Podstawy psychologii i socjologii
Opisać czynniki psychiczne i społeczne
wpływające na stres w pracy i podać
sposoby przeciwdziałania im
2
Stres jest nieodłącznym elementem życia ludzkiego. Nowoczesne społeczeństwo
narzuca intensywne, szybkie tempo życia. Człowiek często napotyka się na zbyt wiele
wymagań, martwi się o niepewną przyszłość i ma zbyt mało czasu na życie rodzinne i
zabawę.
To rodzi wiele frustracji, które przeobrażają się mniej lub bardziej długotrwałe zmiany
w jakości życia i społecznego funkcjonowania. W psychologii stres definiuje się jako zespół
reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają stan jego równowagi i wystawiają
na próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Do zdarzeń bodźcowych można
zaliczyć szeroki zakres warunków wewnętrznych i zewnętrznych, które nazywane są
stresorami. Jednym z najczęściej wymienianych środowisk, gdzie dochodzi do sytuacji
stresowych, a stresory występują z różną częstotliwością i nasileniem jest środowisko pracy.
Źródłem stresu w pracy mogą być zarówno bodźce fizyczne (np. hałas, niewłaściwe
oświetlenie, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, zapylenie, promieniowanie), jak i
bodźce psychospołeczne. W tym drugim przypadku możemy mówić o stresie
psychospołecznym w pracy. Na wzór stresu w ogóle, można go określić jako reakcję
psychofizjologiczną na wymagania wynikające ze struktury i norm (formalnych i
nieformalnych) grupy społecznej, w jakiej jednostka pracuje, przy czym wymagania te
przekraczają możliwości i zasoby jednostki.
Wyróżnić należy dwie grupy czynników stresotwórczych wpływających na
powstawanie stresu w miejscu pracy, a mianowicie:
stresory zawodowe (profesjonalne) - są to czynniki związane z wykonywaniem i
pełnieniem funkcji zawodowych; w zakresie stresu organizacyjnego możemy wyróżnić
następujące stresory zawodowe:
o wynikające z natury pracy – przeciążenie lub niedociążenie pracą, fizyczne
warunki pracy oraz czynniki szkodliwe na stanowiskach pracy, jak: nadmierne
zapylenie, hałas, wibracje, złe oświetlenie; praca pod presją czasu, praca
zmianowa (szczególnie w porze nocnej);
o wynikające z natury relacji służbowych - niechęć wykonywania poleceń
służbowych, nieumiejętność wydawania poleceń służbowych, nieumiejętność
podejmowania
skutecznych
decyzji, brak zdolności przywódczych,
niewłaściwa struktura relacji służbowych;
o wynikające ze struktury organizacyjnej firmy – zbyt hierarchiczna struktura
organizacyjna, utrudnione kontakty z przełożonym, długa droga służbowa
obiegu informacji, nieefektywny system komunikacyjny;
3
o wynikające z przyjętego modelu kultury obowiązującej w firmie – agresywna
kultura
organizacyjna,
akceptowanie
nieetycznych
zachowań, brak
odpowiednich uregulowań dotyczących akceptowanych zachowań (kodeksy
etyczne), korupcja na szczeblu kierowniczym, nepotyzm;
o wynikające ze strategii realizowanej przez firmę – nieodpowiednia strategia
zarządzania zasobami ludzkimi, brak ogólnej strategii zarządzania
przedsiębiorstwem, chaotyczna polityka kierownictwa, permanentne
zwolnienia, restrukturyzacja;
stresory okołozawodowe (nieprofesjonalne) – są to czynniki nie związane z
wykonywaniem i pełnieniem funkcji zawodowych; do takich stresorów należą takie
grupy czynników, jak:
o wynikające z cech osobowościowych - wygląd zewnętrzny (np. wzrost, waga,
postura), sposób bycia (np. nieśmiałość, niezdecydowanie, sposób ubierania);
o wynikające z cech światopoglądowych - wyznanie, uwarunkowania kulturowe
odmienne od kultury w danej organizacji;
o wynikające z praktyk dyskryminacyjnych - płeć, wiek, orientacja seksualna,
wyznanie, rasa;
o wynikające z sytuacji rodzinnej - tragedie rodzinne, konflikty małżeńskie,
kłopoty z dziećmi, samotność;
o wynikające z sytuacji życiowej - trudności finansowe, złe warunki
mieszkaniowe, niepowodzenia w realizacji życiowych celów, traumatyczne
przeżycia w przeszłości;
Istotnym elementem wpływającym na zdrowie psychiczne w miejscu pracy jest
możliwość udziału w interakcjach społecznych. Kiedy ta sfera życia zawodowego jest
zaburzona, zmniejsza się efektywność pracownika, a powstaje wiele konfliktów
wewnętrznych. Duże zakłady produkcyjne często zabraniają swoim pracownikom
jakiejkolwiek komunikacji w pracy, co dla poszczególnych osób jest bardzo męczące i
nienaturalne. W sposób spontaniczny, bowiem nawiązują się pewne kontakty międzyludzkie,
które usprawniają pracę w danym miejscu, ponieważ tworzą atmosferę wzajemnej akceptacji i
solidarności. Kiedy narzucone jest z góry, że takie kontakty nie są mile widziane, występuje
dysonans wewnętrzny, który jest źródłem stresu w pracy. Ważne jest nie tylko to, by
otoczenie nie stwarzało konfliktów, ale by czynnie wspierało pracownika w jego
poczynaniach. Wsparcie to może mieć różne formy. Zwykle wyróżnia się:
wsparcie emocjonalne – okazywanie sympatii, życzliwości, zainteresowania itp.
