskazane mięśnie na modelu konia,
5) wskazać na modelu konia wymieniane przez kolegę mięśnie,
6) skorygować ewentualne pomyłki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomii zwierząt,

−

rysunki przedstawiające umięśnienie koni,

−

model umięśnienia konia,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy anatomicznej zwierząt.

Ćwiczenie 4

Porównaj budowę kopyta z racicami krowy i świni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu powłokowego,
2) obejrzeć rozkładane modele kończyn zwierząt,
3) określić elementy budujące kopyto oraz racice krowy i racice świni,
4) określić podobieństwa i różnice w ich budowie,
5) zapisać w formie tabelarycznej porównanie,
6) narysować schematycznie przekroje kończyn.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ilustracje i modele kończyn zwierząt.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy kończyn.

Ćwiczenie 5

Określ funkcje skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy skóry,
2) zapisać (w wybranej losowo 6 osobowej grupie metodą „burzy mózgów”, w ciągu

6 minut) wszystkie pomysły swoje i kolegów na temat roli skóry,

3) przekazać arkusz następnej grupie,
4) na otrzymanym od poprzedniej grupy arkuszu zaznaczyć krzyżykiem 2 najważniejsze

funkcje,

5) przekazać arkusz dalej i powtórzyć zaznaczanie najważniejszych funkcji na arkuszu

kolegów,

6) po ponownym otrzymaniu własnego arkusza, odczytać funkcje skóry, które zostały

uznane za najważniejsze,

7) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier, mazaki.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy skóry.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić różne rodzaje kości?
2) wymienić połączenia kości i scharakteryzować je?
3) nazwać poszczególne kości zwierząt gospodarskich i określić

gatunek zwierzęcia do którego należą?



4) rozpoznać kości i stawy kończyn?
5) określić położenie kości w szkielecie?
6) określić na żywym zwierzęciu położenie kości i stawów?



7) scharakteryzować budowę mięśnia?
8) określić położenie najważniejszych mięśni ciała zwierząt?



9) scharakteryzować pracę mięśni?
10) scharakteryzować układ ustawieniowy konia?
11) scharakteryzować budowę skóry i jej wytworów?
12) wykazać podobieństwa i różnice w budowie kopyta i racicy?
13) wymienić funkcje skóry?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krążenia i oddechowego

4.2.1. Materiał nauczania

Układ naczyniowy (krążenia)

Do układu naczyniowego zaliczamy układ krwionośny oraz chłonny (limfatyczny).

Układ krwionośny

Układ krwionośny tworzony jest przez serce i naczynia krwionośne, którymi płynie krew.
Pełni ona w organizmie następujące funkcje:

−

odpornościowe i obronne,

−

przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla, między tkankami, a układem oddechowym,

−

przenoszenie produktów przemiany materii, z tkanek do układu wydalniczego,
oddechowego i powłokowego,

−

przenoszenie substancji odżywczych z przewodu pokarmowego do tkanek,

−

regulowanie temperatury ciała,

−

rozprowadzanie po organizmie hormonów i witamin,

−

wyrównywanie ciśnienia osmotycznego,

−

regulowanie pH w tkankach.

Budowa układu krwionośnego

Serce zbudowane jest z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej (tkanka mięśnia

sercowego), ale jej praca jest niezależna od woli zwierzęcia. Otacza je osierdzie, będące
mocnym worem, zbudowanym z tkanki łącznej. Pomiędzy wewnętrzną ścianą osierdzia,
a zewnętrzną ścianą serca znajduje się jama osierdziowa, wypełniona płynem. Serce
przedzielone jest przegrodą międzykomorową na dwie części, lewą i prawą, każda z nich
składa się z komory oraz przedsionka. Między nimi znajduje się ujście przedsionkowo-
komorowe zamykane przez zastawki żaglowe. Zapobiegają one cofaniu się krwi do
przedsionków. Pomiędzy prawym przedsionkiem, a prawą komorą występuje zastawka
trójdzielna. Pomiędzy lewym przedsionkiem, a lewą komorą występuje zastawka dwudzielna.

Do przedsionka prawego uchodzą żyły główne, do lewego żyły płucne. Z lewej komory

uchodzi tętnica główna – aorta, rozpoczynająca duży krwioobieg, a z komory prawej – pień
tętnic płucnych, rozpoczynający mały obieg krwi. Pomiędzy komorą lewą, a ujściem aorty
oraz komorą prawą i tętnicą płucną występują zastawki półksiężycowate.

Rys. 16. Serce konia: 1, 2) tętnica główna, 3, 4) tętnica płucna, 5) żyły płucne, 6) przedsionk lewy,

8) przedsionek prawy, 9, 10) żyły i tętnice wieńcowe, 11, 12, 13) żyły główne, 14, 16) komora lewa,
15) komora prawa [8, s. 145]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ krwionośny zbudowany jest z trzech rodzajów naczyń: tętnic, żył i naczyń

włosowatych. Naczynia krwionośne mają trójwarstwowe ściany, w ich skład wchodzi od
wewnątrz nabłonek jednowarstwowy płaski, włókna mięśniowe gładkie i sprężyste w środku
oraz na zewnętrz osłonka łącznotkankowa. Tętnice są naczyniami grubościennymi,
o otwartym świetle. Prowadzą one krew pod dużym ciśnieniem z serca do tkanek, dlatego
warstwa środkowa zawiera dużo włókien sprężystych. śyły prowadzą krew z tkanek do serca.
Ciśnienie krwi, płynącej żyłami, jest stosunkowo małe, dlatego żyły wyposażone są w liczne
zastawki, uniemożliwiające cofanie się krwi. Światło żył jest zamknięte, a ich ściany są,
w porównaniu ze ścianami tętnic, cienkie, zawierają mało włókien sprężystych. Naczynia
włosowate mają niewielki przekrój. Występują pomiędzy żyłami i tętnicami, gęstą siecią
oplatając lub przenikając narządy. Ich ściany są bardzo cienkie, niekiedy porowate,
zbudowane najczęściej tylko z jednej warstwy komórek śródbłonka, dlatego naczynia
włosowate są głównym miejscem wymiany substancji między krwią, a komórkami ciała.

W układzie krwionośnym występują dwa obiegi krwi: duży i mały. Krwioobieg duży,

który rozprowadza natlenioną krew po całym organizmie, rozpoczyna się w lewej komorze
serca, przez aortę, liczne tętnice i naczynia włosowate prowadzi krew w kierunku tkanek,
następnie powraca systemem żył do prawego przedsionka serca. Mały krwioobieg ma
początek w prawej komorze, potem tworzy tętnice płucne, skąd krew dostaje się do naczyń
włosowatych płuc, gdzie oddaje dwutlenek węgla, po czym wpływa żyłami płucnymi do
lewego przedsionka serca.

Skład krwi

Krew składa się z części płynnej, czyli osocza i elementów morfotycznych. Osocze jest

zbudowane z wody (90%), białek (8%), (globuliny, albuminy, fibrynogen), substancji
mineralnych (1%), cukrów, tłuszczów, witamin, enzymów i hormonów.

Do elementów morfotycznych zaliczamy: erytrocyty, leukocyty i trombocyty.
Erytrocyty ssaków są niewielkie (ok. 6 µm), spłaszczone, dwuwklęsłe, są pozbawione

jądra komórkowego. W 1 mm

krwi znajduje się 6–14 mln erytrocytów. Erytrocyty zawierają

czerwony barwnik – hemoglobinę. Hemoglobina uczestniczy w transporcie tlenu i dwutlenku
węgla, nadaje przy tym krwi czerwony kolor, dzięki zawartości żelaza.

Leukocyty są większe od krwinek czerwonych (do 40 µm) i bezbarwne. Zawierają jądro,

mają zmienny kształt. W 1 mm

jest ich 5–13 tys. Przechodzą z naczyń krwionośnych do

tkanek. Leukocyty pełnią w organizmie funkcje obronną przed czynnikami obcymi.
Leukocyty dzielimy na granulocyty i agranulocyty. Granulocyty zawierają w cytoplazmie
ziarnistości, dzielą się na obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne.

Granulocyty obojętnochłonne – stanowią większość leukocytów, unieszkodliwiają

bakterie i martwe komórki dzięki fagocytozie.

Granulocyty kwasochłonne – (2–4% wszystkich leukocytów) rozkładają unieszkodliwione

przeciwciałami obce białka, rozkładają też histaminę, powstającą w wyniku chorób
alergicznych i pasożytniczych.

Granulocyty zasadochłonne – (1%) mają słabe właściwości żerne, dzięki heparynie

zapobiegają krzepnięciu krwi.

Do agranulocytów, które w cytoplazmie nie posiadają ziarnistości, zaliczamy monocyty

i limfocyty.

Limfocyty to najczęściej występujące po granulocytach obojętnochłonnych białe ciałka

krwi. Są to komórki (6–10 µm), zawierające okrągłe jądra, powstające w szpiku kostnym,
ś

ledzionie, grasicy, węzłach chłonnych. Występują w dwóch formach: limfocyty T

i limfocyty B. Pierwsze uszkadzają błony komórkowe bakterii i komórek rakowych, drugie
uczestniczą w wytwarzaniu przeciwciał.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Monocyty są wielkości leukocytów, pożerają komórki bakterii, wytwarzają interferon –

substancję hamującą rozwój wirusów, po dostaniu się ich do organizmu zwierzęcego.

Płytki krwi (trombocyty) powstają w czerwonym szpiku kostnym. Najmniejsze

z wszystkich elementów morfotycznych (2–4 µm), nieregularne, nie mają jądra. W 1 mm

jest

ich 120–600 tys. Ich funkcją jest hamowanie krwawienia poprzez zlepianie brzegów rany.
Ponadto uwalniają one czynnik krzepnięcia.

Układ chłonny

Składa się z chłonki, naczyń chłonnych i narządów chłonnych.
Chłonka jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym i biologicznym

podobnym do osocza krwi. Od osocza różni się tym, że zawiera znaczną ilość limfocytów,
więcej wody i mniej fibrynogenu, dlatego wolniej krzepnie.

Układ chłonny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest układem otwartym,

drobne naczynia chłonne otwierają się bezpośrednio do przestrzeni międzykomórkowych.
Z przestrzeni międzykomórkowych płyny tkankowe dostają się do naczyń chłonnych, które
poprzez dwa przewody: przewód piersiowy i pień tchawiczny odprowadzają je do układu
krwionośnego – żyły czczej przedniej. Płyny ustrojowe, znajdujące się w przestrzeniach
międzykomórkowych, zapewniają ciągłość środowiska i umożliwiają przenoszenie
produktów odżywczych do komórek i produktów przemiany materii z komórek.

ciany naczyń chłonnych budową przypominają żyły. Ściana większych naczyń

zbudowana jest z 3 warstw. Zastawki naczyń chłonnych są rozmieszczone o wiele gęściej niż
w naczyniach żylnych. Drobne naczynia chłonne mają następujące po sobie rozszerzenia
i zwężenia, co przypomina wyglądem paciorki. W miejscach zwężeń znajdują się zastawki.
Włosowate naczynia chłonne mają ściany zbudowane z jednej warstwy śródbłonka.

W skład układu chłonnego poza naczyniami wchodzą węzły chłonne, grudki chłonne,

migdałki, śledziona i grasica.
Węzeł chłonny pokrywa torebka, z której w głąb narządu wnikają beleczki łącznotkankowe.
Zrąb węzła chłonnego tworzą liczne komórki tkanki siateczkowatej. W okach siateczki tkwią
skupienia limfocytów (grudki chłonne). Wewnątrz poszczególnych grudek chłonnych
znajdują się młodsze formy limfocytów, limfoblasty. Pomiędzy miąższem a torebką oraz
pomiędzy miąższem a beleczkami łącznotkankowymi znajdują się wolne przestrzenie
chłonne, którymi przepływa chłonka.

Węzły chłonne pełnią bardzo ważną rolę. Są miejscem, w którym powstają limfocyty, tu

również zostają zatrzymane i niszczone bakterie oraz ciała obce dopływające w chłonce.
Węzły chłonne układają się przeważnie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.
Śledziona. Jest dużym narządem otoczonym torebką łącznotkankową, dzieli się na
nieregularne zraziki. W miąższu śledziony wyróżnia się grudki śledzionowe, które są
ośrodkami rozmnażania limfocytów. W śledzionie przebiega rozpad starych krwinek
i powstawanie nowych elementów krwi. Śledziona magazynuje krew, a w chwilach dużego
zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do naczyń.

