Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki

zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Wstęp

1. Organizacja profilaktycznej opieki zdrowotnej w świetle przepisów prawa
2. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży elementem promocji zdrowia

3. Sylwetka pielęgniarki szkolnej jako doradcy w sprawach zdrowia
4. Kierunki działań pielęgniarki szkolnej w edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży

Słownik
Bibliografia

Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa

1

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Wstęp

Profilaktyczna opieka zdrowotna jest programowana, organizowana i sprawowana przez
pracowników ochrony zdrowia. Są to osoby specjalnie przygotowane do realizowania tego
rodzaju zadań w ramach medycyny szkolnej, znają one zasady reformy edukacji, reformy
programowej oraz organizację medycyny szkolnej na poziomie lokalnym, bo właśnie ona
jest najbliżej ucznia. Działania profilaktyczne nie stanowią domeny medycyny, dotyczą
wszystkich sfer życia człowieka w każdym okresie jego życia i w każdym miejscu jego
pobytu. Podejmujemy je, by zapobiegać czemuś, chronić przed czymś, coś uprzedzać,
czegoś unikać.

Profilaktyka zdrowotna, według Światowej Organizacji Zdrowia, polega na podtrzymaniu
i wzmacnianiu zdrowia człowieka i populacji oraz na utrzymaniu naturalnych,
uwarunkowanych ewolucją Ziemi, układów środowiska życia. Składają się na nią działania
ludzi, organizacji i instytucji, które poprawiają stan zdrowia poszczególnych osób poprzez
promocję zdrowia i zachowań prozdrowotnych, szczepienia ochronne, dezynfekcję,
dezynsekcję, deratyzację, higienę wody, żywności i żywienia, mycie zębów, sporty
rekreacyjne, kontrolę importu produktów i surowców, higienę ścieków i odpadów, higienę
środków transportu, ochronę powietrza, zdrowotną kontrolę turystyki.

Dzieci i młodzież wymagają szczególnej opieki zdrowotnej, ponieważ stanowią
niezmiernie ważną populację z punktu widzenia zdrowia publicznego. Umiejętności
i zachowania zdrowotne decydują o prozdrowotnej postawie w dorosłym życiu,
wyrażającej się m.in. odpowiedzialnością za pomyślność i zdrowie swoje i innych osób.
Profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą realizuje się w zakresie:
wykonywania szczepień ochronnych, okresowego monitorowania rozwoju
psychoruchowego i profilaktycznej oceny stanu zdrowia, kwalifikowania do wychowania
fizycznego i sportu, prowadzenia profilaktyki próchnicy zębów, prowadzenia czynnego
poradnictwa dla uczniów z problemami zdrowotnymi, prowadzenia edukacji zdrowotnej,
współpracy z dyrekcją, radą pedagogiczną i stacją sanitarno-epidemiologiczną w celu
kształtowania środowiska szkolnego sprzyjającego zdrowiu, edukacji i wychowywaniu
podopiecznych.

2

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

1. Organizacja profilaktycznej opieki zdrowotnej

w świetle przepisów prawa

Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia z dnia 25 czerwca 2003 roku, opublikowane
w DzU Nr 130, poz. 1196 określa zakres i organizację profilaktycznej opieki zdrowotnej
nad dziećmi i młodzieżą szkolną do 18 roku życia objętą obowiązkiem szkolnym oraz
zakres informacji o świadczeniodawcach sprawujących profilaktyczną opiekę nad
uczniami, przekazywanych wojewodzie przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

W ramach profilaktyki pierwszorzędowej prowadzone są szczepienia ochronne.
Stanowią one zasadniczą metodę ochrony ludzi przed chorobami zakaźnymi. Dzięki
masowości szczepień uzyskuje się odporność gromadną (zbiorowiskową, populacyjną,
grupową). Dotyczy to w szczególności chorób zakaźnych, w epidemiologii których
człowiek jest rezerwuarem czynnika zakaźnego. W wyniku szczepień zmniejsza się liczba
osób będących źródłem zakażenia. Główny inspektor sanitarny ustala program szczepień
ochronnych na dany rok kalendarzowy. Program ten jest zawarty w Dzienniku
Urzędowym Ministerstwa Zdrowia i określa zasady przeprowadzania szczepień
ochronnych. Informacje prawne dotyczące szczepień w ogóle zawarte są w Ustawie
o chorobach zakaźnych i zakażeniach (DzU Nr 126, poz. 1384 z 6 września 2001 roku).
W świetle tych przepisów istnieje obowiązek kwalifikowania lekarskiego do szczepień
i zgłaszania odczynów poszczepiennych do stacji sanitarno-epidemiologicznych
właściwych dla terenu szkoły. Niepożądane odczyny poszczepienne są ściśle
monitorowane przez Instytut Matki i Dziecka i Centrum Zdrowia Publicznego
(Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia w sprawie niepożądanych odczynów
poszczepiennych — DzU Nr 241, poz. 2097).

Szczepienia ochronne są wykonywane przez pielęgniarki szkolne w gabinetach
medycznych szkół. Przepisy dopuszczają wykonanie zabiegu w punktach szczepień
podstawowej opieki zdrowotnej. Do zadań pielęgniarki szkolnej rozpoczynającej
realizowanie programu szczepień należy:
1. Zaplanowanie terminów — terminy jesienne są uzasadnione merytorycznie:

⎯ wyprzedza się w ten sposób sezonowość zachorowań styczeń–maj,
⎯ ochrona dzieci, które rozpoczęły naukę w nowym środowisku, przed zakażeniami

kontaktowymi,

⎯ osiągnięcie wieku wskazanego w programie szczepień jesienią przez dzieci urodzone

w tym samym roku.

3

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

2. Poinformowanie dyrekcji szkoły i rodziców o szczepieniach w sposób zwyczajowo

przyjęty w szkole: przekazanie rodzicom formularza Informacja dotycząca szczepień
ochronnych, brak takiej informacji w dniu szczepienia powoduje, że dziecko nie może
być zaszczepione.

3. Skompletowanie dokumentacji szczepień uczniów objętych szczepieniem:

⎯ uwzględnienie dzieci, którym ze względu na stan zdrowia przełożono termin

zabiegu, wyrównanie opóźnień, ułożenie indywidualnego kalendarza szczepień dla
dziecka,

⎯ uwzględnienie obowiązujących odstępów między szczepieniami.