4
wsparcie instrumentalne – udzielanie konkretnej pomocy, np. pomoc w rozwiązywaniu
trudnego problemu
wsparcie informacyjne – dostarczanie informacji mających istotne znaczenie dla
radzenia sobie w danej sytuacji
wsparcie oceniające – wyrażenie opinii na temat danej osoby, jej zachowań, wyglądu,
wypowiedzi itp.
Związki wsparcia społecznego ze zdrowiem pracownika można widzieć trojako. Po
pierwsze życzliwość, przychylność otoczenia może stanowić zaporę niedopuszczającą do
samego pojawienia się stresorów. W rezultacie nie dochodzi do reakcji stresowej ze
wszystkimi jej negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi. I tak na przykład, w
harmonijnym środowisku pracy jest mało prawdopodobne, by pracownik został
niesprawiedliwie ukarany. Po drugie, w sytuacji, gdy środowisko pracy dostarcza wielu
stresorów, wsparcie społeczne stanowić może bufor chroniący przed ich negatywnym
wpływem na zdrowie. Prawdopodobnie dlatego, że „tępi ostrze”, pozwala lepiej sobie z nimi
radzić i osłabia rozmiary reakcji stresowej, a w konsekwencji jej negatywne skutki
zdrowotne. Po trzecie wreszcie, mogą istnieć bezpośrednie powiązania między wsparciem
społecznym a samopoczuciem pracownika. Osoba otoczona przychylnością czuje się lepiej i
pewniej, nawet jeśli nie oddziałują na nią aktualnie inne stresory.
Poza tym nieprzyjemny stan fizjologiczny i psychiczny może wywoływać tryb życia,
jaki prowadzimy. Brak ruchu, nieprawidłowe odżywianie się, spędzanie całego dnia przed
telewizorem albo w pracy, brak wypoczynku i snu również mogą być źródłem poważnych
problemów ze zdrowiem, powodować poczucie przygnębienia, zmęczenia, zwiększać
drażliwość. Także niektóre substancje i środki, które spożywamy przyczyniają się do złego
samopoczucia.
Oprócz posiadanych dyspozycji jednostka może podjąć szereg zabiegów, które
poszerzą jej repertuar radzenia sobie ze stresem. W literaturze opisuje się wiele takich metod.
Wspomina się o dwóch głównych typach zabiegów. Pierwszy, polega na eliminowaniu bądź
minimalizowaniu oddziaływania różnorodnych stresorów na jednostkę - jest to prewencja
pierwotna (pierwszego stopnia). Na prewencję wtórną (drugiego stopnia) składają się
różnorodne działania jednostki przezwyciężającej stres. Zaliczamy tutaj również zabiegi
wyspecjalizowanych osób oraz instytucji. Głównym celem owych działań jest osłabienie
napięcia, które już wystąpiło w wyniku oddziaływania na jednostkę określonych stresorów.
Warto podkreślić, że o sposobach radzenia sobie ze stresem nie należy mówić tylko z
punktu widzenia jednostki - podmiotu przeżywającego stres i ponoszącego skutki jego
5
działania, ale także z punktu widzenia zakładu pracy. Stres w miejscu pracy może być
wywołany różnorodnymi elementami sytuacji pracy: trudnymi lub uciążliwymi warunkami,
treścią wykonywanych zadań lub określoną organizacją pracy.
Wspomniana prewencja pierwotna może być realizowana w dwojaki sposób.
Pierwszy polega na wprowadzaniu zmian w środowisku funkcjonowania jednostki, drugi
natomiast na dokonaniu zmian w samej jednostce (zmiana sposobu widzenia i interpretowania
zdarzeń).