Układ oddechowy

Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych oraz właściwego narządu

oddechowego – płuc. Do dróg oddechowych zalicza się jamę nosową, gardło, krtań, tchawicę.
W płucach zachodzi wymiana gazowa zewnętrzna. Tlen z pęcherzyków płucnych przechodzi
do krwi, a dwutlenek węgla z krwi do światła pęcherzyków płucnych. Wymiana gazowa
wewnętrzna następuje w tkankach: przenika do nich tlen z naczyń włosowatych, a dwutlenek
węgla przechodzi z naczyń włosowatych do krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jama nosowa

Powietrze z nozdrzy, dostaje się do oddzielonych przegrodą przewodów jamy nosowej,

które wraz ze znajdującymi się w nich czterema parami małżowin oraz z układem
powietrznych komór kości trzewioczaszki, wstępnie oczyszczają, nawilgacają i ogrzewają je.

Powierzchnia jamy nosowej wyścielona jest dobrze ukrwioną błoną śluzową. W tej

błonie znajdują się liczne gruczoły wydzielające śluz i płyn surowiczy, tworzące na jej
powierzchni dodatkową warstwę, na której osadzają się zanieczyszczenia wdychanego
powietrza. Niewielka część błony śluzowej jamy nosowej tworzy okolicę węchową,
zaopatrzoną w wyspecjalizowany nabłonek węchowy oraz gruczoły węchowe.

Gardło

Jama nosowa poprzez tylne nozdrza łączy się z gardłem, gdzie następuje skrzyżowanie

drogi oddechowej z drogą pokarmową.

Gardło jest wyścielone błoną śluzową, znajdują się w nim skupiska tkanki limfatycznej

– migdałki, istotny składnik układu odpornościowego. Przód gardła stanowi jego część
krtaniową. Bardzo ważnym elementem z nim związanym jest nagłośnia, ruchoma chrząstka
nagłośniowa, która anatomicznie zaliczana jest do kolejnego odcinka dróg oddechowych
– krtani. Nagłośnia w czasie połykania pokarmów zamyka wejście do krtani.

Krtań

Krtań zbudowana jest z 5 chrząstek: pierścieniowatej, tarczowatej, dwóch chrząstek

nalewkowatych oraz wymienionej wyżej nagłośni, połączonych między sobą stawami lub
więzadłami. Chrząstki tworzą szkielet krtani, który stanowi podporę dla aparatu głosowego.
Powierzchnia wewnętrzna krtani jest wyścielona błoną śluzową o budowie typowej dla dróg
oddechowych.

Tchawica

Krtań bezpośrednio łączy się z tchawicą. Zbudowana jest z okrężnych, podkowiastych

chrząstek, ułożonych jedna nad drugą, umiejscowionych w łącznotkankowej błonie
włóknistej. Od środka tchawica wyścielona warstwą śluzową z nabłonkiem wielorzędowym
migawkowym, którego migawki poruszają się w kierunku krtani oraz z licznymi gruczołami
produkującymi śluz i płyn surowiczy, które, tak jak w jamie nosowej i krtani, tworzą
najbardziej wewnętrzną warstwę pochłaniającą zanieczyszczenia i nawilżającą napływające
w czasie wdechu powietrze. Tchawica w dolnym swym końcu dzieli się na dwa duże oskrzela
– prawe i lewe.

Oskrzela

Oskrzela główne mają identyczną budowę ściany, jak tchawica, ale są od niej węższe.

W swej strukturze posiadają chrząstki w kształcie podkówek, które są zawieszone w tkance
łącznej włóknistej, budują je, także okrężne włókna mięśniowe. Oskrzela główne dzielą się na
coraz drobniejsze oskrzeliki.

Płuca

Płuca są narządem parzystym, wypełniają całą klatkę piersiową, oprócz jej centralnej

części – śródpiersia. Otoczone są opłucną, błoną surowiczą z przestrzenią opłucnową
wewnątrz, oddzielającą płuca od klatki piersiowej. W jamie opłucnowej znajduje się
niewielka ilość płynu surowiczego. Płuca z wyglądu przypominają zaokrągloną u góry
piramidę. Od strony śródpiersia oba płuca mają wgłębienie. Jest to wnęka płuca, miejsce
wypełnione przez korzeń płuca, na który składają się: oskrzela, naczynia krwionośne
i limfatyczne oraz nerwy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W płucach oskrzela drzewiasto się rozgałęziają. Oskrzela główne dzielą się, na

drobniejsze, każde kolejne oskrzele ma coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ścian jest
podobna do budowy tchawicy i dużych oskrzeli. Od nich odchodzą oskrzeliki – już bez
chrząstek, a po kolejnych podziałach oskrzeliki oddechowe, przechodzą w przewody
pęcherzykowe prowadzące do pęcherzyków płucnych.

Układ końcowych odcinków dróg oddechowych ma charakter grona. Zespoły gron

tworzą zrazik, zraziki – segmenty, te zaś płaty. Lewe płuco jest mniejsze, u konia dwupłatowe
(górny i dolny płat), prawe większe, u konia trzypłatowe (górny, środkowy i dolny płat).
U przeżuwaczy i świń prawe płuco ma 4 płaty, lewe u przeżuwaczy 3 a u świń 2.

Wnętrze dróg oddechowych wyścielone jest błoną śluzową z licznymi gruczołami

produkującymi śluz, tworzący cienką warstwę ochronną. Pęcherzyki mają kształt kulisty,
czasem półkulisty lub wielościenny. Utworzone są z komórek nabłonkowych otoczonych
cienkim zrębem łącznotkankowym, w którym znajduje się sieć naczyń włosowatych. Przez
ś

cianę pęcherzyka płucnego i ścianę naczynia włosowatego tlen dyfunduje do krwi,

a odwrotnie przedostaje się dwutlenek węgla.

Fizjologia oddychania

Głównym mięśniem wdechowym jest przepona oddzielająca klatkę piersiową od jamy

brzusznej. W czasie wdechu, kurcząca się przepona pociąga żebra do przodu i powoduje
zwiększenie objętości klatki piersiowej. Wymiana gazowa następuje dzięki różnicy ciśnień,
jaka wytwarza się podczas wdechu pomiędzy pęcherzykami płucnymi, a atmosferą. Wskutek
rozszerzenia klatki piersiowej ciśnienie w jej wnętrzu staje się niższe niż panujące w danym
momencie w atmosferze. Zachodzi zjawisko zasysania powietrza do drzewa oskrzelowego.
Płuca podążają za klatką piersiową, poszerzając się dzięki niewielkiej ilości płynu w jamie
opłucnowej. Wdech jest czynną fazą oddychania zewnętrznego. Wydech ma charakter bierny.
Pierwotnie poszerzona klatka piersiowa i płuca powracają do swoich rozmiarów dzięki
zjawisku odkształcenia sprężystego. Ciśnienie w płucach zwiększa się w porównaniu
z ciśnieniem atmosferycznym i powietrze uchodzi z płuc.

Częstość oddechów w stanie spoczynku u poszczególnych gatunków wynosi:

−

bydło – od 10 do 30,

−

konie – od 8 do 16,

−

winie – od 8 do 18.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak zbudowane jest serce?
2. Z jakich warstw zbudowane są naczynia krwionośne?
3. Czym różnią się, a w czym są podobne żyły i tętnice?
4. Z jakich części składa się układ krwionośny?
5. Jaki przebieg ma duży obieg krwi, a jaki mały obieg krwi?
6. Jaka jest budowa i właściwości krwi?
7. Z jakich elementów zbudowany jest układ chłonny?
8. Jaką rolę pełni układ chłonny?
9. W jaki sposób układ chłonny uczestniczy w tworzeniu układu odpornościowego

w organizmie?

10. Jak zbudowany jest układ oddechowy?
11. Czym charakteryzują się procesy oddychania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź schemat przepływu krwi w układzie krwionośnym

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący obiegu krwi,
2) narysować serce w postaci prostokąta,
3) narysować schematycznie mały i duży obieg krwi,
4) zaznaczyć na schemacie kolorem czerwonym naczynia, w których krew jest natleniona,

a niebieskim – odtleniona,

5) obrysować podwójną linią ściany tętnic,
6) nanieść nazwy największych naczyń,
7) zaznaczyć strzałkami przebieg krwi,
8) sprawdzić prawidłowość wykonania ćwiczenia,
9) powiesić pracę na tablicy i porównać z pracami kolegów,
10) zanotować spostrzeżenia z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartki białego papieru,

−

ołówek, mazaki – czerwony i niebieski.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu krwionośnego.

Ćwiczenie 2

Porównaj budowę i funkcje naczyń krwionośnych i chłonnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego i oddechowego,
2) określić kryteria do porównania,
3) narysować tabelę do porównań,
4) sporządzić porównanie naczyń,
5) porównać swoje zestawienie ze sporządzonymi przez kolegów z innych grup,
6) nanieść poprawki,
7) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartki białego papieru formatu A1,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca budowy układu krwionośnego i oddechowego.

Ćwiczenie 3

Udowodnij tezę, że krew pełni ważną funkcję w organizmie

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego,
2) określić tezę którą należy udowodnić,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) określić z kolegami funkcje krwi (nie więcej jak 6),
4) określić funkcję, która potwierdza tezę,
5) zapisać ją na schemacie uzyskanym od nauczyciela – „szkielecie ryby”,
6) wyjaśnić w jaki sposób funkcja jest pełniona,
7) zapisać każde wyjaśnienie funkcji na osobnej kartce,
8) przypiąć kartki z wyjaśnieniami do schematu,
9) przeczytać wyjaśnienia sporządzone przez kolegów z innych grup,
10) przeczytać udowodnienie tezy waszej grupy,
11) wysłuchać dowodów innych grup,
12) wziąć udział w dyskusji,
13) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica,

−

karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

Ćwiczenie 4

Przeprowadź obserwację oddychania konia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2) zaobserwować sposób oddychania konia,
3) policzyć ilość oddechów w ciągu 1 minuty,
4) zwrócić uwagę na specyfikę oddychania konia,
5) wyjaśnić sposób wykonywania wdechu i wydechu,
6) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

stoper,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu oddechowego.

Ćwiczenie 5

Sporządź schemat blokowy drogi, którą gazy są transportowane w organizmie

zwierzęcym od wdechu do wydechu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2) określić drogę, którą przedostaje się tlen do tkanek,
3) określić poszczególne części układów, którymi przepływa dwutlenek węgla,
4) narysować schemat blokowy przedstawiający drogę gazów od wdechu do wydechu,
5) zawiesić swój schemat na tablicy,
6) porównać swój schemat ze schematami kolegów,
7) nanieść ewentualne poprawki na swój schemat,
8) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier biały A1,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca funkcjonowania układu oddechowego.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić elementy składowe układu krwionośnego??
2) określić cechy charakterystyczne serca?
3) scharakteryzować budowę naczyń krwionośnych?
4) określić przebieg dużego i małego obiegu krwi?
5) wyjaśnić rolę krwi i jej elementów morfotycznych?



6) scharakteryzować budowę układu chłonnego?
7) określić znaczenie układu chłonnego?



8) wymienić kolejno poszczególne części układu oddechowego?
9) określić cechy budowy układu oddechowego?
10) scharakteryzować fizjologię wdechu i wydechu



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego

4.3.1. Materiał nauczania

Układ pokarmowy (trawienny)

Składa się z przewodu pokarmowego i gruczołów leżących poza jego ścianami. Przewód

pokarmowy tworzony jest przez jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito
grube. W skład jelita cienkiego wchodzą dwunastnica, jelito czcze i biodrowe (kręte). Jelito
grube dzieli się na: jelito ślepe, okrężnicę i odbytnicę, zakończoną odbytem. Gruczoły
zaścienne to wątroba i trzustka.

ciany wszystkich części przewodu pokarmowego od przełyku do odbytu mają taką samą

trójwarstwową budowę, którą stanowią: wewnętrzna warstwa – błona śluzowa, środkowa
– błona mięśniowa i zewnętrzna – błona łącznotkankowa. Śluzówka żołądka i jelita jest
mocno sfałdowana, przez co zwiększa powierzchnię trawienną i chłonną przewodu
pokarmowego. Mięśniówka zbudowana jest z mięśni gładkich. Najbardziej zewnętrzna
warstwa przewodu pokarmowego zbudowana jest z mocnej elastycznej tkanki łącznej,
pokrytej gładką osłonką otrzewnej.

Jama ustna, początkowy odcinek układu – jest ograniczona z boków policzkami, zębami

i dziąsłami, od dołu przez język, a od góry przez podniebienie. Podniebienie miękkie, które
jest przedłużeniem podniebienia twardego (kostnego rusztowania jamy ustnej), pomaga przy
połykaniu i nie pozwala na dostanie się pokarmu do jamy nosowej. U konia podniebienie
miękkie jest na tyle długie, że uniemożliwia przechodzenie powietrza z jamy ustnej do gardła.
W jamie ustnej pokarm poddawany jest trawieniu mechanicznemu, a tylko w niewielkim
stopniu, enzymatycznemu. Trawienie mechaniczne przygotowuje pokarm do trawienia
chemicznego. Uczestniczą w tym organy jamy ustnej: zęby, język oraz ślina.