4. Zaopatrzenie w szczepionki z najbliższej stacji sanitarno-epidemiologicznej

(Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia w sprawie sposobu nabywania szczepionek
w celu wykonania szczepień ochronnych — DzU Nr 121, poz. 1311 z dnia
10.10.2001):

⎯ termotorba z termometrem do przetransportowania szczepionek,
⎯ książka do rejestrowania daty przychodu szczepionek, daty ważności, numeru serii,
⎯ przechowanie szczepionki zgodnie z wymaganiami producenta.

5. Przygotowanie sprzętu i materiałów do wykonania szczepień oraz udzielenia pomocy

w sytuacji wystąpienia powikłań:
⎯ sprzęt do wykonania iniekcji,
⎯ rękawiczki ochronne,
⎯ środki do dezynfekcji powierzchni zalecane przez PZH,
⎯ pudełka na ostre odpady medyczne,
⎯ wiadro z czerwonym workiem na odpady medyczne nieostre,
⎯ zestawy przeciwwstrząsowe.

6. Ustalenie terminów szczepień z lekarzem. Jego obecność jest obowiązkowa jeszcze

w 1 godzinę po akcji szczepień.

7. Przekazanie uczniom informacji o szczepieniu, jego rodzaju, o zachowaniu się po

zabiegu, postępowaniu w sytuacji wystąpienia powikłań.

8. Wykonanie szczepień zgodnie z planem, udokumentowanie w przepisowych kartach:

⎯ karta uodpornienia,
⎯ książeczka zdrowia dziecka,
⎯ książeczka szczepień,
⎯ lista klasowa.

9. Zgłoszenie wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego.

Pielęgniarka może opracować wskaźnik efektywności szczepień w ramach zaplanowanego
programu. Będzie to odsetek uczniów, którym wykonano obowiązkowe szczepienia
(spośród tych, którzy im podlegają). Taki wskaźnik stanowi miernik pracy pielęgniarki.

4

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Kolejnym zadaniem realizowanym przez pielęgniarkę szkolną w ramach profilaktyki
pierwotnej jest prowadzenie grupowej profilaktyki próchnicy zębów i chorób
przyzębia za pomocą metody nadzorowanego szczotkowania zębów preparatami
fluorkowymi. Próchnica zębów to choroba bakteryjna. Zapobiegać jej można skutecznie
w ciągu całego życia, wykorzystując wiele sposobów. Wśród nich wymienia się higienę
jamy ustnej, prawidłowe żywienie, uzupełnianie związków fluoru, poradnictwo
stomatologiczne.

Skuteczność profilaktyki zależy od bardzo wielu osób, znaczący jednak udział ma w niej
samo dziecko. Profilaktyka chorób jamy ustnej jako priorytetowy problem znalazła
miejsce w Narodowym Programie Zdrowia na lata 1996–2005 — została w nim zapisana
jako 18. cel operacyjny: „Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia
u dzieci, młodzieży i kobiet w ciąży”.

Zadanie to pielęgniarka szkolna może zrealizować poprzez:
1. Edukację zdrowotną uczniów i rodziców, ze szczególnym zwróceniem uwagi na dzieci

klas I–III prowadzone przez jedną nauczycielkę w ramach kształcenia zintegrowanego,
realizowanie programów z pomocą Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego, np.
realizowanie misji klasy „Świeży oddech dzieci” poprzez przygotowanie i prowadzenie
przez uczniów konkursów, sesji plakatowych, prezentacji wideo na dużej przerwie,
kącików radości. Zachęcanie dzieci do mycia zębów w czasie długiego pobytu w szkole
to zadanie dla opiekunów i dla rodziców. Odbiorcą tych działań będzie też młodzież,
która w okresie dojrzewania przywiązuje dużą wagę do swojego wyglądu, ładnego
uśmiechu i przyjemnego oddechu.

2. Indywidualne, bieżące poradnictwo dla dzieci, dla których temat zębów, omawiany

przy innych osobach, jest przykry i budzi złe emocje.

W ramach profilaktyki drugorzędowej pielęgniarka szkolna przeprowadza testy
przesiewowe. Światowa Organizacja Zdrowia określiła testy przesiewowe jako wstępną
identyfikację nierozpoznanych do czasu testów chorób, zaburzeń lub wad przy
zastosowaniu szybkich metod badania. Celem tych badań jest wczesne wykrywanie
zaburzeń i ich skutków dla dziecka oraz rozpoczęcie leczenia w okresie, gdy jeszcze
można ten proces odwrócić. Dzieci, u których test jest dodatni, podlegają procesowi
diagnozowania w celu wykluczenia lub potwierdzenia rozpoznania i podjęcia niezbędnego
leczenia.

Wykonanie badań wymaga zaplanowania ich w rocznym planie pracy pielęgniarki.

5

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Testy wykonuje się w kierunku wykrycia:
1. Zaburzeń rozwoju fizycznego — wysokość, masa, porównanie wyników przy użyciu

siatek centylowych.

2. Zaburzeń narządu wzroku:

⎯ zez — ustawienie gałek, ruchy gałek ocznych, naprzemienne zasłanianie oczu,
⎯ nieprawidłowa ostrość wzroku,
⎯ widzenie barw — za pomocą tablic pseudoizochromatycznych Ishihary.

3. Zaburzeń narządu słuchu — uszkodzenie słuchu: badanie orientacyjne szeptem

„powtórz, co słyszysz”.

4. Zaburzeń narządu ruchu:

⎯ boczne skrzywienie kręgosłupa — badanie symetrii,
⎯ nadmierna kifoza piersiowa — badanie wielkości,
⎯ zniekształcenia statyczne kończyn dolnych, koślawość kolan — mierzenie odległości

między kostkami przyśrodkowymi kończyn,

⎯ badanie ustawienia osi długiej podudzia i pięty — stopy płasko-koślawe.

5. Zaburzeń ciśnienia tętniczego krwi — trzykrotny pomiar RR.
6. Gruźlicy — test tuberkulinowy.
Rtg klatki piersiowej wykonuje się w ostatniej klasie szkoły ponadpodstawowej.