Z ramienia zakładu pracy w celu usunięcia stresu mogą być podjęte następujące
zabiegi:
a. zmiana fizycznych warunków pracy w kierunku obniżenia stresogenności, np.
zmniejszenie hałasu, likwidacja nadmiernego chłodu, ciepła;
b. wprowadzenie partycypacyjnych metod zarządzania, dzięki którym pracownicy
uzyskują poczucie kontroli nad tym, co robią;
c. wprowadzenie możliwości swobodnego decydowania przez pracownika o sposobach
wykonania pracy;
d. wprowadzenie indywidualnej ścieżki rozwoju, której skutkiem jest zwiększenie
motywacji do pracy;
e. jasne i precyzyjne określenie roli, zadań i obowiązków pracownika; integrowanie
zespołu pracowniczego, udzielanie wsparcia.
Pracownik, czyli podmiot przeżywający stres w ramach prewencji pierwotnej ma do
dyspozycji następujące zabiegi:
Podjęcie czynności, mających na celu panowanie nad treścią tzw. mowy wewnętrznej
(mowa wewnętrzna to monolog, który toczy się w głowie każdego człowieka).
Panowanie nad nią polega na eliminacji negatywnych myśli i zastępowaniu ich
pozytywnymi. Monolog pozytywny prowadzi do mobilizacji i przyczynia się do tego,
iż wszystkie trudności będą traktowane przez jednostkę jako wyzwanie a nie
zagrożenie.
Rozpoznanie realnej wartości stresora i uświadomienie sobie, że spora część naszych
negatywnych emocji wynika z uwzględnienia niewłaściwych przesłanek i przekonań.
Wyróżnia się trzy rodzaje najpowszechniej występujących irracjonalnych przekonań:
destrukcyjna potrzeba sukcesu i aprobaty (polega na przekonaniu jednostki o tym, że
powinna ona zawsze odnosić sukces i wszyscy powinni ją akceptować), destrukcyjna
potrzeba taktu i sprawiedliwości (wyraża się przekonaniem, że jednostka musi być
traktowana przez innych życzliwie, dobrze i taktownie), destrukcyjna potrzeba
6
bezzwłocznej i stałej gratyfikacji (wynika z wpojonego w jednostkę przekonania, że
wszystko, co ją otacza powinno służyć zaspokojeniu jej potrzeb, powinno ułatwiać jej
życie i dawać to, czego ona pragnie). Jeżeli ktoś ma silnie utrwalone powyższe
przekonania to jest podatny na przeżywanie intensywnego stresu w sytuacji odkrycia u
siebie gwałtownej reakcji emocjonalnej wynikającej z irracjonalnych przekonań
należy dążyć do ich zmiany.
Kształtowanie w sobie umiejętności rozpoznawania rzeczy nieuniknionych. w każdej
instytucji występują pewne sytuacje i zdarzenia będące nieuniknionymi stresorami.
Należy umiejętnie je rozpoznawać i ich unikać lub też zaprzestać angażowania się w
ich rozwiązanie.
Celem zabiegów zaliczanych do prewencji wtórnej jest osłabienie napięcia
przekraczającego optymalny u danej jednostki poziom. Istnieje kilka sposobów redukowania
napięcia. Wśród nich są takie, które mogą przynosić chwilową relaksację (picie alkoholu,
zażywanie środków farmakologicznych, palenie tytoniu), ale w efekcie ich częstego
stosowania mogą prowadzić do szkodliwych dla zdrowia uzależnień.
Istnieją również takie sposoby redukowania napięcia, które nie prowadzą do
uzależnień. Zaliczamy do nich:
techniki medytacyjne umożliwiające jednostce uzyskanie spokoju wewnętrznego i
pewnego dystansu do zdarzeń i problemów, co przyczynia się do obniżania poczucia
stresu;
relaksacja neuromięśniowa polega na wykonywaniu szeregu ćwiczeń zmniejszających
aktywność nerwową oraz napięcie skurczowe w prążkowanych mięśniach
szkieletowych;
trening oddechowy jest formą ćwiczenia, w którym jednostka świadomie zmienia swój
rytm oddychania i w ten sposób wytwarza stan większej relaksacji;
aktywność fizyczna.
Dokonany powyżej przegląd różnorodnych sposobów redukowania stresu i usuwania
jego skutków świadczy o tym, że można z nim sobie skutecznie radzić na różnych poziomach
jego rozwoju, wykorzystując w tym celu bogaty zestaw środków.
Podstawowym jednak warunkiem skutecznego zwalczania stresu jest wiedza o samym
zjawisku i jego skutkach oraz uświadomienie sobie faktu, że można pomóc sobie i innym i że
zależy to w dużej mierze od nas samych.