Zęby służą do rozdrabniania pokarmu, niezależnie od rodzaju każdy zbudowany jest z:

−

korony zęba wystającej ponad dziąsło,

−

szyjki zęba – części otoczonej dziąsłem,

−

korzenia zęba – część tkwiącą w zębodole.
Każdy ząb jest zbudowany z kilku warstw:

−

szkliwo – najtwardsza, zewnętrzna warstwa, pokrywa tylko koronę i górną część szyjki,

−

zębina – warstwa podobna do kości, leżąca pod szkliwem, otacza komorę zębową,

−

miazga – miękka tkanka, w komorze zęba, zawiera naczynia krwionośne i nerwy,

−

cement – twarda substancja mocująca ząb w zębodole, u koni pokrywa cały ząb.

Zęby różnią się wielkością i kształtem w zależności od rodzaju pokarmu, jakim się

zwierzę odżywia. Występują grupy zębów o różnych funkcjach i budowie: siekacze, kły oraz
zęby policzkowe – przedtrzonowe i trzonowe. Siekacze są dłutowate, służą do odcinania
kawałków pokarmu, za nimi znajdują się cztery stożkowate kły. Po bokach występują zęby
policzkowe służące do miażdżenia i rozcierania pokarmu.

Bydło i konie mają dobrze rozwinięte siekacze do ścinania trawy oraz spłaszczone

trzonowce, nie posiadają kłów (za wyjątkiem ogierów) niektóre klacze mają kły szczątkowe.
Ś

winie odżywiające się pokarmem różnorodnym mają zarówno siekacze, jak i kły oraz zęby

policzkowe.

U koni i świń siekacze, których jest po 6 w górnej szczęce i żuchwie, dzielą się na: cęgi,

redniaki, okrajki.

U przeżuwaczy siekacze występują tylko w żuchwie i jest ich 8: cęgi, średniaki

wewnętrzne i zewnętrzne oraz okrajki. Przeżuwacze w górnej szczęce nie posiadają zębów
siecznych, bowiem ścinają trawę przez przyciskanie jej powierzchnią języka i górnej wargi do
dolnych siekaczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Konie i przeżuwacze mają po każdej stronie po 3 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe,

zarówno w górnej szczęce jak i w żuchwie. Świnie mają po 4 zęby przedtrzonowe
i 3 trzonowe analogicznie położone jak u innych zwierząt; stąd ogiery 40, klacze 36, świnie
44, a bydło 32 zębów stałych.

W trawieniu mechanicznym oprócz zębów, ma też udział język, uczestniczący

w pobieraniu pokarmu, mieszaniu go i formowaniu kęsów oraz ślina, wytwarzana przez
gruczoły ślinowe, która zwilża pokarm, zapoczątkowuje trawienie i ułatwia jego połykanie.
Wydzielane w ślinie świń i koni enzymy rozkładające skrobię na cukry proste, ze względu na
krótki czas przebywania pokarmu w jamie ustnej i śladową ich ilość nie odgrywają większego
znaczenia.

Pokarm z jamy ustnej przechodzi do gardła, jamy położonej poza podniebieniem

miękkim, gdzie przewód pokarmowy krzyżuje się z oddechowym. Z jamy ustnej przez gardło
pokarm dostaje się do przełyku, a następnie do żołądka. Przełyk jest umięśnioną rurą
prowadzącą wprost z gardła do żołądka.

śołądek jest to grubościenny, umięśniony worek leżący z lewej strony ciała tuż poniżej

ostatniego żebra. Budowa żołądka zwierząt domowych jest zróżnicowana. U konia i świni
(zwierzęta monogastryczne) żołądek jest stosunkowo mały i jednokomorowy złożeniowy
a u przeżuwaczy (zwierzęta poligastryczne) bardzo duży i wielokomorowy.

W budowie żołądka u konia i świni można wyróżnić następujące elementy: wpust

ołądka, dno żołądka i część odźwiernikową. Otwór prowadzący z przełyku do żołądka

(wpust żołądka) zaopatrzony jest w pierścień mięśni gładkich zwany zwieraczem. Zwykle jest
on stale zamknięty i otwiera się odruchowo w chwili, gdy fala perystaltyczna doprowadza do
niego kęs pokarmowy. U koni zwieracz ten jest bardzo silny i uniemożliwia cofanie się
pokarmu do jamy ustnej. Inny zwieracz kontroluje ruch pokarmu na granicy żołądka i jelita
cienkiego – odźwiernik. Pojemność żołądka konia jest stosunkowo mała i wynosi 8–15 l,
ś

wini 5–8 l. Śluzówka wyścielająca światło żołądka zawiera olbrzymią ilość maleńkich

gruczołów żołądkowych wydzielających sok żołądkowy, w skład, którego wchodzą enzymy
i kwas solny.

ołądek ten nazywany jest przełykowo-jelitowym ze względu na budowę sciany oraz

obecność w nim części bezgruczołowej i gruczołowej.

Rys. 17. Wnętrze żołądka konia: 1) przełyk, 2) wpust,

3) worek ślepy żołądka, 4) dno, 5) część
odźwiernikowa, 6, 7) krzywizna mniejsza
i większa

ołądka,

10)

odźwiernik,

11) początek dwunastnicy [8, s. 162]

Rys. 18. śołądek przeżuwaczy: 1, 2) żwacz,

3) czepiec, 4) księgi¸ 5) trawieniec,
6) przełyk, 7) dwunastnica [8, s. 59]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przeżuwacze mają żołądek czterokomorowy. Składa się z: 3 przedżołądków – żwacza,

czepca i ksiąg oraz z żołądka właściwego – trawieńca. Łączna pojemność żołądka
przeżuwaczy wynosi 200–350 l.

śwacz, to największa z komór żołądka, połączona z przełykiem oraz kolejną komorą,

czepcem. Ma kształt lekko spłaszczonego wora podzielonego bruzdami. Na powierzchni
błony śluzowej żwacza znajdują się liczne brodawki żwaczowe, rozdrabniające pokarm.
ś

wacz nie zawiera gruczołów trawiennych, lecz bakterie, których enzymy rozkładają celulozę

oraz pierwotniaki – orzęski, biorące udział w przemianach węglowodanowo-białkowych.
Pojemność żwacza u dorosłej krowy wynosi 160 l.

Czepiec to mała komora o kulistym kształcie, jego błona śluzowa ma charakterystyczne

zagłębienia – komórki czepcowe, przez co przypomina plaster miodu.

Księgi – ostatni z przedżołądków, również nieduży, posiada błonę śluzową pokrytą

blaszkami, układającymi się jak otwarta książka. Ujście czepcowo-księgowe ma połączenie
z ujściem przełyku w postaci rynienki czepca, która umożliwia przepływ pokarmów płynnych
z pominięciem żwacza.

Trawieniec jest częścią gruczołową żołądka przeżuwaczy i przypomina budową żołądek

zwierząt monogastrycznych.

Jelito cienkie jest najdłuższym odcinkiem układu pokarmowego, tworzonym przez

dwunastnicę u konia o długości 1–1,5 m, jelito czcze i biodrowe (zwane krętym) 17–28 m
u koni. Dwunastnica zawieszona jest na więzadłach, które łączą również wątrobę i żołądek
z grzbietową ścianą ciała. Pozostała część jelita cienkiego zawieszona jest na cienkiej
przezroczystej błonie – krezce, która pozwala całej masie jelit na znaczne ruchy. Krezka
stanowi również rusztowanie dla nerwów i naczyń krwionośnych

Jelito jest bardzo pofałdowane, co nadaje mu dużą powierzchnię chłonną, którą

zwiększają liczne kosmki jelitowe, gęsto rozmieszczone na wewnętrznej powłoce jelita.
Każdy z nich zawiera sieć naczyń krwionośnych włosowatych, wewnątrz tej sieci znajdują się
kapilary limfatyczne, do których przechodzą składniki pokarmu. Powierzchnię chłonną
zwiększa także, olbrzymia liczba ściśle do siebie przylegających cylindrycznych wyrostków
zwanych mikrokosmkami. W błonie śluzowej jelita cienkiego rozmieszczone są liczne
gruczoły wydzielające sok jelitowy, uczestniczący w trawieniu.

Do dwunastnicy uchodzą przewody 2 głównych gruczołów zaściennych – wątroby

i trzustki.

Wątroba to największy gruczoł organizmu zwierzęcego, w kształcie czworoboku,

podzielonego wcięciem na 3 płaty. Przez wnękę wątrobową wchodzą do wątroby tętnica, żyła
wrotna i nerwy a uchodzi przewód żółciowy, który odprowadza żółć do woreczka
ż

ółciowego. W woreczku żółciowym żółć zostaje zagęszczona, w wyniku usunięcia wody

i soli. Woreczek żółciowy nie występuje u konia. Miąższ wątroby składa się z beleczek
tworzonych przez komórki wątrobowe, które produkują żółć, pełnią funkcje filtru krwi,
neutralizują trucizny w niej zawarte.

Trzustka ma kształt nieregularny, zawiera gruczoły produkujące sok trzustkowy oraz

gruczoły wydzielania dokrewnego produkujące hormony: insulinę i glukagon.

Jelito grube złożone jest z jelita ślepego, okrężnicy i odbytnicy. Jelito grube stanowi

odcinek krótszy niż jelito cienkie (30-35% całego jelita). Śluzówka nie tworzy tu kosmków,
natomiast wytwarza grubą warstwę śluzu. Do jelita grubego przechodzą jedynie nie strawione
części pokarmu i duże ilości wody pochodzące z pokarmu i soków trawiennych.

Jelito ślepe u konia jest silnie rozwinięte, ma kształt rogala i dużą pojemność około 45 l,

podobnie jak żołądek przeżuwaczy jest siedliskiem drobnoustrojów, umożliwiających
przyswajanie błonnika. Na zewnątrz, jelito ma charakterystyczne garby, a jego wewnętrzna
błona śluzowa, wyposażona jest w kieszonki jelitowe, w których bytują drobnoustroje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okrężnica, to najdłuższy odcinek jelita grubego, jej budowa jest zróżnicowana

w zależności od gatunku zwierzęcia. U konia ma 6–7 m, pojemność 100 l i składa się
z 2 części: okrężnicy wielkiej przypominającej dwie nałożone na siebie podkowy (pokład
górny i dolny) oraz prostego odcinka okrężnicy małej, która ma dużo mniejszy przekrój
ś

wiatła jelita. Okrężnica bydła jest gładka, zwinięta w płaską spiralę, u świń jest mocno

pofałdowana i ma kształt spirali rozciągniętej.

Odbytnica – ostatni odcinek układu pokarmowego, kończy się otworem odbytowym,

zaopatrzonym w silny zwieracz.

Rys. 19. Przewód pokarmowy bydła: 1) trawieniec, 2, 3) dwunastnica, 4) jelito czcze, 5) jelito biodrowe,

6) jelito ślepe, 7) pętla bliższa okrężnicy, 8) błędnik okrężnicy, 9) okrężnica wstępująca, 10) jelito
proste, 11) odbyt [8, s. 66]

Rys. 20. Schemat układu pokarmowego konia: 1) jama ustna, 2) gruczoły ślinowe, 3) przełyk, 4) żołądek,

5) jelito cienkie, 6) jelito ślepe, 7) okrężnica wielka, 8) okrężnica mała, 9) jelito proste [12, s. 81]

Fizjologia trawienia

W układzie pokarmowym zachodzą procesy trawienia mechanicznego, biologicznego

i enzymatycznego. Trawienie mechaniczne zachodzi w jamie ustnej dzięki zębom i językowi
i ślinie. Trawienie biologiczne zachodzi w przedżołądkach przeżuwaczy i jelicie ślepym
konia. Przebiega tam rozkład błonnika, którego ssaki nie trawią własnymi enzymami, przez
występującą, tam bogatą florę bakteryjną i pierwotniaki. Uszlachetnieniu podlega również
białko roślinne i następuje synteza witamin K i B.

W żwaczu, na zjedzonych roślinach rozwijają się masy symbiotycznych bakterii

i orzęsków. Trawią one celulozę (polisacharyd) rozłożoną w ten sposób na kwasy tłuszczowe,
które są wchłaniane w żwaczu oraz czepcu do krwi. Powstający w żwaczu mocznik jest
wykorzystany do budowy substancji organicznych własnych ciał drobnoustrojów.

Zawartość żwacza wraca jeszcze raz do jamy gębowej dla dokładnego przeżucia

i ponownie połknięta, trafia przez rynienkę przełykową, zbudowaną z dwóch fałd błony
ś

luzowej, do ksiąg, a potem do trawieńca, w którym odbywa się trawienie enzymatyczne

i który budową i funkcjami przypomina żołądek jednokomorowy innych ssaków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trawienie enzymatyczne

W funkcjonowaniu układu pokarmowego zwierząt, można wyróżnić trzy etapy:

pobieranie pokarmu, trawienie i wchłanianie. Pasza pobrana, rozdrobniona i naśliniona
w jamie ustnej, a u przeżuwaczy wstępnie strawiona w przedżołądkach, trafia do dalszych
odcinków układu pokarmowego. Tam podlega trawieniu enzymatycznemu.