Pielęgniarkę szkolną obowiązują następujące zasady wykonywania testów:
⎯ rzetelność wykonania, przestrzeganie sposobu wykonania,
⎯ stworzenie warunków do badań,
⎯ poinformowanie uczniów o badaniach i wynikach testów,
⎯ przestrzeganie praw dziecka,
⎯ przygotowanie sprzętów do wykonania badań: tablic, latarki do badania odbicia

światła na rogówce i innych, które są już w wyposażeniu gabinetu,

⎯ udokumentowanie wyników testów i postępowania poprzesiewowego,
⎯ interpretacja wyników z uwzględnieniem dodatnich kryteriów,
⎯ odpowiednie postępowanie z dzieckiem z dodatnim wynikiem,
⎯ opracowanie wskaźników efektywności wykonanych testów.

Testy wykonuje się w okresach uwzględniających specyfikę rozwoju układu lub czynności.
Terminy są zaplanowane w tych latach życia, które dla większości populacji szkolnej
stanowią moment krytyczny w kształtowaniu się danego układu, co charakteryzuje się
intensywnością zmian i zwiększoną podatnością dziecka na czynniki, które mogą być
szkodliwe. Testy rozpoczyna się w wieku 6 lat, a kończy w ostatniej klasie szkoły
ponadgimnazjalnej, czyli na przełomie 18 i 19 roku życia. Testy przesiewowe są okazją
dla pielęgniarki szkolnej do prowadzenia edukacji zdrowotnej, bieżącego instruktażu

6

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

uczniów i ich rodziców, a także do określenia zakresu pomocy dzieciom i ich rodzicom
razem z dyrekcją placówki. Uczniowie z dodatnim wynikiem testów kierowani są na
badania diagnostyczne. Pielęgniarka szkolna może skierować bezpośrednio tylko do
okulisty, w pozostałych sytuacjach kieruje do lekarza rodzinnego albo pediatry,
przekazując w dokumentacji wyniki stwierdzonych nieprawidłowości.

Profilaktyczne badania lekarskie koncentrują się na dziecku, jego problemach
szkolnych, społecznych i zdrowotnych, na jego zdolności do rozpoczęcia nauki,
uczestniczenia w zajęciach wychowania fizycznego, wyboru zawodu. Badania wykonuje
się w obecności rodziców, uczeń w wieku 18 lat może zgłosić się sam. Profilaktyczne
badania okresowe wykonuje się w celu oceny poziomu i przebiegu rozwoju fizycznego
i ogólnego stanu zdrowia, rozpoznania czynników sprzyjających i zagrażających zdrowiu
dzieci i młodzieży w środowisku nauczania i wychowania. Wyniki tych badań pozwalają na
zaplanowanie dalszych niezbędnych działań diagnostycznych, korekcyjnych,
a w konsekwencji — również leczniczych. Badania obejmują dzieci i młodzież w wieku 6
lat, 10 lat (szkoła podstawowa), 13 lat (szkoła gimnazjalna), 16 lat (szkoła
ponadgimnazjalna) i 18/19 lat (koniec szkoły ponadgimnazjalnej).

Pielęgniarkę szkolną obowiązują następujące zasady organizacji i przygotowania badań:
⎯ przygotowanie dokumentacji — karta profilaktycznego badania lekarskiego,
⎯ przekazanie informacji wychowawcy klasy i wypełnienie przez niego drugiej części

karty (chodzi o informacje wychowawcy klasy, które mają ułatwić lekarzowi ocenę
rozwoju ucznia, dotyczą one zauważonych nieprawidłowości, należy pamiętać o tym,
że są to informacje poufne),

⎯ wpisanie do karty wyników testów przesiewowych,
⎯ przekazanie informacji rodzicom dziecka i wypełnienie przez nich pierwszej części

karty (podanie rodzicom terminu badania, tak by mogli zaplanować sobie czas i być
na nich z dzieckiem),

⎯ zebranie kart i poznanie wyników badania, włączenie karty do ogólnej karty zdrowia

ucznia, zaplanowanie dalszej opieki pielęgniarskiej nad dzieckiem we współpracy
z pedagogami — informacje są poufne,

⎯ przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w domu ucznia, odnotowanie tego faktu

w karcie zdrowia dziecka, powiadomienie dyrekcji i lekarza podstawowej opieki
zdrowotnej,

⎯ opracowanie wskaźnika badań profilaktycznych — liczba skierowanych na badanie

uczniów w stosunku do liczby uczniów podlegających tym badaniom albo liczba
uczniów, u których wykonano badanie, w stosunku do liczby uczniów skierowanych,

7

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

wskaźniki porównywane przez kilka lat dają obraz skuteczności pracy pielęgniarki
szkolnej,

⎯ sprawdzenie higieny osobistej — ale tylko w sytuacji badania, w żadnej innej sytuacji

jest to niemożliwe z uwagi na prawa ucznia/człowieka.

W trakcie badań profilaktycznych może być przeprowadzona kwalifikacja lekarska do
wychowania fizycznego i sportu szkolnego. Szczególnej uwagi pielęgniarki szkolnej
wymagają uczniowie, którzy chodzą na zajęcia korekcyjne i uprawiają sport poza szkołą.
Opieką pielęgniarską obejmuje się także uczniów po wypadkach i urazach,
z nadpobudliwością psychoruchową, z astmą powysiłkową, z cukrzycą, hemofilią oraz
bardzo szczupłe dziewczęta. U wymienionych grup dzieci wysiłek jest zalecany, ale pod
kontrolą doskonale przygotowanych nauczycieli wychowania fizycznego po dodatkowym
przeszkoleniu. Ruch i aktywność ruchowa to podstawowa potrzeba człowieka.
U wszystkich — bez względu na wiek — ruch stymuluje rozwój i funkcjonowanie
somatyczne, intelektualne i umysłowe, psychiczne i społeczne, sprzyja hartowaniu
organizmu, kompensacji niedostatków wynikających z trybu pracy.

Profilaktyka trzeciorzędowa obejmuje uczniów i podopiecznych placówek szkolno-
wychowawczych, którzy mają problemy zdrowotne, szkolne i społeczne. Pielęgniarka
obejmuje ich opieką, wsparciem i czynnym poradnictwem. Celem tej profilaktyki jest
ochrona uczniów przed pogłębianiem się zaburzeń i trudności w nauce, w komunikowaniu
się, w pełnieniu roli ucznia oraz przed ich niepomyślnymi skutkami.