Trawienie enzymatyczne to hydrolityczny rozkład, z udziałem enzymów trawiennych,

wielkocząsteczkowych substancji pokarmowych: węglowodanów, białek, tłuszczów, wody,
witamin i soli mineralnych, na drobnocząsteczkowe, które są wchłaniane przez błony
komórkowe i przyswajane przez organizm.

Właściwe trawienie enzymatyczne zachodzi w żołądku (również w trawieńcu) i jelitach,

za pomocą enzymów soków trawiennych: żołądkowego, jelitowego i trzustkowego.

W soku trawiennym żołądka występują:

−

pepsyna – enzym proteolityczny rozkładający białka do wielkocząsteczkowych
peptydów,

−

podpuszczka – występuje tylko u młodych ssaków – ścina białko mleka – kazeinę
w parakazeinian wapnia,

−

kwas solny – produkowany przez komórki okładzinowe,

−

lipaza żołądkowa rozkładająca tłuszcze będące w postaci emulsji (tłuszcze mleka) do
glicerolu i wyższych kwasów tłuszczowych.
Po przejściu przez żołądek częściowo strawiony pokarm dostaje się do bardzo długiego

jelita cienkiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica. Tu ulega rozkładowi pod
wpływem soków jelitowych oraz soku trzustkowego, wspomaganych działaniem żółci
z wątroby, gromadzonej w woreczku żółciowym. Substancje te mieszają się w jelicie cienkim
z pokarmem i uzupełniają trawienie rozpoczęte w jamie ustnej i żołądku.

ółć nie zawiera enzymów trawiennych, ale ma odczyn zasadowy. Jest głównym

czynnikiem zobojętniającym kwaśną papkę pokarmową, ponieważ enzymy trawienne
zarówno trzustki, jak i ściany jelita nie działają w odczynie kwaśnym. Główny składnik żółci
– sole kwasów żółciowych – działają emulgująco na tłuszcze, co ułatwia działanie lipaz.

Sok trzustkowy, dostaje się do dwunastnicy przewodem trzustkowym, zawiera enzymy

hydrolizujące białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe i węglowodany.

Enzymy trawienne - proteazy (trypsyna, chymotrypsyna) doprowadzają do rozpadu

dużych cząsteczek białka na mniejsze (peptydy), peptydazy (karboksypeptydaza,
aminopeptydaza) odczepiają drobniejsze cząstki rozkładając dwu- i trójpeptydy do
aminokwasów, które są wchłaniane w drodze aktywnego transportu do naczyń włosowatych,
wędrują do wątroby na krótki okres magazynowania, a następnie są przenoszone do
wszystkich komórek organizmu.

Nukleazy – hydrolizują wiązania pomiędzy nukleotydami w kwasach nukleinowych.
Lipazy – rozkładają wiązania estrowe tłuszczów do glicerolu i kwasów tłuszczowych,

kwasy tłuszczowe o krótkich łańcuchach ulegają wchłonięciu, przenikając przez ściany
naczyń włosowatych limfatycznych.

Cukry złożone (wielocukry – węglowodany) trawione są do cukrów prostych. Skrobia

(występująca w roślinach) i glikogen (cukier zwierzęcy) do maltozy, dzięki działaniu
amylazy.

Dwucukry: sacharoza do glukozy i fruktozy, laktoza (cukier mleka)

do glukozy

i galaktozy, maltoza do 2 cząsteczek glukozy. Dzieje się to przy pomocy enzymów,
odpowiednio: sacharazy, laktazy i maltazy.

Wchłanianie (absorpcja) jest procesem złożonym, przebiegającym częściowo w drodze

dyfuzji i częściowo dzięki aktywnemu transportowi, do naczyń limfatycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jelitowe naczynia limfatyczne przenoszą strawione składniki pokarmowe do dużego

przewodu piersiowego, a następnie do żyły obojczykowej. W ten sposób proste składniki
pokarmowe rozprowadzane są do tkanek i narządów.

Część wody zawartej w jelicie jest wchłaniana w jelicie cienkim, jednak większość

w okrężnicy. W wyniku tego w okrężnicy następuje zagęszczenie nie strawionych resztek
pokarmowych. Bakterie jelitowe syntetyzują niektóre witaminy i inne składniki, które są
wchłaniane do krwi. U zwierząt roślinożernych nie strawiony w poprzednich odcinkach jelita
pokarm (o dużej zawartości celulozy) zostaje częściowo rozłożony dzięki enzymom bakterii
zasiedlających jelito grube i uczestniczących w produkcji witamin B i K. Zjawisko to
występuje w znacznym stopniu u konia.

Materiał pozostały po strawieniu i wchłonięciu w jelicie cienkim przechodzi do

okrężnicy, pozbawiony już większości składników odżywczych, lecz ma jeszcze konsystencję
płynną, ponieważ znajduje się w nim pewna ilość wody, pochodząca z soku trzustkowego
i żółci. Na przejście przez okrężnicę i odbytnicę nie strawione resztki pokarmu potrzebują od
12 do 24 godzin, końcowym produktem jest kał, który zawiera nie strawione resztki
pokarmowe, pewne substancje wydzielone przez organizm, jak barwniki żółciowe i ogromną
ilość bakterii.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Ile i jakie rodzaje zębów ma koń, krowa i świnia?
2. Na czym polega trawienie mechaniczne i biologiczne?
3. Czym charakteryzuje się budowa poszczególnych odcinków układu pokarmowego?
4. Jakie funkcje pełnią kolejne odcinki układu pokarmowego?
5. Jaką rolę pełnią gruczoły zaścienne – wątroba i trzustka?
6. Czym charakteryzują się składniki pokarmowe?
7. Jakie są podstawowe enzymy trawiące białka, węglowodany i tłuszcze?
8. Jakie cechy charakterystyczne ma układ pokarmowy konia?
9. Jakie procesy zachodzą w jelicie ślepym u konia?
10. Jaki związek ma budowa układu pokarmowego konia z występowaniem kolek?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj budowę żołądka jednokomorowego i wielokomorowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy układu pokarmowego,
2) wypisać cechy żołądka jednokomorowego na małych, białych karteczkach, jedna cecha

na jednej karteczce,

3) wypisać cechy żołądka przeżuwaczy na małych, żółtych karteczkach, jedna cecha na

jednej karteczce,

4) wymieszać wszystkie karteczki,
5) posegregować karteczki w następujący sposób: na jeden stosik kartki białe i żółte,

zawierające podobne cechy obu żołądków, zaokrąglić nożyczkami rogi karteczek,

6) ułożyć osobno na osobne stosiki, kartki białe i żółte, które nie zawierają cech

podobieństwa obu żołądków,

7) przykleić karteczki na arkusz zawierający porównanie i przypiąć arkusz do tablicy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8) przeczytać najpierw cechy różniące oba żołądki, później cechy wspólne,
9) ocenić wykonaną pracę,
10) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica, karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy układu pokarmowego.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj części układu pokarmowego różnych gatunków zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1. przeczytać materiał nauczania dotyczący układu pokarmowego,
2. obejrzeć na rysunkach części układu pokarmowego różnych gatunków zwierząt,
3. rozpoznać na rysunkach części układu pokarmowego krowy, konia i świni,
4. obejrzeć i rozpoznać narządy w postaci eksponatów naturalnych lub modeli,
5. sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ilustracje układów pokarmowych różnych gatunków zwierząt,

−

modele i eksponaty naturalne narządów wewnętrznych,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

Ćwiczenie 3

Nazwij części układu pokarmowego na schemacie. Opisz ich budowę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przykleić razem z kolegami z grupy karteczki z nazwami do poszczególnych części na

schemacie budowy układu,

2) opisać budowę tych części i przykleić ją na schemacie,
3) wywiesić schematy na tablicy,
4) obejrzeć prace innych grup,
5) ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,

−

klej, tablica,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Określ funkcje poszczególnych części układu pokarmowego konia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wpisać nazwy poszczególnych części układu pokarmowego na schemacie jego budowy,
2) dopasować kartki z wypisaną charakterystyką ich funkcji,
3) wywiesić schematy na tablicy i obejrzeć prace innych grup,
4) ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
5) sporządzić notatkę z wykonanego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,

−

opisy funkcji poszczególnych części układu pokarmowego na karteczkach,

−

tablica,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

Ćwiczenie 5

Określ działanie enzymów na określone składniki pokarmowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować kartoniki z nazwami składników pokarmowych,
2) przypiąć kartoniki do tablicy,
3) dopasować otrzymane od nauczyciela kartoniki z nazwami enzymów do składników

pokarmowych, na które działają,

4) wypisać części składowe, jakie powstaną po działaniu enzymów,
5) obejrzeć prace innych grup,
6) wziąć udział w dyskusji,
7) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica korkowa lub magnetyczna,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca enzymów trawiennych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować

budowę

układu

pokarmowego

podstawowych gatunków zwierząt inwentarskich?

2) określić różnice między budową układów pokarmowych

przeżuwaczy, konia i świni?

3) rozpoznać części układu pokarmowego i umiejscowić je na

ywym zwierzęciu?



4) uzasadnić powody kłopotów trawiennych koni?
5) wymienić składniki pokarmowe i określić ich cechy?
6) określić funkcje trawienne części układu pokarmowego?
7) określić działanie enzymów trawiennych na określone

składniki pokarmowe?

8) wyjaśnić znaczenie gruczołów zaściennych?



9) wyjaśnić przebieg i znaczenie trawienia mechanicznego,

biologicznego i enzymatycznego?

10) określić różnice w funkcjach układów pokarmowych

przeżuwaczy i monogastrycznych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Budowa i funkcjonowanie układu

4.4.1. Materiał nauczania

Układ rozrodczy
Samcze narządy płciowe

U samców podstawowymi składnikami układu rozrodczego są:

−

gruczoły rozrodcze męskie (jądra), w których produkowane są komórki rozrodcze
(plemniki) i samcze hormony płciowe,

−

drogi wyprowadzające nasienie (nasieniowód),

−

gruczoły dodatkowe (gruczoł krokowy, parzyste gruczoły pęcherzykowe i opuszkowo-
cewkowe),

−

narząd kopulacyjny (prącie) umożliwiający przeniesienie plemników do ciała samicy.

Jądro i najądrze

Jądro jest narządem wytwarzającym komórki płciowe – plemniki. Oba jądra umieszczone

są w worku mosznowym. Położenie jąder w mosznie zapewnia im mniejsze niż wewnątrz
jamy brzusznej wahania ciśnienia i niższą temperaturę.

Jądro ma kształt spłaszczonej elipsoidy, można w nim wyróżnić zrąb i miąższ. W zrębie

biegną naczynia krwionośne i chłonne doprowadzające do płacików składniki odżywcze,
a zbierające niepotrzebne już produkty przemiany materii oraz nerwy kontrolujące jego pracę.
Zrąb stanowi rusztowanie dla miąższu, który dzieli się na płaciki. W ich skład wchodzą cewki
(kanaliki) nasieniotwórcze kręte, które przechodzą w cewki proste, łączą się ze sobą, tworząc
sieć jądra.

Jądra wytwarzają plemniki i hormony płciowe. Proces wytwarzania plemników zwany

jest spermatogenezą. Komórki płciowe spermatogonia, – będące obok komórek podporowych
głównym składnikiem ściany cewek krętych – dzielą się i dojrzewają, potem przechodzą
przez etap spermatocytów I i II rzędu, następnie spermatyd, aż w końcu (po podziale
redukcyjnym) stają się plemnikami.

Oprócz plemników jądro produkuje również androgeny (głównie testosteron) – samcze

hormony płciowe odpowiedzialne za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych oraz
wtórnych cech płciowych.

Do górnej krawędzi jądra przylega fajkowatego kształtu najądrze. Powstało z przewodów

wyprowadzających i łączących się w jeden przewód. Tu plemniki są magazynowane
i dojrzewają. Najądrze przechodzi w nasieniowód, którego funkcją jest dalszy transport
samczych komórek płciowych. W tym miejscu nasieniowód wchodzi w skład powrózka
nasiennego, wraz z naczyniami krwionośnymi i chłonnymi, nerwami oraz mięśniem
dźwigaczem jądra.

Nasienie składa się z plemników i innych substancji, które nadają mu objętość, odżywiają

plemniki w trakcie przemieszczania się, pobudzają ich ruchy. Jednym z narządów
wydzielających składniki nasienia są parzyste gruczoły pęcherzykowe. Ich wydzielina jest
bogata w enzymy, fruktozę oraz kwas cytrynowy i witaminę C. Ujścia gruczołów
pęcherzykowych wpadają do baniek nasieniowodów. Następnie nasieniowody łączą się
w przewód wytryskowy, który z cewką moczową tworzy końcową, wspólną drogę układu
moczowego i rozrodczego, przewód moczowo-płciowy. Do przewodu wytryskowego mają
ujścia: gruczoł krokowy (sterczowy) oraz parzyste gruczoły opuszkowo-cewkowe.
Wydzielina tych gruczołów zawiera różne składniki, które są niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania plemników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prącie

Prącie przebiega od kości kulszowych do okolic pępka. Składa się z korzenia (nasady),

trzonu oraz z części końcowej, zwanej żołędzią.

Narząd ten tworzą dwa ciała jamiste przedzielone ciałem gąbczastym. Ciała jamiste

składają się, z jamek wypełniających się krwią podczas wzwodu. Tętnice doprowadzające
krew do prącia rozszerzają się wtedy, a odpływ krwi zostaje zahamowany, poprzez ucisk
rozszerzonych jamek na żyły. To powoduje, że ciała jamiste sztywnieją i następuje wzwód.
W środku prącia znajduje się otaczające cewkę moczową ciało gąbczaste. W przeciwieństwie
do ciał jamistych ta część narządu nie sztywnieje, a cewka moczowa pozostaje dzięki temu
drożna. Koniec tego organu, czyli żołądź, jest pokryty fałdem skóry – napletkiem,
przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej.

Rys. 21. Układ rozrodczy i wydalniczy ogiera: 1) nerka, 2) pęcherz moczowy, 3) nasieniowod, 4) najądrze,

5) prącie, 6) jądro, 7) cewka moczowa, 8) gruczoły dodatkowe, 9) prostnica, 10) odbyt [12, s. 109]

Samicze narządy płciowe

Do samiczych narządów płciowych, należą parzyste gruczoły płciowe – jajniki, drogi

wyprowadzające komórki płciowe samicze (komórki jajowe) – parzyste jajowody oraz
macica, pochwa i srom. Jajniki mają kształt owalny, bądź fasolowaty, umocowane są do ścian
miednicy i sąsiednich narządów za pomocą krezki jajnikowej.

Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń. W tej pierwszej znajdują się pęcherzyki

pierwotne zawierające komórki jajowe. W chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej samicy
tworzą pęcherzyki dojrzewające, a te przechodzą w dojrzałe pęcherzyki jajnikowe
(pęcherzyki Graafa). U krowy i klaczy dojrzewa zwykle jeden pęcherzyk, na jednym
z jajników, u świni kilkanaście na obu jajnikach. W momencie, kiedy pęka pęcherzyk Graafa
uwalnia komórkę jajową, która przeszła już podział redukcyjny i zawiera połowę
chromosomów. Moment takiego pęknięcia nazywa się jajeczkowaniem (owulacją).

Jajowody transportują komórkę jajową do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest lejek,

obejmujący jajnik swymi strzępkami. Wychwycona przez strzępki komórka jajowa wędruje
do bańki jajowodu, gdzie następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota) wędruje
następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. Leży

w miednicy między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Jajowody wpadają do jej rogów,
które schodzą się, w rozszerzonej części macicy, tworząc jej trzon, zwężający się ku dołowi
w szyjkę macicy. Szyjka objęta jest od dołu przez pochwę. Podobnie jak w przypadku jajnika,
macica zawieszona jest w miednicy za pomocą więzadeł utrzymujących ją w miarę stałym
położeniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ciana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej

(zewnętrznej), mięśniowej (środkowej) i śluzowej (wewnętrznej). Po jajeczkowaniu
(w środku cyklu płciowego) błona śluzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja.

Przedłużeniem pochwy, jej przedsionkiem, jest zatoka moczowo-płciowa, będąca

również ujściem cewki moczowej. Końcowy odcinek układu rozrodczego samicy nazywany
jest sromem. Szparę sromu zamykają wargi sromowe. Odpowiednikiem prącia jest leżąca
w dolnym spojeniu łechtaczka.

Rys. 22. Układ rozrodczy i wydalniczy klaczy: 1) nerka, 2) jajnik, 3) macica, 4) moczowód, 5) pęcherz

moczowy, 6) wymię, 7) cewka moczowa, 8) szyjka macicy, 9) prostnica, 10) pochwa, 11) odbyt,
12) przedsionek pochwy, 13) srom [12, s. 110]

Dojrzałość płciowa i rozpłodowa

W momencie osiągnięcia dojrzałości płciowej gonady zwierząt zaczynają produkować

komórki rozrodcze i hormony płciowe. Pojawia się popęd płciowy. Samce i samice nabierają
charakterystycznych dla płci cech fizjologicznych i eksterierowych, dzięki określonym dla
płci hormonom (u samców – androgeny, u samic – estrogeny).

W tym okresie zwierzęta nie mogą jeszcze zostać użyte do rozpłodu, ponieważ wciąż

intensywnie rosną.

Dojrzałość rozpłodowa, to okres, kiedy oprócz dojrzałości płciowej osiągną dojrzałość

fizyczną, wystarczającą na to, żeby bez uszczerbku dla zdrowia i rozwoju swojego oraz
potomstwa, wydać je na świat.

Dojrzałość płciowa i rozpłodowa występuje u poszczególnych gatunków w różnym

okresie.

Dojrzałość płciowa:
jałówki – 6–9 miesięcy,
buhaje – 8–12 miesięcy,
klacze – 12–18 miesięcy,
ogiery – 23–27 miesięcy,
loszki – 6–7 miesięcy,
knury – 7–10 miesięcy.
Dojrzałość rozpłodowa:
jałówki – 16–18 miesięcy,
buhaje – 14–16 miesięcy,
klacze – 36–48 miesięcy,
ogiery – 30–36 miesięcy,
loszki – 9–12 miesięcy,
knury – 10–12 miesięcy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cykl płciowy występuje tylko u samic, jest to regularnie powtarzające się dojrzewanie

komórek rozrodczych. U krów, loch i klaczy trwa średnio 20–22 dni i w tym samym rytmie
powtarza się krótki okres pobudliwości płciowej zwany rują.

W cyklu, można rozróżnić dwie fazy: pęcherzykową i ciałka żółtego.
W fazie pęcherzykowej, pod wpływem gonadotropowego hormonu przysadki mózgowej

– folikulotropiny (FSH), w zależności od plenności gatunku dojrzewa charakterystyczna dla
niego liczba pęcherzyków jajnikowych. U krowy i klaczy 1 (rzadko 2), u loch kilkanaście.
Dojrzały pęcherzyk Graafa wytwarza estrogeny, które powodują powiększenie gruczołów
macicznych i nabłonka pochwy oraz rozpulchnienie błony śluzowej macicy. W szczytowym
okresie dojrzałości pęcherzyka, wydzielany jest inny hormon gonadotropowy przysadki –
hormon luteinizujący (LH) i największa w cyklu ilość estrogenów.

Następuje jajeczkowanie (owulacja): pęcherzyk pęka i wydostaje się z niego komórka

jajowa, która dostaje się do jajowodu, gdzie możliwe jest w tym momencie zapłodnienie.
Pojawiają się zewnętrzne objawy w postaci rui.

Wiele objawów rui jest podobnych u samic wszystkich gatunków: podniecenie, niepokój,

spadek apetytu, większy lub mniejszy obrzęk sromu, zaczerwienienie, wilgotność
i połyskliwość ścian warg sromowych, wydawanie charakterystycznego głosu (porykiwanie
u krów, hukanie u loch, rżenie u klaczy), spokojne stanie w obecności samca. Oprócz tego
u krów tolerancja na obskakiwanie przez inne krowy, a także obskakiwanie ich, obniżenie
wydajności mleka, obfity wyciek przejrzystego, bardzo ciągliwego śluzu, zwisającego
w kształcie sopla. U klaczy otwieranie i zamykanie warg sromowych zwane błyskaniem
(łyskanie), rozstawianie kończyn tylnych, wydzielanie małych ilości moczu ze śluzem,
podnoszenie i odstawianie ogona, u loch odruch tolerancji (spokojne stanie przy nacisku na
grzbiet). Ruja dla każdego gatunku ma swoją swoistą nazwę: latowanie lub gonienie u krów,
hukanie u loch, grzanie u klaczy.

Ruja u samic trwa odpowiednio:

−

u krowy – 10–18 godzin,

−

u klaczy – 2–14 dni,

−

u lochy – 2–3 dni.
Po owulacji w miejsce pękniętego pęcherzyka powstaje ciałko żółte, produkujące hormon

opiekuńczy ciąży (progesteron), który hamuje wydzielanie hormonów gonadotropowych.
W przypadku ciąży poziom progesteronu utrzymuje się i jego obecność w płynach
ustrojowych samicy jest dowodem ciąży. Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia, to w ostatnich
dniach cyklu rozpoczyna się produkcja prostaglandyny, która likwiduje ciałko żółte.
Wydzielanie progesteronu ustaje i cykl powtarza się od nowa.

Zapłodnienie

U pokrytej w okresie rui samicy, przez kopulację lub inseminację, w sposób naturalny lub

sztuczny, dochodzi w jajowodzie do zapłodnienia. Połączone, komórka jajowa i plemnik,
tworzą zygotę, która bardzo szybko zaczyna się dzielić. W ten sposób powstaje zarodek.
Zdolność do zapłodnienia po owulacji u klaczy jest bardzo krótka, trwa, bowiem tylko do
4 godzin, ale u krów odwrotnie, często zostają one zapłodnione w momencie, gdy ruja już
zanika.

Ciąża

Pierwszym objawem ciąży jest brak rui. Ciąża rozpoczyna się od momentu zapłodnienia

i trwa do momentu porodu. W jej trakcie, można wyróżnić dwa okresy: zarodkowy
(embrionalny) i płodowy.

Okres zarodkowy trwa od zapłodnienia do momentu wytworzenia błon płodowych. Okres

płodowy następuje po okresie zarodkowym i trwa do porodu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zarodek w początkowej fazie odżywia się substancjami odżywczymi pochodzącymi

z cytoplazmy komórki jajowej, w momencie wszczepienia się w błonę macicy wydzieliną
gruczołów macicznych. Z komórek zarodka na granicy z błoną macicy powstaje zewnętrzna
błona płodowa – kosmówka, wokół zarodka druga błona płodowa – owodnia a między nimi
omocznia. W następnym okresie ciąży powstaje łożysko, z kosmówki i warstwy błony
ś

luzowej macicy, która się z nią styka.

Za pomocą łożyska powstały z zarodka płód odżywia się, oddycha i usuwa swoje

produkty przemiany materii. Łożysko nie dopuszcza do wnikania do płodu drobnoustrojów
i trucizn. Płód wytwarza własny układ krążenia, który nie ma bezpośredniego połączenia
z krwiobiegiem matki. Krew matki i płodu nie mieszają się. Składniki pokarmowe i tlen
dostają się z krwiobiegu matki do krwiobiegu płodu dzięki zjawiskom dyfuzji przez błony
półprzepuszczalne naczyń krwionośnych matki i płodu, stykających się ze sobą w łożysku. Tą
drogą usuwany jest dwutlenek węgla i produkty przemiany materii płodu.

Poród

Zakończeniem ciąży jest poród – wydalenie z dróg rodnych samicy, dojrzałego do

samodzielnego życia i dalszego rozwoju oseska.

Pierwszymi objawami zbliżającego się porodu jest nabrzmienie wymienia i pojawienie

się siary, rozluźnienie więzadeł krzyżowo-miednicowych, obwiśnięcie brzucha, obrzęk
i wydłużenie się warg sromowych, wyciek z nich śluzu. Tuż przed porodem występuje silny
niepokój, spoglądanie do tyłu na swoje boki, wstawanie, kładzenie się, klacze krążą po
boksie, wymachują ogonem, bardzo mocno się pocą, lochy ścielą gniazdo. W momencie
pojawienia się bólów porodowych, wywołanych rytmicznymi skurczami macicy i tłoczni
brzusznej (pod wpływem hormonu oksytocyny), błony płodowe wypełnione płynami
płodowymi napierają i otwierają końcowe drogi rodne: szyjkę macicy, pochwę i srom. Po
rozwarciu szyjki macicy, pękają błony płodowe i płód jest wypierany na zewnątrz.

U klaczy i krowy płód przyjmuje specyficzne położenie: główkowe, bądź pośladkowe.