Do zadań pielęgniarki szkolnej w tym zakresie należy:
⎯ utrzymywanie stałego kontaktu z uczniem wymagającym pomocy,
⎯ utrzymywanie stałego kontaktu z rodzicami ucznia i jego nauczycielami,
⎯ udzielanie pomocy medycznej w sytuacji wystąpienia lub zaostrzenia objawów,
⎯ wspieranie w sytuacjach trudnych,
⎯ analizowanie z uczniem jego zachowań, szukanie przyczyn problemów, modyfikacja

zachowań,

⎯ ocena wyników leczenia poprzez dokonywanie dodatkowych pomiarów,
⎯ organizowanie spotkań i grup wsparcia rodziców i uczniów z podobnymi problemami,

pomoc w akceptacji swojego stanu,

⎯ organizowanie treningów asertywności i radzenia sobie ze stresem,
⎯ uczenie nauczycieli i uczniów w klasie udzielania pomocy chorym kolegom w napadzie

padaczkowym, w niedocukrzeniu, alergii,

⎯ wypracowanie systemów powiadamiania nauczycieli, pielęgniarki lub kogoś z obsługi

szkoły,

8

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ wspólne wizyty u specjalisty w sytuacji niewywiązywania się rodziców z tego

obowiązku,

⎯ wyjaśnianie, tłumaczenie uczniowi jego sytuacji zdrowotnej, wskazywanie, jak może

sobie pomóc sam,

⎯ uczenie nowych umiejętności związanych z samokontrolą, samoobserwacją

i samoopieką,

⎯ przeciwdziałanie izolacji społecznej, wyjaśnianie przyczyn problemów szkolnych,
⎯ pomoc w utrzymaniu dobrej kondycji i dobrego samopoczucia, pomoc w rozwijaniu

funkcji kompensujących niepełnosprawność,

⎯ współpraca z rodzicami i wychowawcą ucznia w rozwijaniu zainteresowań i uzdolnień

wpływających na wybór zawodu,

⎯ zwiększanie szans na aktywne, samodzielne i satysfakcjonujące życie społeczne,
⎯ włączenie uczniów do grupy wsparcia jako wspierających, nabywanie nowych

umiejętności społecznych,

⎯ stała współpraca z psychologiem szkolnym,
⎯ prowadzenie indywidualnej edukacji zdrowotnej,
⎯ analizowanie absencji chorobowej, przewlekłych zwolnień z wychowania fizycznego,
⎯ współudział w realizowaniu programu: „Szkoła wolna od przemocy”,
⎯ monitorowanie skuteczności swojej pracy.

W realizowaniu zadań czynnego poradnictwa pielęgniarka musi być aktywna i twórcza.
Powinna być bezinteresownie życzliwa i angażować się w sprawy swoich podopiecznych.

9

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

2. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży elementem

promocji zdrowia

Edukacja zdrowotna w szkole ma w Polsce bogate tradycje. Znacząca większość rodziców
nie podejmuje z dzieckiem szczegółowych rozmów dotyczących zachowań zdrowotnych
związanych np. z okresem wzrastania i dojrzewania, z zaufaniem powierzając to zadanie
szkole, ponieważ oświata zdrowotna i wychowanie zdrowotne to terminy związane
z systemem edukacji dzieci i młodzieży.

Pojęcie edukacji zdrowotnej zawiera w sobie trzy aspekty: wiedzy, postaw
i umiejętności. Jej cel stanowi przyjęcie przez wyedukowanych zdrowego stylu życia.
Edukacja zdrowotna w placówkach nauczania i wychowania to wszystkie działania
edukatora, które zmierzają do tego, aby uczeń/podopieczny miał szansę:
⎯ dobrze poznać siebie i swoje najbliższego otoczenia (fizycznego i społecznego) oraz

związki i zależności między otoczeniem a własnym rozwojem,

⎯ dostrzec i zrozumieć współzależność pomiędzy czterema podstawowymi wymiarami

swojego zdrowia (w ujęciu holistycznym): fizycznym, psychicznym, społecznym
i duchowym,

⎯ sformułować własną opinię o tym, co wpływa pozytywnie, a co negatywnie na zdrowie

i samopoczucie jego i innych,

⎯ dokonywać świadomych i samodzielnych wyborów służących utrzymaniu możliwie

najlepszego stanu zdrowia.

Nadrzędnym celem edukacji zdrowotnej jest wyrobienie w każdym z nas poczucia
odpowiedzialności za zdrowie swoje i innych, dlatego edukacja ta nie stanowi już
wyłącznie domeny pracowników ochrony zdrowia. Aby była skuteczna, należy zachować
jej ciągłość i zadbać o autorytet edukatora. Działania pielęgniarki w placówkach
nauczania i wychowania w ramach edukacji zdrowotnej nie polegają zatem na pozyskaniu
jak największej liczby „wyedukowanych” osób, ale na pozyskaniu maksymalnie dużej
liczby takich osób, które chciałyby w edukacji uczestniczyć i świadomie ją kontynuować
(nauczyciele, rówieśnicy, rodzice). Pielęgniarce przypisuje się w tym zakresie rolę
wiodącą, ale jest zwykle kimś, kogo nazwiemy raczej koordynatorem niż głównym
wykonawcą.

Do pielęgniarki należy wytworzenie pozytywnej motywacji co do wyboru skutecznej
strategii. Celem, do którego powinna ona dążyć jest mierzalna skuteczność oddziaływań,

10

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

a nie tylko zgodna z planem realizacja zadań. Doświadczenia wykazują, że na dużą
skuteczność oddziaływań można liczyć, gdy:
⎯ uczeń/podopieczny aktywnie współtworzy wiedzę — odwołujemy się do jego

doświadczeń i już posiadanej wiedzy,

⎯ edukator razem z podopiecznym poszukuje najlepszych rozwiązań,
⎯ uczeń ma wpływ na wybór tematyki, która aktualnie go interesuje,
⎯ w edukacji wykorzystuje się metody aktywizujące (role, rysunki, praca w małych

grupach, „burza mózgów”),

⎯ autorytet uznany przez dziecko okazuje mu zainteresowanie — jest mu znany, jest

wiarygodny, tworzy atmosferę partnerstwa i bezpieczeństwa.

O małej skuteczności oddziaływań można mówić, gdy:
⎯ uczeń/podopieczny jest biernym odbiorcą wiedzy,
⎯ edukator, specjalista podaje gotową receptę,
⎯ program jest sztywny i narzucony przez autorytety,
⎯ dominują metody podające,
⎯ prelegentem jest osoba nieznana.

W nauczaniu zdrowia na świecie następuje tzw. demedykalizacja oraz przeniesienie
akcentów ze zdrowia negatywnego (zagrożenia, choroby) na zdrowie pozytywne,
interpretowane jako potencjał zdrowotny, jakość życia, samorealizacja oraz zdolność do
aktywnego i twórczego życia. Podstawę współczesnej strategii edukacji zdrowotnej
realizowanej w środowisku nauczania i wychowania stanowi holistyczne podejście do
zdrowia oraz koncepcja wszechstronnej edukacji zdrowotnej rekomendowana przez WHO,
UNICEF i UNESCO, która zakłada:
⎯ uwzględnienie w edukacji holistycznego podejścia do zdrowia,
⎯ wykorzystanie do edukacji wszystkich możliwych okoliczności (sytuacje

wychowawcze, programy formalne i nieformalne, programy innowacyjne),

⎯ dążenie do harmonizowania informacji o zdrowiu, które uczeń uzyskuje z różnych

źródeł (szkoła, rodzina, rówieśnicy, telewizja, reklamy),

⎯ zachęcanie do zdrowego stylu życia oraz stwarzanie w szkole warunków sprzyjających

zdrowiu.

Planowanie programu edukacji zdrowotnej dla dzieci i młodzieży to proces składający się
z kilku etapów:
1. Poznawanie uczestników i ich dotychczasowych doświadczeń.
2. Identyfikacja potrzeb na podstawie analizy problemów i zachowań zdrowotnych.
3. Określanie celów.

11

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

4. Sformułowanie zadań (celów operacyjnych).
5. Identyfikacja środków (wymaga określenia zasobów — ludzkich i materialnych).
6. Planowanie treści i metod.
7. Planowanie ewaluacji procesu.
8. Realizacja programu.
9. Ewaluacja wyników.

Pielęgniarka — z racji swojego przygotowania zawodowego — może realizować
w szkolnej edukacji zdrowotnej zadania wynikające z ról:
1. Edukatora uczniów, nauczycieli i rodziców.
2. Konsultanta medycznego dla dyrekcji i nauczycieli.
3. Inicjatora akcji i imprez o tematyce związanej ze zdrowiem, powiązanych

z kampaniami lokalnymi, krajowymi i światowymi.

Działania pielęgniarki w edukacji zdrowotnej mogą być:
⎯ planowe,
⎯ sytuacyjne,
⎯ okolicznościowe.

W pracy pielęgniarki szkolnej możemy wyróżnić dwa główne obszary:
1. Praca z ogółem uczniów zgodnie z ramowym programem edukacji zdrowotnej.
2. Praca z jednym uczniem i grupami uczniów w sytuacjach zaburzeń rozwoju i zdrowia,

ukierunkowana na ich specyficzne problemy.

12

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

3. Sylwetka pielęgniarki szkolnej jako doradcy

w sprawach zdrowia

Doradzanie w sprawach zdrowia to element zadań zawodowych pielęgniarki szkolnej.
Będąc doradcą, staje się ona pracownikiem promocji zdrowia:
⎯ promuje ideę dobrego zdrowia — sama jest liderem w tej dziedzinie, stara się żyć

i postępować zgodnie z zasadami zdrowego stylu życia, dzięki czemu jest
wiarygodna, postępuje zgodnie z zasadą „zanim zaczniesz coś doradzać innym, zrób
to sama”;

⎯ stwarza podopiecznym, z którymi pracuje, szansę i zapewnia możliwości

podejmowania działań zmierzających do zachowania i poprawy zdrowia, co oznacza,
że jest dobrym informatorem. Zręcznie operuje określoną informacją, której
potrzebuje podopieczny;

⎯ jest specjalistą w zakresie marketingu społecznego, potrafi sprawić, że informacja lub

usługa dotrze szybko do właściwego odbiorcy — potrafi wybrać stosowny program
edukacji zdrowotnej, zmodyfikować go na potrzeby odbiorcy,

⎯ uprawia dobrą „politykę” — wie o tym, że sukces w środowiskowej promocji zdrowia

i edukacji rodzinnej zaowocować może w przyszłości sukcesem w większej skali.

Każdy, kto udziela rad innym osobom w tak ważnej sferze, jaką jest zdrowie, niezależnie
od swoich kompetencji zawodowych powinien charakteryzować się:
⎯ cechami umożliwiającymi mu sprawne funkcjonowanie i dobre relacje z ludźmi,
⎯ dbałością o osobisty rozwój,
⎯ gotowością do dokonywania zmian we własnym stylu życia, jeżeli znajduje na ich

rzecz przekonujące argumenty,

⎯ pozycją społeczną umożliwiającą mu wpływ na politykę prozdrowotną i podejmowanie

decyzji istotnych dla promowania zdrowia swoich podopiecznych,

⎯ umiejętnością działania w grupie i dla grupy oraz inicjowania grup wsparcia.

Pielęgniarce pracującej w środowisku nauczania i wychowania w ramach edukacji
zdrowotnej przypisuje się funkcje wymagające rzetelnych kwalifikacji:
⎯ rzecznika — który ma przekonywać i motywować do działania dzięki wypracowanej

sprawności komunikacyjnej,

⎯ eksperta — dysponującego wiedzą z różnych dziedzin (żywienia, epidemiologii,

ekologii),

13

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ promotora — posiadającego wiedzę medyczną, umiejętności edukacyjne,

kompetencje psychologiczne i kierownicze,

⎯ konsultanta — posiadającego umiejętności organizacyjne, przywódcze i społeczne.