Przy położeniu główkowym, najpierw pokazuje się jedna nóżka, potem druga, następnie pysk
i główka. Ciało płodu przybiera kształt klina. Przy tym położeniu nóżki mają ustawione
podeszwy kopytek (raciczek) do dołu. Przy ułożeniu pośladkowym trochę mniej korzystnym
(poród trwa dłużej), podeszwy kończyn tylnych zwrócone są do góry. Po dalszej serii
skurczów zostaje wydalone łożysko.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakich części zbudowany jest układ rozrodczy samicy i samca?
2. Z jakich części zbudowany jest jajnik i jądro?
3. W jaki sposób powstają komórki rozrodcze?
4. Jaki ma przebieg cykl płciowy samic?
5. Jaka jest budowa komórki jajowej i plemnika?
6. Jak przebiega proces kopulacji?
7. Jakie funkcje pełnią błony płodowe?
8. Jaka jest budowa łożyska?
9. Jaki jest przebieg ciąży?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj części układu rozrodczego samca i samicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu rozrodczego,
2) obejrzeć ilustracje przedstawiające części układu rozrodczego samca,
3) rozpoznać na rysunkach bez podpisów i nazwać części układu rozrodczego samca,
4) powtórzyć czynności z ilustracjami układu rozrodczego samicy,
5) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
6) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

ilustracje układu rozrodczego samca i samicy,

−

plansze lub modele układów rozrodczych,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu rozrodczego.

Ćwiczenie 2

Porównaj fizjologię rozmnażania różnych gatunków samic.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący rozmnażania,
2) sporządzić zestawienie porównujące klacze, krowy, lochy pod względem fizjologii

rozmnażania: wieku uzyskiwanej dojrzałości płciowej i rozpłodowej, długości trwania
cyklu płciowego i rui, czasu trwania ciąży i porodu,

3) określić cechy podobne, podkreślając je,
4) przeczytać najpierw cechy wspólne, później cechy różniące poszczególne gatunki od siebie,
5) wysłuchać porównań innych kolegów i wziąć udział w dyskusji,
6) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica,

−

karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozmnażania.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj objawy rui oraz porównaj je u samic różnych gatunków zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować się do zgadywanki (ustalić zestaw 20 pytań z zakresu cyklu płciowego,

łącznie z odpowiedziami), wykorzystując przeźrocza i ilustracje,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) wybrać w grupie lidera,
3) naradzić się w grupie i podać prawidłową odpowiedź na zadane przez lidera innej grupy

pytania,

4) skreślić z listy swojej grupy pytania, które już wystąpiły,
5) uczestniczyć w podliczeniu wyników po kolejnych pięciu rundach,
6) dopasować wraz z kolegami z grupy, cechy rui do samic określonego gatunku,
7) umieścić w środku kartonu A1, nazwę samicy a wokół niej wpisać objawy rui, najbliżej

te, które są charakterystyczne dla gatunku w okresie nasilonej rui,

8) zawiesić mapę na tablicy,
9) porównać wykonanie map,
10) ocenić wykonanie, podkreślając na zielono popełnione przez kolegów błędy,
11) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karton A1,

−

kolorowe mazaki,

−

tablica korkowa lub magnetyczna,

−

ilustracje i przezrocza obrazujące zachowanie samic w czasie rui,

−

rzutnik,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozrodu.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj objawy ciąży i zbliżającego się porodu u klaczy i krowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący ciąży,
2) sprawdzić w dokumentacji terminy porodów klaczy źrebnych,
3) określić zachowanie i wygląd klaczy na okólniku i w trakcie przepędzania,
4) sprawdzić stan wymienia, okolic krzyża i sromu,
5) określić w jakim okresie ciąży są klacze,
6) porównać z oceną kolegów,
7) sporządzić notatkę z ćwiczenia,
8) powtórzyć czynności, w oborze z krowami,
9) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
10) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja dotycząca terminów porodu klaczy i krów,

−

klacz,

−

krowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić części układu rozrodczego samicy i samca?
2) określić cechy budowy jajnika i jądra?
3) scharakteryzować przebieg cyklu płciowego?
4) scharakteryzować działanie hormonów regulujących przebiegiem cyklu

płciowego?

5) rozpoznać objawy rui u krowy, klaczy i lochy?
6) określić funkcje błon płodowych i budowę łożyska?
7) rozpoznać objawy zbliżającego się porodu u krowy, klaczy i lochy?
8) scharakteryzować przebieg ciąży?
9) rozpoznać objawy porodu?
10) scharakteryzować przebieg porodu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego

4.5.1. Materiał nauczania

Gruczoły dokrewne

Gruczoły dokrewne produkują hormony wydzielane do krwi. Są to gruczoły wydzielania

wewnętrznego. Hormony – produkty wytworzone w gruczole dokrewnym, regulują
aktywność różnych komórek, a przez to czynność narządów lub nawet całego organizmu.

Hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi i są transportowane przez naczynia

krwionośne (tętnice) do tkanek i narządów, w których są potrzebne. Na działanie hormonów
wrażliwe są tylko te komórki, które posiadają receptory dla danego hormonu. Gruczoły
dokrewne nie mają przewodów wyprowadzających, natomiast są wyposażone w gęstą sieć
naczyń włosowatych. Wiele hormonów jest wytwarzanych w różnych innych miejscach,
w ścianie przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, narządu moczowego – są to hormony
tkankowe.

Wśród gruczołów dokrewnych wyróżnia się następujące: przysadka mózgowa, tarczyca,

przytarczyce, szyszynka, nadnercza, trzustka, gonady samcze i samicze – jądra i jajniki.

Przysadka mózgowa posiada dwie części, gruczołową i nerwową, część gruczołowa

produkuje hormony a nerwowa gromadzi hormony z podwzgórza i wyprowadza je do krwi.

Cześć gruczołowa przysadki wydziela:

−

hormon wzrostu regulujący wzrost organizmu – somatotropinę,

−

prolaktynę pobudzającą wytwarzanie mleka,

−

hormony tropowe, które wpływają na inne gruczoły dokrewne: tyreotropina (TSH) na
tarczycę,

kortykotropina

(ACTH)

nadnercza,

gonadotropiny

–

hormon

folikulotropowy (FSH) i luteinizujący (LH) na jajniki i jądra.
Cześć nerwowa przysadki gromadzi i wydala:

−

oksytocynę pobudzającą skurcz mięśniówki macicy w czasie porodu, a komórki
mięśniowo-nabłonkowe pęcherzyków mlecznych wymienia, w trakcie doju,

−

wazopresynę regulującą ciśnienie krwi i poziom wody w organizmie.
Tarczyca wydziela hormony tarczycowe:

−

tyroksynę i trójjodotyroninę, które wpływają na przemianę materii, wzrost zwierzęcia,
funkcjonowanie układu nerwowego i gruczołów płciowych,

−

kalcytoninę regulującą poziom wapnia we krwi (obniża poziom wapnia do wartości
prawidłowych, gdy jest on podwyższony).
Przytarczyce – wydzielają parathormon (PTH) utrzymujący odpowiedni poziom wapnia

i fosforu we krwi w płynach ustrojowych.

Szyszynka jest przekształconą w mały gruczoł dokrewny częścią ośrodkowego układu

nerwowego,

produkuje

hormon

melatoninę,

hamujący

wydzielanie

hormonów

gonadotropowych, regulujący rytm dobowy organizmu.

Nadnercza wydzielają:

−

adrenalinę – hormon wpływający na układ krążenia i zwiększający poziom cukru we
krwi (antagonista insuliny),

−

kortyzon uczestniczący w przystosowaniu zwierzęcia do reakcji na czynniki środowiska,

−

aldosteron regulujący gospodarkę mineralną ustroju.

−

Trzustka wydziela:

−

insulinę – obniżającą poziom cukru we krwi,

−

glukagon – przeciwdziałający obniżeniu poziomu cukru poniżej wartości prawidłowych
(działa antagonistycznie do insuliny),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gonady samicze (jajniki) wydzielają:

−

estrogeny – kontrolujące cykle płciowe, płodność i przebieg ciąży,

−

progesteron – hormon ciałka żółtego – który przygotowuje błonę śluzową macicy do
przyjęcia płodu, hamuje rozwój pozostałych pęcherzyków jajnikowych, pobudza rozwój
gruczołu mlekowego,

−

relaksynę – wydzielaną przed porodem, rozluźniającą więzadła krzyżowo-miednicze.
Gonady samcze (jądra) wydzielają androgeny (testosteron i androsteron),

odpowiedzialne za samcze cechy płciowe. Kastrowanie samców w młodym wieku powoduje
zanik samczych cech fizycznych i płciowych, zwolnienie przemiany materii i zmniejszenie
pobudliwości.

Układ nerwowy

Układ nerwowy reguluje funkcjonowanie wszystkich narządów i układów w organizmie

zwierzęcym. Gromadzi informacje napływające z zakończeń czuciowych, poddaje je analizie
oraz bierze udział w adaptacji organizmu do zmieniających się warunków wewnętrznych
i środowiskowych. Układ nerwowy zbudowany jest z komórek nerwowych i glejowych.

Komórka nerwowa (neuron) to najważniejszy składnik układu nerwowego, decydujący

o jego funkcjach. Komórki glejowe stanowią podporę komórek nerwowych, jednocześnie je
chroniąc i odżywiając.

W skład komórki nerwowej wchodzi ciało komórki (epikarion) i dwa rodzaje wypustek:

dłuższy, pojedynczy neuryt (akson) oraz liczne, krótsze wypustki – dendryty. Akson przenosi
informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych
(efektorów), dendryty natomiast przekazują impulsy do ciała komórki nerwowej.

Komórki nerwowe łączą się ze sobą połączeniami – synapsami, które pośredniczą

w przekazywaniu informacji.

Rys. 23. Komórka nerwowa [13]

W skład układu nerwowego wchodzi ośrodkowy i obwodowy, a także autonomiczny

układ nerwowy.

Ośrodkowy układ nerwowy

Ośrodkowy układ nerwowy obejmuje mózgowie (mózg, pień mózgu i móżdżek) oraz

rdzeń kręgowy. Poddaje rejestracji i analizie pobudzenia dopływające z układu obwodowego
i zapewnia prawidłową reakcję organizmu na te bodźce. Największą część mózgu stanowią
półkule mózgu, które dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny

Obwodowy układ nerwowy

Obwodowy układ nerwowy tworzą nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe. Układ ten

odbiera doznania czuciowe i przewodzi je z ośrodków nerwowych (mózg, rdzeń kręgowy) do
narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są
z włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe
i autonomiczne przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydzielania wewnętrznego). Włókna czuciowe są dendrytami i przewodzą pobudzenia do
ośrodków nerwowych.
Autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy wyodrębniany jest ze względów
czynnościowych, unerwia narządy wewnętrzne, których czynności są niezależne od woli
zwierzęcia. Układ ten dzieli się na część współczulną i przywspółczulną.

Funkcją układu współczulnego (sympatycznego) jest podnoszenie ogólnej aktywności

organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, wymagających
pełnej mobilizacji organizmu

Aktywność układu przywspółczulnego (parasympatycznego) przeważa podczas snu,

odpoczynku i odprężenia.

Łuk odruchowy

Podstawowy mechanizm działania ośrodkowego układu nerwowego to odruch nerwowy,

który jest reakcją na bodziec działający na receptory. Receptor jest zakończeniem włókna
czuciowego, przystosowanym do odbierania podniet.

Odruchy mogą być bezwarunkowe i warunkowe. Odruchy bezwarunkowe są to reakcje

wrodzone (wydzielanie soków trawiennych, wydalanie moczu i kału, odruchy płciowe,
kaszel). Odruchy warunkowe to te, które wykształcają się w trakcie życia zwierzęcia.
Podłożem fizjologicznym reakcji odruchowych jest łuk odruchowy. Jest on drogą, którą
przebywa impuls nerwowy od receptorów narządu czuciowego do komórek nerwowych
narządu wykonawczego. Może również płynąć w odwrotnym kierunku. Impuls nerwowy
powstaje przy wystarczająco silnej podniecie, żeby pobudzić receptor.

Każdy łuk odruchowy składa się z receptora, drogi doprowadzającej, która przewodzi

pobudzenia od receptora do ośrodka nerwowego, ośrodek nerwowy (mózg, rdzeń kręgowy),
drogi odprowadzającej, przenoszącej pobudzenia do narządu wykonawczego, narząd
wykonujący czynności – efektor (mięśnie, gruczoły wydzielania wewnętrznego). Drogami
przewodzącymi impulsy są nerwy czuciowe, ruchowe oraz czuciowo-ruchowe.

Rys. 24. Struktury łuku odruchowego [13]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Jakie są objawy zbliżającego się porodu i jego przebieg?
2) Jakie są gruczoły dokrewne?
3) Jak działają hormony na układ rozrodczy?
4) Jakie są funkcje układu nerwowego?
5) Jak zbudowany jest układ nerwowy?
6) Jakie elementy składowe budują łuk odruchowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ położenie gruczołów dokrewnych i przypisz im odpowiednie funkcje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy gruczołów dokrewnych,
2) nanieść na ilustracji lub schemacie położenie gruczołów dokrewnych,
3) określić poszczególne gruczoły,
4) zaznaczyć strzałkami oddziaływanie między nimi,
5) sporządzić tabelę z nazwami gruczołów, nazwami wydzielanych przez nie hormonów

i funkcji jakie pełnią,

6) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
7) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat zarysu ciała konia lub krowy,

−

kolorowe mazaki,

−

atlas budowy anatomicznej zwierząt.