Pielęgniarka, będąc doradcą w sprawach zdrowia, musi umieć identyfikować czynniki,
które kształtują jej pozytywny obraz i odpowiednią pozycję, a jednocześnie zapewniają
jej dobre samopoczucie. Należą do nich:
⎯ uznanie u podopiecznych,
⎯ okazywanie jej zaufania,
⎯ docenianie jej fachowości przez personel placówki,
⎯ atmosfera sprzyjająca efektywności pracy,
⎯ rozumienie słuszności jej działań,
⎯ satysfakcja z efektów pracy,
⎯ czynny udział w życiu placówki,
⎯ dobra współpraca z rodzicami,
⎯ dobry stan zdrowia,
⎯ poczucie własnej wartości,
⎯ świadomość możliwości doskonalenia zawodowego i podnoszenia kwalifikacji.

Odbiorcami opieki pielęgniarskiej w placówkach nauczania i wychowania są głównie dzieci
i młodzież i to oni sprawiają, że pielęgniarka zyskuje w środowisku ważną pozycję bądź
przeciwnie — podopieczni omijają jej gabinet. Wśród cech, które mogą ułatwiać
pielęgniarce zdobycie dobrej pozycji w szkole — i dzięki temu osiągnięcie celów działań
edukacyjnych w ramach promocji zdrowia — wymienić można:
⎯ dobrą prezencję,
⎯ pogodne usposobienie,
⎯ zdolności empatyczne,
⎯ kulturę osobistą,
⎯ higienę osobistą bez zarzutu,
⎯ delikatność i troskliwość,
⎯ rzetelną wiedzę i umiejętności,
⎯ sumienność,
⎯ otwartość,
⎯ komunikatywność.

Sprostanie takim oczekiwaniom wymaga sporej pracy nad sobą. Konieczność nabywania
nowych umiejętności i sprawności przez pielęgniarki rodzi potrzebę ich szkolenia, a także
stałego samorozwoju osobistego i zawodowego. Pamiętajmy, że dobry doradca powinien

14

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

mieć umiejętność komunikowania się z podopiecznymi. Podstawę tej komunikacji
stanowią zawsze: szacunek (wyrażany przez traktowanie drugiej osoby jako ważnej,
godnej zainteresowania, wartościowej i niepowtarzalnej), zrozumienie oraz
autentyczność. Doradca w sprawach zdrowia w kontaktach z dziećmi i młodzieżą musi
zatem unikać oceniania, krytyki i narzucania gotowych rozwiązań.

15

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

4. Kierunki działań pielęgniarki szkolnej w edukacji

zdrowotnej dzieci i młodzieży

Edukacja zdrowotna stanowi integralną część współczesnego pielęgniarstwa i w swoich
założeniach odwołuje się do wykładni wielu teorii pielęgnowania. Edukację zdrowotną
i pielęgniarstwo łączy element wsparcia społecznego — szczególnie informacyjnego —
pomagania przez dostarczanie wiedzy czy też przez wpływanie na zmianę postaw
i zachowań odbiorców opieki pielęgniarskiej.

Teorie pielęgnowania, w których poszukiwano założeń dla edukacji zdrowotnej to
koncepcje: Florence Nightingale (1820–1910), Virginia Henderson (1897–1996), Dorothy
Orem (ur. 1914), Betty Neuman (ur. 1924). Autorki wymienionych teorii wyznaczają
pielęgniarce rolę do spełnienia w środowisku, w którym podopieczny żyje, w tym
w środowisku szkolnym.

Na istotę i znaczenie jakości środowiska dla zdrowia i rozwoju człowieka nacisk kładzie
F. Nightingale w swoim modelu (tzw. model środowiskowy). Środowisko człowieka
tworzą wszystkie te czynniki jego otoczenia fizycznego, które mają istotne znaczenie
w zapobieganiu chorobie i w procesie zdrowia. Czynniki środowiskowe, które wymienia
autorka, to: powietrze, światło, czystość, pożywienie i woda. Zadaniem pielęgniarki jest
wczesne ujawnienie i analiza tych czynników, które działają niekorzystnie lub spowodują
zagrożenie, jeśli nie podejmie się natychmiastowych działań prewencyjnych.
W przedstawionym modelu pielęgniarka działa kompetentnie, paternalistycznie,
z poświęceniem, swoją pracę opiera na dyrektywach. Założenia tego modelu są
wykładnią dla edukacji zdrowotnej w zakresie higieny środowiska szkolnego.

Założeniem teorii B. Neuman jest osobowe, indywidualne podejście do problemów
człowieka w zakresie stresu i jego reakcji na stres. Troską pielęgniarki, według autorki,
powinno być utrzymanie podopiecznego w równowadze i w optymalnym dobrostanie —
należy więc dokładnie ocenić faktyczne bądź możliwe skutki stresu środowiskowego.
Zadanie pielęgniarki, także szkolnej, polega na wspieraniu człowieka, maksymalnym
ograniczaniu stresu i wzmacnianiu organizmu różnymi metodami edukacji zdrowotnej.

Najbliższa polskiemu pielęgniarstwu jest koncepcja zaspokajania potrzeb wywodząca się
z teorii ludzkich potrzeb Abrahama Maslowa (1908–1970). Wydaje się, że można ją
stosunkowo łatwo realizować w praktyce pielęgniarki szkolnej. Autorką tej teorii jest

16

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

V. Henderson, która zakłada, że pielęgniarka asystuje człowiekowi, pomaga mu
w zaspokajaniu potrzeb, uczy niezależności, wyrabia wolę pomocy samemu sobie.
Zadanie pielęgniarki, według V. Henderson, polega na pomaganiu, partnerskim
współdziałaniu z podopiecznym i na zastępowaniu go w tych czynnościach, których nie
może wykonywać sam ze względu na swój stan zdrowia. V. Henderson, nazywając
pielęgniarkę ekspertem, zostawia jej wolną rękę co do metod pracy. Zapewnianie pomocy
wymaga właściwego reagowania — wtedy, gdy pomoc musi nadejść natychmiast i wtedy,
kiedy konieczne jest zaplanowanie długoterminowego asystowania. Pielęgniarka szkolna
asystuje dzieciom z problemami szkolnymi, dzieciom niepełnosprawnym, wszystkim,
którzy potrzebują jej pomocy — również rodzicom dzieci.

Wyraźnie edukację zdrowotną wyodrębniła w swojej teorii pielęgnowania D. Orem.
W swojej koncepcji położyła ona duży nacisk na samoopiekę, uważała bowiem, że
człowiek wymaga ciągłej, rozmyślnej pracy nad sobą i swoim otoczeniem, aby utrzymać
się przy życiu i funkcjonować w zgodzie ze swoją ludzką naturą. Według niej pielęgniarka
to przewodnik, doradca i osoba wspierającą. Takie same założenia ma edukacja
zdrowotna. Teoria D. Orem najlepiej nadaje się do realizacji w środowisku szkolnym,
ponieważ pielęgniarka szkolna ma ukształtować w podopiecznych umiejętność
samokierowania w sprawach zdrowia. Uczeń nabywa takich umiejętności, jak: samoocena
swojego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, samoopieka, czyli dokonywanie
właściwych wyborów zachowań prozdrowotnych, a w sytuacji zagrożenia zdrowia
umiejętność podjęcia działania, samopielęgnacja — w sytuacji choroby uczeń powinien
umieć szukać pomocy. Jest to proces trudny, ale możliwy do przeprowadzenia w trakcie
nauki i wychowania ucznia. Koncepcja D. Orem nadaje się do włączenia w ramy ścieżki
edukacyjnej.

Zmiany zachodzące w resorcie edukacji i w resorcie zdrowia dotyczące programów
i organizacji nauczania — w tym edukacji zdrowotnej — wyznaczają kierunki działań
pielęgniarki szkolnej w zakresie opieki i edukacji zdrowotnej, która stanowi podstawę
medycyny szkolnej. Wiedza o edukacji zdrowotnej i o teoriach pielęgnowania musi
przełożyć się na działanie praktyczne — na proces pielęgnowania uczniów w szkole.

Jest to dynamiczna metoda pracy, którą można dostosować do indywidualnych potrzeb
i wymagań uczniów zdrowych i niepełnosprawnych, a także do warunków, w których ma
być realizowana. Praktyka pielęgniarki szkolnej realizowana bez odniesienia do teorii
staje się działaniem rutynowym, uproszczonym, opartym na schematach. Schematów
tymczasem nie można przyłożyć jak szablonu do każdego dziecka — każde ma przecież

17

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

swoją historię, naturę, strukturę biopsychiczną, wolę decydowania o sobie, swoje prawa,
zainteresowania, zdolności, skłonności.

Praktyka pielęgniarki szkolnej oparta na teoriach pielęgnowania wspierających edukację
zdrowotną kształtuje profilaktyczną opiekę zdrowotną nad uczniami. Ma wpływ na
tworzenie założeń programu organizacyjno-edukacyjnego „szkoła promująca zdrowie”.

Model takiej szkoły opiera się na założeniach promocji zdrowia opisanych w Karcie
Ottawskiej i jest tworzony zgodnie z wizją tych, którzy będą ją organizować.
W realizowaniu koncepcji takiej szkoły należy pamiętać o tym, że musi ona spełniać trzy
podstawowe warunki:
⎯ edukacja zdrowotna jest elementem obowiązkowego programu nauczania,
⎯ etos zdrowia w ukrytym programie szkolnym (wszystko to, czego uczy przebywanie

w szkole, a nie nauczyciel),

⎯ współpraca i współdziałanie z rodzicami i lokalną społecznością.

Misja szkoły promującej zdrowie to zdrowy styl życia całej społeczności szkolnej i jej
beneficjentów. Taka szkoła kształtuje środowisko, które jest bezpieczne, sprzyja
zachowaniu i podtrzymaniu zdrowia, stwarza członkom społeczności szkolnej warunki
kontrolowania, poprawiania i doskonalenia zdrowia w sferze fizycznej i emocjonalnej,
doskonali zarządzanie szkołą, zasobami, zmianą, dba o relacje międzyludzkie, doskonali
metodykę nauczania i uczenia.

Każda szkoła, która chce być szkołą promującą zdrowie poszukuje własnej
niepowtarzalnej drogi, czyli strategii. Jej ogólne założenia można ująć następująco:
⎯ szkoła jest siedliskiem wielu ludzi, jest systemem społecznym rozwijającym dialog,
⎯ wszystkich w siedlisku obowiązują normy, prawa, obowiązki,
⎯ działania szkoły są wspierane przez inne siedliska, np. rodzinne, lokalne organizacje

i instytucje,

⎯ promocja zdrowia dotyczy siedliska, a nie jednostki: w zdrowym siedlisku funkcjonuje

zdrowa jednostka,

⎯ najważniejszym składnikiem szkoły jako organizacji są ludzie z całym swoim

bogactwem,

⎯ ludzie identyfikują problemy, nadają im priorytety i działając wspólnie, rozwiązują je,

czyli działają lokalnie,

⎯ beneficjenci nie narzucają sposobów rozwiązań, jedynie wspierają społeczność

szkolną, poprzez informacje, materiały, konsultacje, szkolenie,

18

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ dobrowolne działanie członków społeczności szkolnej w tworzeniu szkoły promującej

zdrowie,

⎯ holistyczne podejście, włączenie promocji zdrowia do codziennego życia szkoły,

współdziałanie społeczności, twórcze kształtowanie środowiska szkoły poprawiające
etos, politykę i atmosferę.

Tworzenie szkół promujących zdrowie miało istotny wpływ na model medycyny szkolnej
i kierunki działań pielęgniarki szkolnej. Szkoła promująca zdrowie stwarza optymalne
warunki do realizowania opieki pielęgniarskiej oraz szansę na jej skuteczność. Warunki
takie sprzyjają również temu, by pielęgniarka dała się poznać jako samodzielna
profesjonalistka i dobry partner we współpracy z innymi.

19

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Słownik

Agresja — wrogie, zwykle gwałtowne, działanie fizyczne lub słowne, jedno z następstw
frustracji lub wyuczone zachowanie, służące uzyskiwaniu określonych korzyści.

Atest — poświadczenie, świadectwo zawierające wyniki fabrycznej kontroli technicznej
wyrobu przemysłowego.

Beneficjent — dobrodziej, filantrop.

Bezpieczeństwo — stan psychiczny lub prawny, w którym jednostka ma poczucie
pewności siebie, oparcie w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie prawnym.

Dialog — komunikacja, w której strony — czyli partnerzy — dążą do wspólnego
zrozumienia i działania.