Ćwiczenie 2

Określ przebieg łuku odruchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący odruchów,
2) sporządzić schemat blokowy z przebiegiem łuku odruchowego,
3) zaznaczyć strzałkami przebieg łuku,
4) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
5) sporządzić notatkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat zarysu ciała konia lub krowy,

−

kolorowe mazaki.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj części układu nerwowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu nerwowego,
2) przeanalizować plansze przedstawiające układ nerwowy kona,
3) rozpoznać i nazwać (na rysunku) części układu nerwowego ,
4) sporządzić notatkę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

plansze,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca układu nerwowego.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować gruczoły dokrewne i ich funkcje?
2) określić działanie poszczególnych hormonów?
3) scharakteryzować budowę układu nerwowego?
4) wymienić przykłady odruchów bezwarunkowych i warunkowych?
5) określić przebieg łuku odruchowego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Czynniki wpływające na rozwój i użytkowość zwierząt.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

4.6.1. Materiał nauczania

Czynniki wpływające na rozwój i użytkowość zwierząt

Na procesy rozwojowe zwierząt, ich zdrowie i przydatność użytkową, w tym

produkcyjną mają wpływ trzy grupy czynników:
1) czynniki wewnętrzne dziedziczne (genetyczne),
2) czynniki wewnętrzne paragenetyczne i niegenetyczne,
3) czynniki zewnętrzne – środowiskowe.

Czynniki dziedziczne, to zespół cech, odziedziczonych po przodkach, które wyznaczają

rozwój osobniczy zwierzęcia, decydują o jego niezmiennych właściwościach, jak również
o pewnych jakościowych cechach osobnika określając w chwili zapłodnienia z góry
nieodwracalny przebieg rozwoju. Czynniki te różnicują zwierzęta tego samego gatunku,
w zależności od typu użytkowego, rasy, a także bezpośrednich przodków.

Wpływ czynników dziedzicznych na cechy użytkowe zwierząt jest mniejszy niż wpływ

czynników niedziedzicznych, wyjątkiem są: długość strzyków u krów, tempo wypływu mleka
w czasie doju, a także, choć w mniejszym stopniu: wzrost zwierząt czy skład chemiczny
mleka.

Czynniki dziedziczne mogą wywoływać choroby genetyczne, które powodują powstanie

wad wrodzonych, zaburzeń hormonalnych prowadzących do wad budowy, niepłodności,
zakłócenia procesu rozwojowego, uniemożliwiające użytkowanie zwierząt.

Pod wpływem działania czynników dziedzicznych kształtuje się fenotyp, czyli zespół

cech osobnika, powstałych w wyniku reakcji cech dziedzicznych (genotypu) i czynników
ś

rodowiska zewnętrznego. W jaki sposób organizm będzie reagował na czynniki

rodowiskowe uwarunkowane jest genetycznie, ale w procesie rozwoju może to ulec zmianie.

Do czynników wewnętrznych (paragenetycznych i niegenetycznych) należą wrodzone

przyczyny powstałe w ciągu życia płodowego zwierzęcia, wynikające z wpływu genów
matki, przemiany materii, wspólnego dla matki i płodu środowiska wewnętrznego. Wpływają
one na jakość całego przebiegu rozwoju osobniczego (ontogenezy).

Czynniki zewnętrzne, czyli środowiskowe modyfikujące rozwój fizyczny, to: zasoby

mineralne, skład wody i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, flora i fauna
oraz mający decydujące znaczenie, wpływ hodowcy.

Zasobne w składniki mineralne, żyzne gleby i dostatek wody stymulują rozwój

organizmów. Cechy klimatu, na który składają się: powietrze (wilgotność, temperatura),
słońce, wiatr, opady, silnie oddziaływują na zwierzę. Ta zależność związana jest
z przemiennością pór roku, ze zmianami rytmu wzrastania. Wpływają one na przemiany
hormonalne zachodzące w organizmach zwierząt, a w związku z tym na procesy wzrostu,
rozwoju a także rozrodcze. Największe przyrosty wysokości ciała notuje się wiosną, szybsze
jest w tym okresie również kostnienie szkieletu. Zwierzęta urodzone wiosną są wyższe,
a jesienią obserwuje się większe przyrosty ciężaru ciała. U większości gatunków także wiosną
wzrasta aktywność płciowa. Pewien wpływ na rozwój wywiera również skład powietrza,
a także wysokość nad poziomem morza. Ze środowiskiem zewnętrznym wiąże się też flora
i fauna, a co istotne drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze. Na ogół choroby o lekkim
przebiegu, nie zakłócają procesów wzrostu i rozwoju. Ciężkie choroby zakaźne mogą
spowalniać prawidłowy ich przebieg, a także znacznie obniżają produkcyjność zwierząt.

Do czynników zewnętrznych, w znacznym stopniu wpływających na zdrowie, rozwój

i użytkowanie zwierząt należą, warunki środowiskowe stworzone przez człowieka:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ywienie,

−

pielęgnacja,

−

warunki bytowe w budynkach inwentarskich,

−

profilaktyka chorób,

−

ruch.
ś

ywienie jest jednym z najważniejszych czynników zewnętrznych wpływających na

zdrowie, wzrost, rozwój i produkcyjność zwierząt. Racjonalna, znormowana dawka
pokarmowa powinna zapewnić odpowiedni do wieku, stanu fizjologicznego i produkcji
poziom składników pokarmowych: białka, węglowodanów, tłuszczów, soli mineralnych
i witamin. Istotny w niej jest również ich wzajemny ilościowy stosunek np. białka do energii,
wapnia do fosforu, dostosowany do potrzeb pokarmowych zwierzęcia. Regularność
zadawania pasz i pojenia wpływają na prawidłowe wykorzystanie dawki pokarmowej przez
organizm.

Pielęgnacja zwierząt, polegająca na czyszczeniu i myciu skóry, korekcja kopyt i racic

oraz zębów zapewnia im dobre samopoczucie, podobnie jak jasne, wentylowane budynki
inwentarskie, zapewniające optymalną temperaturę, o wystarczającej powierzchni boksów,
kojców, a także wybiegów.

Do czynników zewnętrznych należy ponadto odporność organizmu na działanie

rodowiska, jej brak, obniża jego wydolność, a tym samym łatwo naraża organizm na

choroby. Zapobieganie chorobom w dużym stopniu jest udziałem hodowcy, który poprzez
szczepienia, hartowanie zwierząt, zapewnienie im odpowiednich warunków wpływa na
ich zdrowie.

Innym czynnikiem wpływającym na zdrowie i użytkowanie szczególnie koni jest

swobodny ruch na pastwisku, w kontakcie z innymi zwierzętami zapewniający im nie tylko
dobre samopoczucie, ale wpływający też na rozwój układów: ruchowego, krwionośnego,
oddechowego.

Utrzymanie pastwiskowe oprócz źródła paszy, zapewnienia ruchu, regulacji procesów

przemiany materii i hormonalnych, podobnie jak wybiegi pozwala wykorzystać słońce, wiatr,
deszcz i różnice temperatur do hartowania organizmu i pielęgnacji skóry. Słońce powoduje
również wytwarzanie witaminy D, która zwiększa zdolność przyswajania soli wapnia
i fosforu.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

Zapewnienie dobrostanu zwierząt jest obowiązkiem hodowcy, wyrazem jego kultury,

a wynika z zasad użytkowania zwierząt, uwarunkowanych również ekonomicznie.

Przy ocenie dobrostanu zwierząt gospodarskich kryteria, których spełnienie jest

wymagane i kontrolowane są następujące:

−

zapewnienie stałego dostępu zwierząt do wody (w kojcu, na stanowisku, na wybiegu
i pastwisku),

−

odpowiednie do sposobu użytkowania żywienie,

−

minimalne wymiary stanowisk i powierzchni kojca czy boksu, a także wybiegów,

−

prawidłowe wykonanie wentylacji i właściwe oświetlenie budynków inwentarskich,

−

prawidłowe gromadzenie, przechowywanie i zagospodarowanie odchodów.
Największą trudność w zapewnieniu dobrostanu zwierząt gospodarskich mają fermy

przemysłowe. Są to bowiem systemy, w których zwierzęta są pozbawiane możliwości
zaspokajania podstawowych potrzeb.

Prawną ochronę zwierząt określają: Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt i ustawa

o ochronie zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt mówi o tym, że wszystkie zwierzęta rodzą się

z równym prawem do życia i do istnienia, mają prawo do szacunku, opieki, troski i ochrony
ze strony człowieka. Ponadto każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania.

Ustawa o ochronie zwierząt reguluje sytuację prawną zwierząt i umożliwia ukaranie

osób, które nie respektują zasad prawidłowego

utrzymywania i użytkowania zwierząt.

Zabronione jest znęcanie się nad zwierzętami. Dotyczy to takich zachowań, jak:

−

umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia,

−

umyślne używanie do pracy lub w celach sportowych zwierząt chorych w tym rannych
lub kulawych, albo zmuszanie do czynności mogących spowodować ból,

−

bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia
obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha,
dolnych częściach kończyn,

−

przeciążanie zwierząt pociągowych i jucznych ładunkami lub zmuszanie ich do zbyt
szybkiego biegu,

−

transport zwierząt powodujący ich zbędne cierpienie i stres,

−

używanie uprzęży, pęt, stelaży, więzów zmuszających zwierzę do przebywania
w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenie ciała albo śmierć,

−

złośliwe straszenie lub drażnienie zwierząt,

−

utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania.
Hodowca jest zobowiązany do spełnienia wymagań weterynaryjnych zapewniając:

−

odpowiedni stan zdrowia zwierząt, w tym określone szczepienia ochronne,

−

posiadanie dokumentów umożliwiających ustalenie pochodzenia zwierząt oraz
ś

wiadectwa zdrowia,

−

odpowiednie prowadzenie dokumentacji związanej ze zwierzętami.

Ochrona środowiska

Intensywna produkcja rolna, niesie niekorzystne skutki dla środowiska takie jak

zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby w wyniku, czego następuje niszczenie siedlisk
ż

ycia dzikich zwierząt, zmiany w wyglądzie krajobrazu wiejskiego.

Koncentracja produkcji zwierzęcej (fermy hodowlane) powoduje kumulowanie

odchodów, które prowadzą do zanieczyszczenia środowiska, przede wszystkim wody, ale
także i gleby. Największe zagrożenia powstają wtedy, gdy odchody zwierzęce trafiają do
ś

rodowiska w formie płynnej (gnojowica, gnojówka). Istnieje także niebezpieczeństwo

bakteriologicznego

skażenia

ujęć

wody

pitnej

przypadku

nieprawidłowego

przechowywania i stosowania nawozów organicznych

(szczególnie w przypadku gnojowicy).

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1. Jakie grupy czynników wpływają na rozwój i użytkowanie zwierząt?
2. W jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie i rozwój zwierząt?
3. Jakie czynniki zewnętrzne wpływają na rozwój i użytkowanie zwierząt?
4. Które z warunków środowiskowych zależą od hodowcy zwierząt?
5. W jaki sposób hodowca może wpłynąć na zdrowie zwierząt?
6. Od czego zależy produkcyjność zwierząt?
7. Jakie przepisy określają prawną ochronę zwierząt?
8. Co jest celem dobrej praktyki rolniczej?
9. Jakie elementy środowiska należy chronić?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ działanie czynników wpływających na zdrowie i użytkowość zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący czynników wpływających na rozwój, zdrowie

i użytkowość (produkcyjność) zwierząt,

2) zapisać na karteczkach wszystkie czynniki wpływające na rozwój, zdrowie i użytkowość

zwierząt,

3) położyć wszystkie karteczki na jeden stosik z karteczkami kolegów,
4) posegregować karteczki według zasady podobne do podobnego,
5) zatytułować stosiki karteczek,
6) zapisać na arkuszu A1 czynniki, z podziałem na te, które oddziaływują na zdrowie

zwierząt, na ich rozwój, użytkowanie i produkcyjność,

7) porównać i określić wspólne czynniki wpływające na wszystkie elementy,
8) odczytać arkusz grupy i porównać z pracami kolegów,
9) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier, mazaki,

−

literatura dotycząca czynników wpływających na użytkowość zwierząt.

Ćwiczenie 2

Sporządź

kodeks

humanitarnego

traktowania

wybranego

gatunku

zwierząt

gospodarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący dobrostanu zwierząt i ich ochrony prawnej,
2) przeanalizować kodeks przedstawiony przez nauczyciela,
3) określić gatunek zwierząt, dla których sporządzony zostanie kodeks,
4) przedyskutować z kolegami w grupie, jakie postanowienia kodeksu powinny

obowiązywać i zapisać je na arkuszu papieru,

5) wykreślić powtarzające się lub mniej istotne postanowienia, tak aby kodeks miał nie

więcej niż 10 punktów,

6) podkreślić je kolorowym mazakiem,
7) powiesić kodeks na tablicy,
8) porównać z pracami kolegów,
9) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier,

−

mazaki,

−

kodeks.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki wpływające na rozwój i użytkowanie zwierząt?
2) określić, w jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie

i rozwój zwierząt?

3) określić, w jaki sposób czynniki zewnętrzne wpływają na

użytkowanie zwierząt?

4) scharakteryzować

warunki

rodowiskowe

wpływające

użytkowanie zwierząt zależne od ich hodowcy?

5) wyjaśnić, w jaki sposób hodowca może wpłynąć na zdrowie

zwierząt?

6) określić, jakie warunki należy spełnić, żeby zapewnić dobrostan

zwierzętom?

7) określić przepisy określające prawną ochronę zwierząt?
8) określić cele dobrej praktyki rolniczej?
9) wymienić elementy środowiska, sprzyjające życiu, które należy

chronić?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1. Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery odpowiedzi, tylko jedna

jest prawidłowa.

5. Za prawidłową odpowiedź otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak „X”

w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedź.

7. Pracuj samodzielnie.
8. Jeżeli będziesz miał problem z którymś zadaniem, to odłóż jego rozwiązanie na później i

wróć do niego jeszcze raz.

9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
10. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdź odpowiedzi jeszcze raz.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Szpik kostny czerwony, u dorosłych zwierząt występuje w jamkach szpikowych

a) kości płaskich i krótkich.
b) wszystkich kości.
c) trzonów kości długich.
d) tylko kości płaskich.

2. Przedstawione kości to

a) kręg piersiowy i kość krzyżowa.
b) kość nadgarstka i drugi kręg szyjny.
c) dwie kości stawu skokowego.
d) kręg lędźwiowy i pierwszy kręg szyjny.

3. W skład kopyta wchodzą

a) kość koronowa, kość kopytowa, tworzywo kopytowe, staw koronowy.
b) podeszwa rogowa ze strzałką rogową, kość pęcinowa, kość kopytowa.
c) puszka rogowa ze strzałką rogową, kość kopytowa, strzałka gąbczasta.
d) podeszwa rogowa z linią białą, 2 trzeszczki kopytowe, staw kopytowy.

4. W szkielecie konia

a) obręcz miedniczna składa się kości biodrowej, łonowej i kulszowej.
b) kości: biodrowa, kulszowa i łonowa tworzą miednicę.
c) w skład podudzia wchodzą kości piszczelowa i promieniowa.
d) kości palców II i III zostały u konia zredukowane do kości rysikowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Znaczenie omięsnej dla mięśni polega na

a) oddzielaniu mięśni od siebie.
b) zaopatrywaniu w składniki pokarmowe.
c) przewodzeniu naczyń krwionośnych oraz nerwów czuciowych i ruchowych.
d) oddzieleniu mięśni od kości.

6. Zginacze i prostowniki kończyn są położone w stosunku do stawów, na które działają

a) zginacze po wewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po zewnętrznej.
b) zginacze po zewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po wewnętrznej.
c) zginacze i prostowniki leżą po tej samej stronie w zależności od staw.
d) na kończynie miedniczej wszystkie prostowniki leżą na tylnej stronie kończyny.

7. Do funkcji skóry należą

a) ochrona przed czynnikami wewnętrznymi, wydzielanie tlenu.
b) ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, oddychanie, regulacja temperatury ciała.
c) wytwarzanie hormonów, przewodzenie impulsów.
d) pokrywanie narządów wewnętrznych, wytwarzanie napięcia mięśniowego.

8. Dzięki podziałowi serca pełną przegrodą na dwie części

a) duży obieg krwi oddzielony jest całkowicie od małego obiegu krwi.
b) nie miesza się krew natleniona z odtlenioną.
c) krew pompowana przez serce na obwód ciała nie może wrócić z powrotem.
d) serce może wykonać skurcz i rozkurcz.

9. Erytrocyty we krwi

a) pełnią funkcje obronne.
b) są większe od limfocytów, ale mniejsze od trombocytów.
c) są bezjądrzastymi, dwuwklęsłymi komórkami.
d) w przeciwieństwie do trombocytów mają jądra.

10. Mały obieg krwi zaczyna się w

a) lewym przedsionku.
b) prawym przedsionku.
c) lewej komorze.
d) prawej komorze.

11. Układ limfatyczny jest układem otwartym, ponieważ naczynia chłonne mają przebieg

a) od obwodu ciała do serca.
b) od tkanek do przewodu piersiowego a ten do żyły czczej.
c) od aorty do wszystkich tkanek w organizmie.
d) od układu krwionośnego do pokarmowego.

12. Proces wymiany gazów w płucach zachodzi dzięki

a) zmniejszeniu ciśnienia w klatce piersiowej w czasie wdechu i zjawisku dyfuzji.
b) osmozie między naczyniami krwionośnymi a pęcherzykami płucnymi.
c) zwiększeniu ciśnienia w klatce piersiowej, wskutek działania mięśni oddechowych.
d) przenoszeniu przez krew tlenu po całym organizmie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Wspólną częścią układów pokarmowego i oddechowego jest

a) gardło.
b) krtań.
c) jama ustna.
d) przełyk.

14. Organem trawiącym i jednocześnie wchłaniającym składniki pokarmowe jest

a) żołądek.
b) jelito cienkie.
c) trzustka.
d) wątroba.

15. Na rysunku poniżej przedstawiony jest układ pokarmowy

a) przeżuwaczy.
b) konia.
c) świni.
d) bydła.

16. Jelito ślepe u konia

a) ma kształt rogala i gładką błonę śluzową.
b) w błonie śluzowej posiada charakterystyczne kieszonki.
c) ma budowę i funkcje podobne do żwacza krowy.
d) jest zbliżone budową i funkcją do jelita u świni.

17. Wielkość żołądka konia wynosi

a) 8-14 l.
b) 25–28 l.
c) 20–25 l.
d) 22–29 l.

18. Enzym trawiący dwucukry to

a) lipaza,
b) maltaza,
c) amylaza,
d) peptydaza.

19. Jelito cienkie ma dużą zdolność chłonną, ponieważ

a) jest zbudowane z cienkiej błony i ma mały przekrój.
b) błona śluzowa jest tu mocno unaczyniona i zaopatrzona w kosmki jelitowe.
c) składniki pokarmowe w tej części układu są już strawione.
d) na składniki pokarmowe działają tutaj sok jelitowy, sok trzustkowy oraz żółć.

20. Gruczoły płciowe to

a) jądra i męskie gruczoły dodatkowe.
b) jądra i jajniki.
c) jajniki, jądra i przysadka mózgowa.
d) jajniki i część nadnerczy wytwarzająca hormony płciowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21. Czas między jedną, a drugą owulacją to

a) dojrzałość płciowa.
b) ruja.
c) owulacja.
d) cykl płciowy.

22. Wiek dojrzałości płciowej samców i samic bydła, koni, świń, wynosi

a) 5–10 jałówki, 5–12 buhaje, 6–10 klacze 20–21 ogiery, 3–5 loszki, 5–7 knurki.
b) 6–9 jałówki, 8–12 buhaje, 12–18 klacze 23–27 ogiery, 6–7 loszki, 7–10 knurki.
c) 8–10 jałówki, 6–10 buhaje, 12–13 klacze 12–15 ogiery, 10–17 loszki, 12–13 knurki.
d) 5-6 jałówki, 6–8 buhaje, 8–10 klacze 15–16 ogiery, 8–10 loszki, 10–12 knurki.

23. Zapłodnienie komórki jajowej następuje w

a) jajowodzie.
b) macicy.
c) rogu macicy.
d) jajniku.

24. Objawy charakterystyczne dla ciąży to

a) obniżenie produkcji mleka, przekrwienie warg sromowych.
b) wzrost apetytu, obrzęk sromu, obskakiwanie innych samic.
c) pojawienie się mleka u jałowic dwuletnich, odłączanie się od stada, brak rui.
d) rozwój gruczołów mlecznych u pierwiastek.

25. Łożysko to

a) część układu rozrodczego, w którym odbywa się zapłodnienie.
b) część macicy, dzięki której odżywia się zarodek.
c) organ umożliwiający odżywianie i oddychanie płodu.
d) błona płodowa.

26. Hormon relaksyna wpływa na

a) wytworzenie drugorzędnych cech płciowych u samic.
b) przygotowanie błony śluzowej macicy do zagnieżdżenia zarodka.
c) powstrzymanie dojrzewania pęcherzyków Graafa przed dojrzewaniem
d) rozluźnienie więzadeł krzyżowo-miedniczych przed porodem.

27. Adrenalina powoduje

a) zmniejszenie ciśnienia krwi i zamianę glukozy w glikogen.
b) zwiększenie częstotliwości uderzeń serca i wpływa na działanie insuliny.
c) zmniejszenie wydzielania hormonów płciowych.
d) zwężenie naczyń krwionośnych i przemianę glikogenu w glukozę.

28. Ośrodkowy układ nerwowy dzieli się na

a) mózg, tyłomózgowie i rdzeń kręgowy.
b) mózgowie, kresomózgowie i układ autonomiczny.
c) rdzeń kręgowy, układ somatyczny i układ autonomiczny.
d) mózgowie, nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29. Odruchy bezwarunkowe to

a) ssanie, połykanie, zwężanie źrenic.
b) rozszerzanie źrenic, obniżanie mleczności na widok obcego dojarza.
c) odruchy pobudzenia płciowego, wydzielanie śliny na widok pokarmu.
d) reakcja strachu na widok dużego zwierzęcia.

30. W największym stopniu na produkcyjność zwierząt ma wpływ

a) pielęgnacja.
b) żywienie.
c) odporność na choroby.
d) pochodzenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Określanie anatomicznych, fizjologicznych i użytkowych cech zwierząt
gospodarskich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Fedorski J.: Poradnik dla hodowców i miłośników koni. PWRiL, Poznań 2003
2. Hawcroft T.: Rasy, pielęgnacja, wychowanie, tresura. Wydawnictwo Ania. Warszawa
3. Hodowla zwierząt. Tom 1 i 2. PWRiL, Warszawa 1996
4. Kosiniak-Kamysz K., Wierzbowski S.: Rozród koni. Drukrol s.c., Kraków 2003/2004
5. Lewandowski S. (red.): Podstawy produkcji zwierzęcej. Hortpress, Warszawa 1997
6. Milart Z.: Anatomia topograficzna zwierząt domowych. PWRiL, Warszawa 1998
7. Minksztym W.: Podstawy produkcji zwierzęcej. Zeszyt 1. Anatomia zwierząt. Hortpress,

Warszawa 1994

8. Popesco P.: Atlas anatomii topograficznej zwierząt domowych. PWRiL, Warszawa 1995
9. Praca zbiorowa. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
10. Rudzka J. (red.): Chów, hodowla i użytkowanie koni. SGGW, Warszawa 1991
11. Szlaszyńska Z., Fijałkowska W. Batowska W. (red.): Hodowla zwierząt t. 1, t. 2.

Podręcznik dla techników rolniczych. PWRiL, Warszawa 1996

12. Urbaniak-Czajka B.: Koń zdrowy jak.... Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2001
13. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 20 czerwca 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz.627

z późn. zmianami)

14. http://www.zdrowie.med.pl/
15. http://pl.wikipedia.org/

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
07 Okreslanie budowy maszyn i u Nieznany (2)
chemia lato 12 07 08 id 112433 Nieznany
notatek pl W,ANATOMIA,SCHEMAT B Nieznany
Chirurgia stom anatomia glowy Nieznany
Arot 2010 07 2010 id 69283 Nieznany
07 B podsumowanie indukcja[002] Nieznany (2)
2013 06 07 10 04id 28349 Nieznany (2)
07 Segmentacja notid 6959 Nieznany (2)
07 projektowanie skladuid 6941 Nieznany (2)
07 299 316id 6818 Nieznany
07 Przygotowanie zgladu metalog Nieznany (2)
07 Zabiegi cieplne w pracach s Nieznany
07 Reakcje dynamiczneid 6948 Nieznany (2)
3 Okreslanie wlasciwosci uklado Nieznany
07 Organizowanie procesu gospod Nieznany
07 A podsumowanie magnetyzm[002 Nieznany (2)
02 Okreslanie wlasciwosci mater Nieznany (2)
07 C podsumowanie prad zmienny[ Nieznany (2)

więcej podobnych podstron