Dysmorfofobia — niezadowolenie ze swojego wyglądu i rozmiarów ciała mogące być
przyczyną frustracji, obniżenia poczucia własnej wartości oraz zaburzeń
w funkcjonowaniu w szkole i grupie rówieśniczej.

Dyspozycja do pracy — psychiczna i fizyczna zdolność ucznia do podjęcia pracy
umysłowej, określana na podstawie badania koordynacji ruchowej kończyn górnych,
oceny reakcji słowno-warunkowej, testu zadań arytmetycznych, testu wykreślania liter,
rejestracji przerw w pracy (ocena stałości uwagi), minutowej rejestracji zmian aktywności
uczniów, oceny zdolności do pracy narządu wzroku, oceny zmian ostrości wzroku.

Etos — zwyczaj, całokształt społecznie uznawanych i przyswojonych w danej zbiorowości
społecznej norm regulujących zachowanie jej członków.

Integracja — zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części. Integracja społeczna
wyraża się częstością kontaktów między ludźmi, ich intensywnością oraz wspólnym
działaniem zgodnie z przyjętą ideą.

Mieszane zachowanie zdrowotne — pomieszanie zachowań pro- i antyzdrowotnych,
wynikające z różnego poziomu wiedzy (np. sportowiec palący papierosy).

20

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Nadopiekuńczość — rodzaj nadmiernej troski o dziecko, pozbawiający je możliwość
decydowania o sobie.

Pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania — stanowisko zawodowe zgodne
z wykazem zawartym w taryfikatorze stanowisk pracowników działalności podstawowej
w ochronie zdrowia opublikowanym przez Ministerstwo Zdrowia. W rozumieniu Ustawy
o zawodzie pielęgniarki z 5.07.1996 roku jest to osoba posiadająca kwalifikacje
potwierdzone dokumentami do wykonywania świadczeń pielęgnacyjnych,
zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych oraz z zakresu
promocji zdrowia. Posiada specjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa środowiskowego
w środowisku nauczania i wychowania lub ukończony kurs kwalifikacyjny w dziedzinie
pielęgniarstwa środowiskowego w środowisku nauczania i wychowania, realizuje zadania
zgodnie z zakresem kompetencji.

Pewność siebie — poczucie własnej wartości, siły, możliwości, umiejętności, zaufanie do
siebie.

Rewalidacja (re- + łac. validus — mocny) — rehabilitacja.

Szkoła — zgodnie z koncepcją szkoły promującej zdrowie szkołę należy traktować jako
siedlisko (w jęz. ang. setting), czyli miejsce przebywania uczniów w ciągu dnia, system
organizacyjny ze strukturą, zasobami i zadaniami, który można powiązać z działaniami na
rzecz zdrowia, a także system społeczny (bowiem tworzą go ludzie). W starożytnej Grecji
terminem tym określano rozmowy myślicieli ze swoimi uczniami.

Środowisko — zbiór wszystkich obiektów, także ich atrybutów oraz relacji między nimi.

Zachowanie antyzdrowotne — nieprawidłowe, niezwiązane z potrzebami organizmu
i szkodzące zdrowiu jednostki i populacji.

Zachowanie prozdrowotne — zachowanie prawidłowe, podtrzymujące i utrwalające
zdrowie jednostki i w rezultacie zdrowie populacji.

Zarozumiałość — zachowanie maskujące niepewność.

21

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Bibliografia

1. Książek J, Zwierzyńska H., 2004: W szkole, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 4,

s. 20–21.

2. Lewer Helen, 1990: Opieka nad dzieckiem, PZWL, Warszawa.
3. Nowoczesna pielęgniarka i higienistka szkolna. Materiały pokonferencyjne z Krajowej

Konferencji Pielęgniarek i Higienistek Szkolnych Inowrocław 1994, 1995: CEM,
Warszawa.

4. Pułtorak M., 1998: Pielęgniarki szkolne w tworzeniu szkół promujących zdrowie,

Pielęgniarka i Położna, nr 2, s. 17–19.

5. Siwek J., 2003: Opieka nad uczniami niepełnosprawnymi, Biuletyn OIPiP w Łodzi,

nr 5, s. 17.

6. Słownik wyrazów obcych PWN, 1980: (red.) J. Tokarski, PWN, Warszawa.
7. Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej, 2003:

(red.) A. Oblacińska, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

8. Sudoł-Jednorowicz E., 2003: Profilaktyczna opieka nad uczniami cz. 2., Biuletyn

OIPiP w Łodzi, nr 6, s. 28–29.

9. Sudoł-Jednorowicz E. 2003: Profilaktyczna opieka zdrowotna nad uczniami cz. 3,

Biuletyn OIPiP w Łodzi, nr 7–9, s. 15–16.

10. Tymora. I., 2003: Największe zagrożenie młodych ludzi, Magazyn Pielęgniarki

i Położnej, nr 10, s. 26–27.

11. Zarzycka D., 2003: Źródła edukacji zdrowotnej w teoriach pielęgniarstwa,

Wydawnictwo AM, Lublin.

12. Zięba M., 2004: Aby szkoła nie szkodziła zdrowiu, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,

nr 1–2, s. 39–40.

13. Zdrowie i szkoła, 2000: (red.) B. Woynarowska, PZWL, Warszawa.

22

Organizowanie i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą

Literatura podstawowa

1. Magazyn Pielęgniarki i Położnej — rocznik 2002, 2003, 2004.
2. Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej, 2003:

(red.) A. Oblacińska, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

3. Zdrowie i szkoła, 2000: (red.) B. Woynarowska, PZWL, Warszawa.

Literatura dodatkowa

1. Baran-Furga H., Chmielewska K., 1999: Uzależnienia. Rozpoznawanie i leczenie,

PZWL, Warszawa.

2. Cześnikiewicz A., 1987: Narkomania — wybrane zagadnienia, TZN Odział Lublin.
3. Dimoff T., Carper S., 1993: Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Elma

Books, Warszawa.

4. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Uchwała Sejmu RP z 1.08.1997, MP z 1997 r.,

Nr 50, poz. 475.

5. Krzepkowska H., 1996: Ogólne zasady prawidłowego wyposażania w meble sal

dydaktycznych w szkołach podstawowych. Stanowiska pracy ucznia, Wydawnictwo
MEN, Warszawa.

6. Lider — rocznik 2002, 2003, 2004.

23